Qədim yunan və Roma ədəbiyyatı tarixi haqqında maraqlı dərslik

Dünya ədəbiyyatı haqqında yazılmış və tərtib olunmuş əsərlər ədəbiyyatımızın inkişafını ideya- fəlsəfi və sənətkarlıq cəhətdən keyfiyyətcə yeni bir mərhələyə qaldırır. İndiki dövrdə əsas məqsəd müasir bədii prosesin qanunauyğunluqlarını dərindən təhlil etməkdən və onun ideya- estetik səviyyəsini yüksəltməkdən ibarətdir. Universitetlərimizin dil və ədəbiyyat fakültələrində təhsil alan tələbələrin dərsliklə bağlı problem yaşadığı bir zamanda professor Nərgiz xanım Paşayevanın, professor Tərlan Novruzov ilə birlikdə hazırladığı “Qədim yunan və Roma ədəbiyyatı tarixi” dərsliyi də böyük işin başlanğıcı sayılmalıdır.

Bu dərsliyin ali məktəb tələbələri üçün nə dərəcədə əhəmiyyətli olması söhbətin predmeti olmağa layiqdir və dərsliyin keyfiyyəti ondan xüsusi danışmağa imkan verir. Dərslik iki hissədən ibarətdir, filologiya fakültəsinin bakalavr pilləsinin proqramı əsasında yazılmışdır. Dərslikdə yunan ədəbiyyatı ilə Roma ədəbiyyatının ayrı- ayrılıqda verilməsi, mürəkkəb və çoxplanlı quruluşun olmaması, sadə emprizmin, təhkiyəviliyin gözlənilməsi onun əsas məziyyətlərindəndir. Otuza yaxın yunan və Roma yazarlarının həyatı və yaradıcılığı təhlil obyektinə çevrilmiş, onlarla oxucu kütləsi arasındakı əlaqəni mühafizə etmək üçün ən kiçik imkanlardan belə istifadə olunmuşdur.

Avropa və dünya ədəbiyyatı öz tarixini yunan ədəbiyyatı tarixindən nəinki ayrılıqda görmür, hətta ona bağlılığını qoruyub saxlamağa səy göstərir, yunan mifologiyası ilə öz ədəbi keçmişi arasında milli- tarixi ümumilik axtarır. Ədəbiyyatşünaslıqda qədim yunan ədəbiyyatından danışılarkən antik dövr istilahı əsas termin kimi işlədilirdi. Ancaq dərslikdə bu termin antik deyil, “qədim dövr ” kimi verilmiş və yunan ədəbiyyatının birinci dövrü sivil xalqların ədəbi və mədəni tarixi üçün əhəmiyyətli bir zaman kəsiyi kimi qiymətləndirilmişdir. Yunan ədəbi nümunələrinin nəinki Avropa bədii şüuruna güclü təsirindən, eyni zamanda orta əsrlər Azərbaycan bədii fikrinə, bütövlükdə Şərq bədii- fəlsəfi fikrinə təsirindən danışan, Nizami, Füzuli kimi nəhənglərin qədim yunan təfəkküründən bəhrələnməsi kimi mülahizələri irəli sürən müəlliflər bu sənətin indi də bizə zövq verdiyi qənaətindədir. Müxtəlif dövrlərdə yunan ədəbi qəhrəmanlarının təhlili zamanı tədqiqatçılar özünəməxsus bir yanaşma nümayiş etdirmişlər. Dərslikdə yunanların yaratdıqları ədəbi nümunələrin bədii dəyəri çox yüksək qiymətləndirilmiş, yunan ədəbiyyatını öyrənmək üçün birinci növbədə onun tədqiqi və dəyərləndirilməsi təcrübəsini bilmək tövsiyə olunmuşdur.

