Üfüqdən boylanan şəhər

Gəncənin tarixi adının özünə qaytarılmasından 20 il keçir

Yəqin çoxunuz günəşin doğmasını böyük heyranlıqla, həvəslə müşahidə etmisiniz. Elə mən də. Doğulub boya-başa çatdığım bu qədim şəhərdə dəfələrlə günəşin ətrafı al-əlvan rəngə boyadığı anları müşahidə etmişəm və inanırsınızmı, hər dəfə də ürəyimin döyüntüsünü hiss etmişəm. Yəqin ki, sevinc, iftixar, həyacan hisslərinin bir-birinə qarışdığından olub. Gəncənin keçmişi gözlərim önünə gəlib, Bəndəri, Comərd Qəssabı, Nizamisi, Məhsətisi, Şah Abbası, İsrafili ilə öyünmüşəm və Gəncə daim üfüqdən boylanan şəhər kimi yaddaşımda qalıb, müqəddəsləşib.

Deyirəm nə yaxşı ki, bu sevincli, iftixarlı anları hörmətli oxucumla bölüşdürəndə şəhərimin adı Yelizavetpol, Kirovabad olmayıb, Nizami və Kəpəz rayonlarının yerinə “Proletar”, “Zavod” sözləri işlədilməyib.

Mən nə tarixçiyəm, nə də tədqiqatçı, adi bir şəhər sakiniyəm, ziyalıyam. Sadəcə bu yazıda ürəyimdən keçən hissləri oxucumla bölüşdürmək istəyirəm.

Gəncə 40 il əvvəl

Sovetlər Birliyinin tərkibində olan Azərbaycanın 40 il əvvəlki səviyyəsini və indiki durumunu gözləriniz önünə gətirin. Tamam fərqli bir mənzərədir, hətta müqayisə olunmazdır. Təbii ki, Gəncə də istisna təşkil etmirdi. Sənaye inkişaf etməmişdi. 20-ci illərin sonu və 30-cu illərdə salınmış bir sıra sənaye müəssisəsindən, o cümlədən, toxuculuq, yağ-piy, ət kombinatları, mahud, tikiş fabrikləri, lokomotiv və vaqon depolarından başqa elə bir müəssisə yox idi. Sonralar, yəni 50-60-cı illərdə nəhəng alüminium zavodu tikilmişdisə, o da qeyri-ahəngdar işləyirdi.

Gəncə əsl inkişaf mərhələsinə 60-cı illərin sonu, 70-ci illərin əvvəllərində qədəm qoydu. Bu da onunla əlaqədar idi ki, Heydər Əliyev atrıq respublikaya rəhbər seçilmişdi və buna qədər Azərbaycanın müxtəlif bölgələrinin sənayesinə, kənd təsərrüfatına, onların imkanlarına, problemlərinə yaxından bələd idi.

Gəncədə 70-ci illərin əvvəllərindən başlayaraq şəhərin qərbində yeni istehsal obyektlərinin tikintisinə start verildi. Məhz ulu öndərin təşəbbüsü ilə vaxtilə kolxoz ərazisi olmuş yerdə qənnadı fabrikinin, nəhəng çini qablar zavodunun təməli qoyuldu. Bu müəssisələr işə düşdükdən sonra minlərlə gəncə yeni iş yerləri açıldı. “Billur” zavodu da istismara buraxıldı. Xalça kombinatının ikinci hissəsi işə salındı. Həmin müəssisələrin açılışında Heydər Əliyev şəxsən özü iştirak etdi, tövsiyələrini verdi, əməkçilərin iş şəraiti ilə yaxından tanış oldu.

Çoxlu məktəb, uşaq bağçası, səhiyyə obyektləri tikildi. Keçmiş ittifaqın bir çox şəhərlərinə uçuş marşrutu olan aeroport istifadəyə verildi, tarixi abidələr bərpa olundu.

Yadımdadır, o illərdə şəhərin bir sıra mərkəzi küçə və məhəllələrində, şəxsi evlərdə və həyətlərdə yaşayan sakinlər arasında söz-söhbət, narahatçılıq yayılmışdı ki, bu evlər söküləcək, yerində təzə binalar tikiləcək. Adamlar öz evlərində özlərini qonaq kimi, müvəqqəti hiss edirdilər. Əslində bütün bunlar artıq şəhərin baş planına da salınmışdı və beləliklə, qədim şəhərin keçmişi, tarixi, milli memarlığı, adı unutdurulmağa səy göstərilmişdi. Amma buna ulu öndər yol vermədi. Respublikaya rəhbər seçiləndən bir qədər sonra ikinci dəfə şəhərə gələn Heydər Əliyev tikinti planları, xüsusilə şəhərin baş planı ilə tanış oldu və öz tövsiyələrini, təkliflərini verdi. Artıq adamlar hiss edirdilər ki, Gəncənin tarixi adının özünə qaytarılacağı an uzaqda deyil.

