Ölkə sənayesinin dinamik inkişafı davam edir

Azərbaycanın iqtisadi və sosial həyatında müşahidə olunan inkişaf meylləri getdikcə güclənir, istehsal və xidmət sahələrində qazanılan uğurların sayı ilbəil artır. Bu baxımdan yola saldığımız 2008-ci il də ölkəmiz üçün son dərəcə əlamətdar olmuş, əldə edilmiş uğurların əyani təcəssümü olan makroiqtisadi göstəricilər Azərbaycanın inkişaf sürətinə görə dünya öncülləri sırasındakı mövqeyini bir qədər də gücləndirmişdir. Ötən il bir sıra istehsal sahələrində məhsul buraxılışının həcminin artması, investisiya fəallığının daha da güclənməsi, sahibkarlığın stimullaşdırılması və təşəbbüskarlığa geniş meydan verilməsi ölkənin iqtisadi dayaqlarının bir qədər də möhkəmlənməsini və beynəlxalq aləmə inteqrasiya prosesini xeyli sürətləndirmişdir. Regionlarda iqtisadi fəallığın getdikcə güclənməsi, yeni istehsal sahələrinin yaradılması da ümumi inkişaf prosesinə təkan vermişdir. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə, 2008-ci ildə Azərbaycanda 38 milyard manatlıq ümumi daxili məhsul istehsal edilmiş, ölkənin inkişafını xarakterizə edən bu əsas makroiqtisadi göstərici üzrə 10,8 faizlik və ya müqayisəli qiymətlərlə 3,7 milyard manatlıq artım əldə olunmuşdur.

İl ərzində ölkə üzrə istehsal olunmuş ümumi daxili məhsulun 57,4 faizi sənaye sahələrində, 5,8 faizi kənd təsərrüfatı, ovçuluq və meşə təsərrüfatında, 7,6 faizi tikinti kompleksində, 6 faizi ticarət və pullu xidmət sahələrində, 5,1 faizi nəqliyyatda, 1,9 faizi rabitədə, 9,1 faizi digər xidmətlər və sosial sahələrdə yaradılmış, 7,1 faizi isə məhsula və idxala xalis vergilərin payına düşmüşdür. İlkin məlumatlara görə, əlavə dəyərin 85 faizi qeyri-dövlət bölməsində yaradılmışdır. Ötən il ölkədə adambaşına 4439,9 manatlıq (5403,9 ABŞ dolları) əlavə dəyər istehsal olunmuşdur ki, bu da 2007-ci illə müqayisədə 9,5 faiz çoxdur. Göründüyü kimi, dünyanı bürümüş maliyyə böhranına baxmayaraq, Azərbaycanda sosial və iqtisadi həyatın bütün sahələrində inkişaf tendensiyası davam etmişdir. Respublika Nazirlər Kabinetinin 2008-ci ildə sosial-iqtisadi inkişafın yekunlarına həsr olunmuş iclasında Prezident İlham Əliyevin qeyd etdiyi kimi, dünyanı bürümüş maliyyə və iqtisadi böhranın yaratdığı böyük çətinliklər ucbatından müxtəlif ölkələrdə iqtisadiyyat tənəzzülə uğrasa da, işsizlik artsa da, Azərbaycanda ötən il yeni müəssisələr açılmış, iqtisadiyyat artmışdır. İl ərzində həm dövlət investisiyaları, həm də özəl sektorun fəaliyyəti nəticəsində ölkəmizdə nəhəng infrastruktur layihələri icra olunmuşdur.