Qədim mədəniyyətə malik olan xalqların ədəbiyyatının inkişafında müxtəlif mərhələlərin olması danılmaz faktdır. Həmin mərhələlər tədqiqatçılar tərəfindən ayrı- ayrılıqda öyrənilir və sonra hər bir xalqın ədəbiyyat tarixi qiymətləndirilir. Müəlliflər yunan ədəbiyyatının da inkişaf mərhələlərini və xüsusiyyətlərini əhatəli şəkildə təhlilə cəlb etmiş, yunan və Roma ədəbiyyatının inkişaf tarixini tələbələrin başa düşəcəyi şəkildə təqdim etmişlər. Müəlliflər heç də özlərini yunan ədəbi tarixini ilkin əhatəli təhlilə cəlb edən şəxslər kimi təqdim etmir, hətta bundan çəkinir. Ekkermanın, Lessinqin və digər qədim yunan fəlsəfəsinin tarixi araşdırıcılarının konsepsiyalarını irəli sürərək qədim yunan sənətinin asan dərk olunması üçün müxtəlif imkanlardan istifadə edir və dərin mühakimələr yürütməyə çalışırlar. Maraqlı haldır ki, kitabda qədim yunan mifologiyasına ayrıca yer ayrılmış, miflərin öz süjet və obrazları ilə qədim yunan ədəbiyyatının əsas qaynağı, zəngin xəzinəsi və insanın təbiətin sirli hadisəsinə axtardığı yol olması bir daha təsdiqlənir, miflərdə insanın təbiət qüvvələri üzərindəki qələbəsi Prometey, Tomtal, Sizif kimi obrazların qeyri- adi hərəkətləri ilə əks etdirilir və qədim insanlığın idealının nə olduğu ortaya çıxır. Həmişə dəyişmədə, inkişafda olan miflərin xalqın kollektiv yaradıcılığının bəhrəsi olduğunu bir daha təsdiq edən müəlliflər bu başqalaşmanı ictimai şüurla əlaqələndirmişlər. Yunan miflərində qədim insanın dünyagörüşü, uzaq keçmişin qalıqları haqqında məlumat alır, qədim dövrün sənətkarları üçün əsl yaradıcılıq qaynağı olan bu janrı daha dərindən mənimsəyirik. Dövrümüzə güclü ədəbi abidələr vasitəsilə gəlib çatan miflərin reallığına bu kitabı oxuyandan sonra daha da inanırıq. Homerin vətəni uğrunda yeddi şəhərin mübarizə aparmasına mütləq inanmaq lazımdır. Avropa ədəbiyyatının banisi, əfsanəvi şair Homer bu haqqı “İlliada” və “Odisseya” əsərləri ilə qazanıb.

Dərslikdən yunan ədəbiyyatının arxaik dövrlərindən bizə gəlib çatan Hesiodun iki müstəqil didaktik poeması haqqında məlumat alırıq. Əsərlərin məzmunu kainatın əsasının yaranması, insanların namusla işləməsi və əxlaq prinsipləri ilə bağlıdır.