Gəncə 30 il əvvəl

30 il qabaq martın 3-də topa-topa yağan qar və on minlərlə gəncəlinin toplaşdığı “Quru Qobu” deyilən ərazidəki təntənə indi də gözlərim önündən bir kino lenti kimi keçir. Ulu öndərin təklif və təşəbbüsü ilə şəhərin qərb girəcəyində “Yeni Gəncə” adlanan böyük yaşayış massivi və yanında da 300 hektarlıq park salınırdı (indi həmin park Heydər Əliyevin adını daşıyır-R.M). Adamlar sevinclərini gizlədə bilmirdilər. Şəhərin qədim evlərinin sökülməsi təcrübəsinə son qoyulmuşdu. Başqa bir yaşayış sahəsi Xanlar-Hacıkənd yolunun üstündə salınan “Gülüstan” qəsəbəsi idi.

Artıq çoxdan unutduğumuz, dəqiq desək, bəzən adını çəkməkdən ehtiyat etdiyimiz “Gəncə” sözü dilimizə gəlmişdi. Respublika rəhbərinin göstərişi ilə “Yeni Gəncə” və “Gülüstan”a külli miqdarda vəsait ayrılmışdı. Bu qəsəbələrdə ucaldılan 7 və 9 mərtəbəli binaların fasadları şərq üslubunda, başqa sözlə, Azərbaycan üslubunda tərtib edilib bəzədilirdi. Bir bina başqasına bənzəmirdi. Gəncəyə gələn qonaqların sayı aybaay artırdı. Heydər Əliyevin təşəbbüsü, göstərişi və konkret köməyi ilə bir-birindən maraqlı tədbirlər keçirilirdi. Dahi Nizami Gəncəvi irsinin öyrənilməsində və təbliğində ulu öndərin zəhməti misilsiz idi. 1979-cu il yanvarın 9-da Azərbaycan KP MK-nın Nizami Gəncəvi ilə bağlı tarixi qərarı oldu və bundan sonra hər il Nizami Poeziya Günləri keçirildi, Poeziya teatrı yaradıldı, dahi şairin əsərləri kütləvi şəkildə çap edildi. Ulu öndər sanki bütün dünyaya car çəkirdi ki, Nizami Gəncəvi yalnız Gəncədə doğula bilərdi, daha Yelizavetpolda, Kirovabadda yox.

Ümumiyyətlə, elə bir dövr idi ki, Gəncənin adını dilə gətirmək böyük cəsarət tələb edirdi. Amma, ulu öndər heç nədən çəkinmədən, cəsarətlə 70-ci illərin əvvələrindən bu işlə ciddi məşğul olurdu, tarixi faktlara əsaslanaraq əlindən gələni edirdi ki, Gəncənin qədim adı bərpa olunsun. Ulu öndərin çıxışlarının birində deyilirdi: “... O vaxt Gəncənin adını bərpa etmək böyük cəsarət tələb edirdi. Biz o rayonlardan birinin adını “Gəncə”, o birisinin adını “Kəpəz” qoyduq. Bu məlumdur, gərək ki, bir neçə dəfə deyiblər, o vaxt buradan təkliflər verilmişdi, Moskvaya da artıq yazılmışdı, çünki o zaman biz bu rayonları özbaşına yarada bilməzdik, bunun üçün Moskvanın qərarı olmalı idi. Deyəsən birinə “Zavod rayonu”, birinə də “Proletar rayonu” adı vermişdilər. Yeni layihədə, Sovet hökumətinin qərar layihəsində bu vardı. Mən o layihəni dəyişdirdim və “Gəncə”, “Kəpəz” adlarını verdik. Bakıda yaranan yeni rayonu isə, o vaxt Bakıda on rayon var idi, – “Nizami rayonu” adlandırdıq. Bizim böyük şairimiz Nizaminin adı Bakıda çox yerlərdə var idi, amma mən istəyirdim ki, bir rayon da Nizaminin adını daşısın. Bir vaxt da xalqımız üçün, eyni zamanda da Gəncə üçün, – çünki Nizami də Gəncəlidir, Nizami deyəndə də Gəncə düşünürsən, – bir rayonun adı “Gəncə”, o biri də “Kəpəz” qoyuldu, – Kəpəz də Gəncədir. Bəli, biz bu milli adları 1980-ci ildə qoyduq. “Nizami rayonu”nu ki, yaratdıq, – onun adını da “Sovet rayonu” qoymaq istəyirdilər. “Zavod”, “Proletar” və “Sovet” rayonları – 3 dənə belə ad vermişdilər, özü də burada, Azərbaycanda bəzi adamlar məndən xəbərsiz bu layihəyə razılıq vermişdilər. Artıq Moskvada layihə hazırlanmışdı və imzalanmalı idi. Bu ərəfədə min böyük çətinliklə, şübhəsiz ki, böyük risklə-yenə də deyirəm, bu işdə cəsarət lazım idi, – layihəni dəyişdirdim. Olan olub, keçən keçib, o vaxt ümumiyyətlə, təkcə Azərbaycanda yox, Moskvada da nüfuzum yüksək olduğuna görə, bu barədə təkliflərim qəbul edildi. Ancaq həm Moskvada, həm də burada bizim əleyhimizə olan bəzi dairələrdən dedilər ki, Heydər Əliyev artıq tamamilə biruzə verdi ki, o millətçidir. Bilirsiniz ki, o vaxt da “millətçi” sözü o adamlara qarşı işlədilirdi ki, guya Sovet İttifaqının quruluşunun əleyhinədir.”