2008-ci ildə ölkə iqtisadiyyatının əsasını təşkil edən mühüm sənaye sahələrində də sürətli inkişaf baş vermişdir. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə, ötən il sənaye müəssisələri, fərdi sahibkarlar və ev təsərrüfatları tərəfindən 28 milyard manatlıq sənaye məhsulu istehsal olunmuşdur ki, bu da 2007-ci illə müqayisədə 6 faiz artım deməkdir. İl ərzində istehsal olunmuş sənaye məhsulunun 76,6 faizi və ya 21,5 milyard manatlığı mədənçıxarma, 17,7 faizi və ya 5,2 milyard manatlığı emal, yerdə qalanı isə elektrik enerjisi, qaz və suyun istehsalı və bölüşdürülməsi bölmələrinin payına düşmüşdür. Göründüyü kimi, ölkə sənayesinin artım tendensiyası davam edir və son beş ildə onun real həcmi 2,5 dəfə artmışdır. Onu da deyək ki, ölkə sənayesinin real həcminin ilbəil artmasında uğurlu neft strategiyası mühüm rol oynamışdır. Belə ki, dünyanın inkişaf etmiş ölkələrini təmsil edən transmilli şirkətlərlə bağlanmış sazişlər Azərbaycanda neft və qaz sənayesinin sürətli inkişafını təmin etmiş, bu sahələrdə hasilatın rekord səviyyəyə çatmasına səbəb olmuşdur. Yeri gəlmişkən, Heydər Əliyev adına Bakı–Tbilisi–Ceyhan neft və Bakı–Tbilisi–Ərzurum qaz kəmərlərinin, eləcə də digər nəql marşrutlarının uğurlu fəaliyyəti Azərbaycanın ixrac imkanlarını xeyli artırmışdır. Bununla belə, ölkəmizdəki ümumi inkişafı yalnız neft və qaz amili ilə bağlamaq da düzgün olmazdı. Nazirlər Kabinetinin son iclasında bu məsələyə toxunan Prezident İlham Əliyev demişdir: “... Bizim uğurlarımızı bəzi bədxahlar, yaxud da ki, bizdə olan vəziyyəti yaxından bilməyən, ya da ki, hansısa paxıllıq hissləri ilə yaşayan insanlar bəzi hallarda neft amilinə bağlamaq istəyirlər. Əlbəttə ki, Azərbaycanın uğurlu neft strategiyası ölkə iqtisadiyyatının inkişafında çox böyük rol oynamışdır. Bu rol davam edir və gələcəkdə də davam edəcəkdir. Bizim enerji siyasətimiz ölkəmizə çox böyük fayda gətiribdir... Uğurlarımızı ancaq neft-qaz amili ilə bağlamaq, əlbəttə ki, tamamilə qəbuledilməzdir. Bizim iqtisadi uğurlarımızın təməlində düşünülmüş siyasət dayanır, ölkənin milli maraqlarının qorunması dayanır, siyasi islahatlar, demokratik proseslər dayanır, iqtisadi islahatlar dayanır və bütün bunları görməmək mümkün deyildir”.

Doğrudan da, hazırda ölkəmizin qeyri-neft sahələrində də inkişaf meylləri aydın nəzərə çarpır. Bu da təsadüfi deyil. Çünki son illər ölkəmizin ayrı-ayrı yerlərində bir çox istehsal və emal sənayesi müəssisələrinin tikilib istifadəyə verilməsi qeyri-neft sektorunun inkişafına, minlərlə iş yerinin açılmasına, yeni malların istehsalına, bütövlükdə isə məhsul buraxılışının çeşidinin artmasına səbəb olmuşdur. Bütövlükdə isə 2008-ci ildə sənaye istehsalının ümumi həcmində məhsul buraxılışının payı 93,8 faiz, sənaye xarakterli xidmətlərin payı isə 6,2 faiz təşkil etmişdir. İl ərzində istehsal olunmuş sənaye məhsulunun 18,8 faizi dövlət, 81,2 faizi isə özəl bölmənin payına düşmüşdür.