Eramızdan əvvəl VII əsrin ikinci yarısında formalaşan və mənşəcə folklor janrları ilə əlaqədar olan yunan lirik poeziyası və onun janrları hesab olunan melika, elegiya, jambların hələ də öz məzmun və forma spesifikasını qoruyub saxlaması haqqında olan məlumatı alarkən müəlliflərin nə qədər ağır və zövqlü bir işin öhdəsindən bacarıqla gəldiklərinin şahidi oluruq. Vətəndaşlıq mövqeyini qorumaq və xalqın taleyini düşünmək baxımından müasir günlərimizlə səsləşən bu şeirlər dövrün həyat və hadisələrinin poetik dillə şərhidir. Zaman keçdikcə yaradıcılıq janrlarının imkanlarının genişlənməsi izaha çox da ehtiyacı olmayan bir mülahizədir. Xalq satirik şeir nümunələrindən törəmiş jambların müxtəlif adlarla dünya ədəbiyyatında yayılmış nümunələri göz qabağındadır. Matəm mahnılarının təsiri ilə yaranmış qədim yunan elegiyaları həm matəm səciyyəsini saxlayır, eyni zamanda musiqiyə yol tapır, məhəbbət və xoşbəxtlik kimi şəxsi düşüncələri özündə əks etdirən iri həcmli musiqi əsərlərinin yaranmasına təsir göstərir. Xüsusən məzmun cəhətdən öz xüsusiyyətlərini qoruyub saxlayan elegiyanın ən kamil nümunələrindən biri XXI əsrin əvvəllərindən etibarən Azərbaycan səhnəsində səslənməkdədir. Sevil xanım Əliyevanın “Ana haqqında elegiya”sı sivil insanın antik dövrlə həmahəng səsləşən vətənpərvərlik hissinə, şəxsi duyğularının təntənəsinə, bəşəriyyətin mədəni tarixinə səyahətin lirik təcəssümünə həsr olunmuş ən güclü; insanın hisslərinin ən həssas nöqtəsinə toxunduğu üçün zərif, incə bir simfoniya təsiri bağışlayır. Kitabda müəlliflərin qədim yunan lirikasının forma və məzmun xüsusiyyətlərinə diqqət yetirməsi dövrün tələbləri baxımından çox aktualdır və bu lirikanın ayrı- ayrı növlərinin mənşəyinə səyahət formal hesab olunmamalıdır. Hətta qədim yunan dövlətlərinin təşəkkülündən sonra yeni məzmun qazanmış monodik lirikanın rusların indiki melodik lirikasının təməl daşı olduğunu düşünməmək mümkün deyil. Dərsliyin “Lirik poeziya” bölməsində Tirteyin “Döyüş elegiyası”ndan nümunələr verilib. Azərbaycan hazırda müharibə vəziyyətindədir, 20%- dən artıq torpaqları işğal altındadır, bir milyona yaxın qaçqını və məcburi köçkünü var və bu insanlar əli yalın olmasına baxmayaraq, ermənilərin ağır artilleriyasının qabağından keçib, ölən ölüb, qalan qalıb. Dərslikdəki

Doğrudan da, qaçqına yoxdur əsla mərhəmət ...

— misrasını tədris zamanı öyrənən gənclərimiz bu məqama həssas yanaşmalı, Azərbaycanın milyonlarla mərd, qorxmaz, düşmənə sinə gərən övladlarının olduğunu unutmamalıdır. Tirteyin ədəbi nümunəsi qorxaqlara, döyüşdən qaçanlara şamil edilə bilər. Klassik dövr yunan ədəbiyyatından danışanda gözümüz önünə Afina və onun teatrı gəlir. Dünyanın hansı nöqtəsində azadlıq, demokratiya varsa, oranın ictimai- siyasi, ədəbi və mədəni mühiti Afina demokratiyasına olan minnət duyğusunu unutmamalıdır. İnsanı bütün şeylərin yeganə ölçüsü hesab edən Afina demokratiyasının dünyagörüş mövqeyi orta dövr Azərbaycan siyasi və ədəbi mühitində güclü mövqeyi olan hürufi və sufi təriqətinin, hürufilərin “ənəlhəq” iddiasının dəyərləri ilə üst- üstə düşür. Şəxsiyyətin hərtərəfli inkişafı, müstəqilliyi, təşəbbüskarlığı, məsuliyyət hissi kimi insani dəyərlərin hələ eramızdan əvvəl V- IV əsrlərdə əsas tələb kimi qoyulması yunanların bəşəriyyətin normal övladı olması fikrini bir daha təsdiqləyir.