Beləliklə, Gəncə sözü dillərdən düşmürdü. Sonralar, Heydər Əliyev 80-ci illərin əvvəllərində, Moskvaya getməmişdən əvvəl Gəncəyə gələndə böyük sevinc, iftixar hissi ilə yavaş-yavaş tikilməkdə olan “Yeni Gəncə”yə, onun yanındakı nəhəng parka baş çəkirdi, işin gedişi ilə tanış olurdu. Hətta 1980-ci ilin 16 dekabrında Gəncədə olarkən həmin parka gəlib “mənə çinar tingi verin, çinar həm Gəncənin, həm də Azərbaycanın rəmzidir”, demişdi. İndi həmin çinar ağacının 29 yaşı var, qollu-budaqlı, əzəmətli bir ağacdır. Gəncəlilər onu göz bəbəyi kimi qoruyur, tez-tez ora baş çəkir, ulu öndərdən qalan əziz xatirə kimi onu əzizləyirlər.

Gəncə 20 il əvvəl

1989-cu ilin dekabrın 30-da artıq şəhərin də adı dəyişdirildi, Gəncə oldu. Təbii ki, nəinki gəncəlilər, bütün azərbaycanlılar hədsiz sevinc içərisində idilər. Uzun illər həsrətində olduqları müqəddəs ad şəhərə qaytarılmışdı. Heydər Əliyev 1998-ci il oktyabrın 7-də prezidentliyə namizəd kimi görüşdə demişdir: “Beləliklə, qədim Gəncənin adını bərpa etdik, Gəncə öz tarixi adını aldı. Ancaq xatirinizdədir, hələ bu ad almamış burada “Yeni Gəncə” yaşayış massivi yarandı. Mən gəldim, orada ilk ağacları basdırdıq, ilk daşları qoyduq, orada böyük binalar tikildi və qədim Gəncənin yanında bir yeni Gəncə yarandı. Bunlar hamısı Azərbaycanın tarixinə, milliliyinə və Gəncənin tarixinə olan xidmətlərimdir və inanıram ki, siz bunu bu gün də unutmamısınız və heç vaxt unutmayacaqsınız”, amma təəssüf ki, bu ad alındıqdan sonra Azərbaycanın, o cümlədən Gəncənin necə deyərlər, qara günləri başlandı, Bakıda 20 Yanvar qırğını törədildi, Gəncədə və ətraf rayonlarda şəhidlər verildi. Bir qədər sonra AXC – Müsavat cütlüyü hakimiyyətə gəldi. Tarixi abidələrə əl gəzdirmək, qədim şəhərin tarixi adının qaytarılması ilə bağlı ulu öndərin qoyub getdiyi işləri davam etdirmək əvəzinə ona qarşı kampaniyalar başlandı. Amma 1993-cü ildə Azərbaycan böyük təhlükə qarşısında olanda, Gəncədə qardaş qanı töküləndə hamı Heydər Əliyevin Naxçıvandan Azərbaycana gəlməsini istəyirdi. Naxçıvana bir çoxları, o cümlədən Gəncədən də ziyalılar getmişdi. Azərbaycanın o vaxtkı rəhbərləri də Heydər Əliyevə müraciət etmişdilər, hətta yalvarırdılar ki, ulu öndər Bakıya gəlsin. Həmin ilin iyunun 13-də Heydər Əliyev Gəncəyə gəldi, dağıdılmış hərbi hissəyə baş çəkdi, meydana toplaşan 100 min nəfərdən çox şəhər sakininin qarşısında çıxış etdi. Mən o günü yaxşı xatırlayıram. Gəncəlilərin gözlərindəki inam, nikbin dolu sevincli baxışları hələ də unuda bilmirəm. Hamı öz pənahını bu dahi insanda axtarırdı, çıxış yolunu onun gücündə, qüdrətində, təcrübəsində, böyüklüyündə görürdü. Belə də oldu.