Ölkədə sərbət istehsal fəaliyyəti üçün yaradılmış əlverişli şərait və azad sahibkarlığa geniş meydan verilməsi nəticəsində sənayedə qeyri-dövlət bölməsinin payı artmaqda davam edir. 2008-ci ildə sənaye məhsulunun 81,2 faizinin məhz özəl bölmədə istehsal olunması da bunu təsdiqləyir. Xatırladaq ki, bu göstərici əvvəlki illə müqayisədə 6,2 faiz çoxdur. Bir vaxtlar dövlət mülkiyyətində olmuş sənaye obyektlərinin bazasında bazar iqtisadiyyatı prinsiplərinə uyğun yaradılmış yeni istehsal sahələrinin işində də böyük canlanma hiss olunur. 2008-ci ildə sənaye sektorunda fəaliyyət göstərən səhmdar cəmiyyətlər tərəfindən 1 milyard 44,8 milyon manatlıq və ya ümumi buraxılışın 3,7 faizi qədər sənaye məhsulu istehsal edilmiş və xidmətlər göstərilmişdir. Müqayisə üçün deyək ki, 2007-ci ildə bu göstərici 1 milyard 17,3 milyon manat təşkil etmişdir.

2008-ci ildə sənayenin qeyri-neft sektorunun ayrı-ayrı sahələri üzrə də yüksək artım qeydə alınmışdır. Ən yüksək göstərici isə kimya sənayesində (34,2 faiz), dəridən məmulatlar və ayaqqabı istehsalında (27,2 faiz), metallurgiya sənayesi və hazır metal məmulatlarının istehsalında (23,3 faiz), maşın və avadanlıqların istehsalında (7,9 faiz) müşahidə olunmuşdur. Bundan əlavə, il ərzində üzüm şərabı, pivə və alkoqolsuz içkilər də daxil olmaqla, bir çox qida məhsullarından olan ət, süd, meyvə və tərəvəz şirələri, təmizlənmiş duru bitki yağları və s. istehsalında da əhəmiyyətli artım qeydə alınmışdır. Ötən il sənaye müəssisələrində istehsal olunmuş 28 milyard manatlıq məhsul istehlakçılara göndərilmiş və 2009-cu ilin əvvəlinə sənaye müəssisələrinin anbarlarında əvvəlki dövrlərdən qalan qalıqlar da nəzərə alınmaqla 213 milyon manatlıq və ya dekabr ayının 1-i vəziyyəti ilə müqayisədə 28,5 milyon manat az hazır məhsul ehtiyatı olmuşdur. Hazır məhsul ehtiyatının daha çox hissəsi — 61,7 faizi Bakı şəhərinin payına düşmüşdür. Digər hissəsi isə Sumqayıt (13,2 faiz), Şirvan (2,8 faiz), Mingəçevir (1,6 faiz) şəhərlərinin, Şəki (2,4 faiz) və Göyçay (2 faiz) rayonlarının sənaye müəssisələrinin anbarlarında qalmışdır. Bundan əlavə, anbarlarda adı çəkilən şəhər və rayonlardakı ayrı-ayrı sənaye müəsssisələrinin öz istehsalı olan məhsullardan başqa, digər müəssisələrdən alınmış və satış üçün nəzərdə tutulmuş 21,9 milyon manat məbləğində digər mallar da olmuşdur.