Dərslikdə müəlliflər dram janrında kompozisiyanın ibtidai komponentlərinin yaranmasında böyük əməyi olan Esxilin həyat və yaradıcılığına da yer ayırmış, faciənin mənşəyi və teatr tamaşalarının təşkilində qədim yunan ədəbiyyatının və estetik fikrinin oynadığı rolu yüksək qiymətləndirmişlər. Əsərlərində dialoqu əsas ünsürə çevirən Esxil dünya mədəniyyəti tarixində teatr islahatı sahəsində gördüyü işlərə görə hörmətlə xatırlanır. “Faciənin atası” adlandırılan Esxilin əsərləri müxtəlif dövrlərdə və müxtəlif ölkələrdə güclü aktyor truppalarının formalaşmasında böyük rol oynayıb. Onun bütün faciələri, xüsusilə “Zəncirlənmiş Prometey” faciəsi mənəvi problemlərin bədii həlli üçün hər bir dramaturqun məsuliyyət daşıması məsələsini ortaya qoydu. Əsərdə eyni zamanda iki güclü personaj üz- üzə dayanır: insanlara kömək edən Prometey və bəşəriyyətə nifrət bəsləyən Zevs. Gözümüz önünə xeyir və şər qüvvələrin mübarizəsi, dolayısı ilə yunan mifologiyasında əks dünyagörüşlərin qanlı çarpışması, xeyir qüvvələrin şər qüvvələr üzərində qələbəsi gəlir. Bununla müəlliflər əsaslı təhlildən sonra bu nəticəyə gəlirlər ki, Esxil mifoloji süjetlərə dramaturji forma verib və onda bəşəriyyətin parlaq gələcəyinə güclü inam olub. Dərslikdə diqqəti çəkən maraqlı bir məsələ də var. Bu da qədim Attik komediya haqqında olan məlumatları kiçik başlıq şəklində toplanılmasıdır. Çox vaxt bu komediyalar bayramlarda tamaşaya qoyulur, bir qayda olaraq gülüş hədəfi hörmətsiz bir şəkildə səhnəni tərk edirdi. İnsanın xarakterində olan mənfiliklərin gülüş yolu ilə islahı klassik komediyanın əsas tələblərindən idi.

Dərsliyin ən üstün cəhətlərindən biri yunan ədəbiyyatı ilə yanaşı Roma ədəbiyyatı, mədəniyyəti və ayrı- ayrı nümayəndələri haqqında əhatəli məlumat və ədəbi təhlillərin verilməsidir. İntibah dövründə yaranmış ənənəyə görə Roma ədəbiyyatı beş yerə ayrılmaqla təsnif olunur və bu dövrlərdə həm yunan nümunələri əsasında yaranan, həm də Roma nəsrinin və poeziyasının çiçəklənməsi dövründə formalaşan ədəbi nümunələr təhlil obyektinə çevrilir. Müəlliflər bu bölgünün aparılmasını Romada dilin inkişafı ilə bağlayırlar. Roma mifologiyası, allahlar aləmi və insan cəmiyyətinin prinsipləri və s. məsələlərdə həyatın, ölümün köklü problemlərinin qoyuluşuna diqqət yetirilir və bunun qəribəlikləri Roma mifologiyasının sonrakı inkişafı izlənilərkən açılır. Romada şifahi xalq ədəbiyyatının inkişafından söhbət açan müəlliflər maraqlı nümunələr gətirməklə dərsliyi oxuyanı qiyabi olaraq həmin dövrə səyahətə aparır:

Ey qəddar, rəhmsiz Mars,

İstidir, var rütubət,

Səndə varsa mərhəmət

Çağır gəlsin ruhları...

Yazdıqları ədəbi- bədii oçerklərdə yunan və Roma ədəbiyyatının üzdə olan yazarları haqqında ən maraqlı, yaddaqalan və tarixi mənbələrə istinadən verilən məlumatları oxuculara və tələbələrə çatdıran müəlliflər işlərinin öhdəsindən layiqincə gəlmişlər, bu dərslikdən istifadə edən hər bir kəs minnətdarlıq duyğusunu unutmamalıdır.

Sakibə ƏLƏSGƏROVA,

filologiya elmləri namizədi

Xalq qəzeti.-2008.-21 dekabr.-S.7.