Gəncə 10 il əvvəl

Şəhərin inkişafı ölkə rəhbərini razı salmırdı. 2002-ci ilin sentyabrında şəhər fəalları ilə görüşəndə ulu öndər Gəncədə aparılan abadlıq-quruculuq işlərinin gedişindən narazılığını bildirdi, hətta üzünü təkcə şəhər rəhbərlərinə deyil, elə hamımıza tutub “bu nə şəhərdi saxlayırsınız?” dedi. 2003-cü ilin aprelində şəhər rəhbərliyi dəyişidirildi və Gəncənin inkişafının, tərəqqisinin yeni dövrü başlandı. Tezliklə tarixi abidələrə əl gəzdirildi, Gəncə adı ilə bağlı nə varsa tədqiq olundu, ideoloji iş gücləndirildi, kitablar, bukletlər çap olundu, tanınmış alimlərin iştirakı ilə konfranslar, seminarlar keçirildi. Şəhərin emblemi təsdiq olundu. Tarixi abidələr, şəxsiyyətlər, tarixi yerlərlə bağlı şəhərdə o qədər geniş miqyaslı işlər görülüb ki, sadalamaqla qurtaran deyil. “Comərdi Qəssab türbəsi”, “Cavad xan məqbərəsi”, “Gəncə darvazaları”, Şah Abbas məscidi, Məmmədbağır məscidi, “Qədim Gəncə Qala divarları”, “Şərəfxanlı”, “Xəlfəli” məscidləri, “Cavadxan dəftərxanası”, “Ay-ulduz”, “Şir-Günəş”, “Gəncə gerbi” və digər onlarla monumental abidələr çox yüksək zövqlə təmir-bərpa olundu və ya tikildi. Bu tarixi-mədəni abidələr daim diqqət mərkəzində saxlanılır və onlar şəhər sakinlərinin və qonaqların ziyarətgahına çevrilmişdir. Həmin tarixi yerlərə məktəblilərin və tələbələrin cəlb olunması, ekskursiyaların təşkili milli-mənəvi dəyərlərimizin, adət-ənənələrimizin təbliğ olunmasında mühüm rol oynamaqla yanaşı yeniyetmə və gənclərimizdə vətənpərvərlik hisslərinin yüksəldilməsinə, dünyagörüşlərinin formalaşmasına istiqamətlənmişdir. Gəncədə son 6-7 il ərzində görülən işlərin miqyası çox böyükdür. Şəhər demək olar ki, tamam dəyişib, gözəlləşib, inkişaf edib, müasirləşib. Yaxşı, müasir nə varsa şəhərdə tətbiq olunur. Bütün bunlarla yanaşı bu qədim şəhərdə milli-memarlıq ənənələrinin qorunub saxlanmasına, özünəməxsusluğuna nail olunub. Ucaldılan, təmir olunan, yenidən qurulan hər bir obyekt özünün gözəlliyi ilə diqqəti cəlb edir. Bu illərdə Gəncənin tarixi keçmişi çox böyük ehtiyatla, zövqlə yaşadılmağa başlanıb. 2006-cı ildən başlayaraq hər il sentyabrda şəhər günləri keçirilməsi ənənə şəklini alıb. Artıq bu il şəhər özünün 2503 yaşını qeyd etdi.

Gəncə bu gün

Şəhər çox gözəlləşib. Bunu həm şəhər sakinləri, həm də qonaqlar dönə-dönə qeyd edirlər. İndi hamımız bu şəhərlə sözün əsl mənasında fəxr edirik. Gəncə özünün yeni inkişaf mərhələsinə keçmişdir. Küçələrin vahid bir memarlıq layihəsi əsasında qurulmasına, obyektlərin tikintisində forma və üslub cəhətdən bir-birini tamamlamasına xüsusi fikir verilir. Şəhər icra hakimiyyəti başçısının sərəncamı ilə prospekt və küçələrdə yerləşən binaların fasadları, ticarət və xidmət obyektlərinin, ofislərin xarici görünüşünün müasirləşdirilməsi məqsədilə yenidənqurma işləri hər gün, hər saat görülür. Qeyd etmək lazımdır ki, bu, şəhərin abadlaşdırılması və qədimliyi saxlanmaqla müasirləşdirilməsi sahəsində aparılan ən böyük layihələrdən biridir. Bu işlərin görülməsində müasir materiallardan istifadə olunur. Heydər Əliyev, Atatürk prospektlərində, Nizami və digər küçələrdə sahibkarlar tərəfindən layihə üzrə ticarət obyektləri yenidən qurulur, reklam və dizayn tərtibat işləri aparılır. Şəhərin baş meydanı – Heydər Əliyev meydanı indi tamam başqa bir görkəmdədir, hamını özünə cəlb edir. Ulu öndərin xatirə muzeyi, əzəmətli heykəli meydana xüsusi gözəllik verir. Meydanda respublikada ilk dəfə olaraq musiqili fəvvarə quraşdırılıb. Ötən il meydanın yeni tərtibatda qranit materiallarından istifadə olunmaqla döşəməsi dəyişdirilib. İcra hakimiyyətinin inzibati binası yüksək səviyyədə təmir olunub.

Gəncə çayının sağ sahili əsl istirahət məkanına çevrilib. Eybəcər, primitiv tikililərin yerində ən müxtəlif zövqlə obyektlər inşa olunub, fəvvarə tikilib, dekorativ daşlardan, plitələrdən istifadə olunub.

Obyektlər, tikililər, park və xiyabanların sayı o qədər çoxalıb ki, bir qəzet yazısında bunların hamısını sadalamaq mümkün deyil. Beynəlxalq hava limanı, müalicə-diaqnostika mərkəzi, beşulduzlu otel, Gəncə Darvaza kompleksi, üzgüçülük hovuzu, çoxlu yaşayış binaları, parklar, muzeylər,məhəllələr...

Bütün bu işlər şəhər icra hakimiyyətinin başçısı Eldar Əzizovun birbaşa rəhbərliyi və gərgin əməyi sayəsində ardıcıl həyata keçirilir. Hamımızın məsuliyyəti, dəqiq desək, vətənpərvərlik hissimiz birəbeş artıb. Hərə bir işin qulpundan yapışmaq istəyir, irəli sürülən təşəbbüslərə qoşulur. Eldar müəllim hər dəfə bu barədə söhbət düşəndə Gəncənin inkişafını ulu öndər Heydər Əliyevin başladığı işlərin cənab Prezidentimiz İlham Əliyev tərəfindən çox uğurla davam etdirilməsi və qədim şəhərə xüsusi diqqət və qayğı göstərməsi ilə əlaqələndirir.

Bu, doğrudan da belədir. Təkcə son 6 ildə cənab Prezidentimiz 9 dəfə Gəncədə olub, müxtəlif obyektlərin açılışında iştirak edib, öz tövsiyələrini, təkliflərini verib, konkret köməklik göstərib. Buna görə bütün gəncəlilər cənab Prezidentimizə hədsiz minnətdardır.

Bu günlərdə şəhər icra hakimiyyətində “Gəncəni dəyişdirən 9 səfər” adlı kitabın təqdimatı zamanı cənab Prezidentimizin şəhərə göstərdiyi qayğı və diqqətdən ətraflı söhbət açılıb.

...Üfüqdən boylanan şəhərə günəşin zərrin şəfəqləri düşür. Qədim şəhər-ulu Gəncədə daha bir sabah açılır, nurlu, işıqlı. İnanırıq ki, çox keçməyəcək bu işığa gələnlərin sayı yüz minləri, milyonları keçəcək. İyirmi beş əsrdən çox yaşı olan Gəncəmiz beləcə daim qonaqlı-qaralı olacaq.

Ramiz MƏMMƏDOV,

YAP Gəncə şəhər təşkilatının

sədr müavini, Azərbaycan

Respublikasının əməkdar müəllimi

Xalq qəzeti.- 2009.- 27 dekabr.- S. 5.