Beynəlxalq iqtisadi fəaliyyət növlərinin təsnifatına gəlincə isə ötən il mədənçıxarma və ya hasilat sənayesində əvvəlki illə müqayisədə 5,3 faizlik artım baş vermişdir. İl ərzində xam neft hasilatı (qaz kondensatı da daxil olmaqla) 44,5 milyon ton təşkil etmişdir ki, bu da Azərbaycanın neft sənayesi üçün rekord göstərici hesab olunur. Hesabat dövründə ABƏŞ tərəfindən qaz kondensatı da daxil olmaqla 35,9 milyon ton neft hasil olunmuşdur. Hasil olunmuş xam neftin qalan hissəsi isə “Azneft” İstehsalat Birliyinin və ARDNŞ-lə birgə yaradılmış müştərək müəssisələrin payına düşmüşdür. 2005-ci ildə Azərbaycanda qaz hasilatındakı tənəzzülün qarşısı alındıqdan sonra bu sahədə də yüksək inkişaf dinamikası müşahidə olunur. Ötən il səmt qazı da nəzərə alınmaqla ölkə üzrə 22,8 milyard kubmetr təbii qaz istehsal olunmuşdur ki, bunun da 16,3 milyard kubmetri əmtəəlik qaz təşkil etmişdir. Bütövlükdə isə son beş ildə mədənçıxarma sənayesində məhsul istehsalı 2,8 dəfə, o cümlədən neft hasilatı 2,9 dəfə, qaz hasilatı isə 3,2 dəfə artmışdır. Bu illər ərzində Azərbaycanda 157,2 milyon ton neft və 43,9 milyard kubmetr əmtəəlik qazın istehsal olunması isə, şübhəsiz, neft və qaz sənayesinin yüksək inkişaf dinamikasından xəbər verir. 2008-ci ildə mədənçıxarma bölməsinin çınqıl, qırma daş, xırda çay daşı, həmçinin tikinti qumu istehsalı sahələrində də yüksək artım müşahidə olunmuşdur. Bu da ölkədə həyata keçirilən iri infrastruktur layihələrinin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar adı çəkilən mallara tələbatın artması ilə bağlı olmuşdur.

Hesabat ilində sənayenin emal bölməsinin işi də qənaətbəxş olmuş, bu sahədə 7,4 faizlik artım qeydə alınmışdır. Onu da deyək ki, emal sənayesində işlərin 52,2 faizi bilavasitə qeyri-dövlət sahibkarlıq subyektləri və ev təsərrüfatları tərəfindən həyata keçirilmişdir. İl ərzində ölkə üzrə ət istehsalı 7,5 faiz, duru bitki yağları 14,7 faiz, üzüm şərabı 31,4 faiz, meyvə və tərəvəz şirələri isə 46,5 faiz artmışdır. İstehsal olunmuş qida məhsullarının, demək olar ki, hamısı qeyri-dövlət müəssisələrinin və ev təsərrüfatlarının payına düşür.

2008-ci il emal bölməsinin metallurgiya və hazır metal məmulatlarının istehsalı müəssisələri üçün də uğurlu olmuşdur. Belə ki, il ərzində sahənin mühüm növ məhsullarından sayılan tökmə çuqun, qeyri-cins poladdan dəstələr şəklində katankalar, qara metallardan məftil, kanatlar, hörülmüş iplər və oxşar məmulatlar, alüminium qapı və pəncərə blokları, qapılar üçün astanalar, qara metallardan tikinti taxtabəndləri üçün dirəklər və oxşar avadanlıqlar istehsalında yüksək artım qeydə alınmışdır. Bütövlükdə isə adı çəkilən sahələrdə məhsul istehsalı 2007-ci ilin səviyyəsindən 23,3 faiz çox olmuşdur.

İl ərzində maşın və avadanlıqların, həmçinin nəqliyyat vasitələri və avadanlıqlarının istehsalı müəssisələrində əsas növ məhsulların istehsalı da xeyli artmışdır. Artım, əsasən ştanqlı quyu nasosları, məişət kondisionerləri, traktorlar və yük avtomobillərinin istehsalı hesabına baş vermişdir. İl ərzində optik və elektron avadanlıqlarının istehsalında isə, əksinə, azalma qeydə alınmışdır.

Ölkə sənayesinin digər sahəsi olan elektrik enerjisi, qaz və suyun istehsalı və bölüşdürülməsi sektorunda 2007-ci illə müqayisədə istehsalın həcmi əsasən bu sahədə göstərilmiş xidmətlərin hesabına 7,7 faiz artmışdır. Ötən il ölkə üzrə elektrik enerjisi istehsalı 2 faiz azalmış, ümumi istehsalın 10,6 faizi su elektrik stansiyalarının, 89,4 faizi isə istilik elektrik stansiyalarının payına düşmüşdür. Bütövlükdə 2008-ci ildə ölkənin elektrik stansiyalarında 20,2 milyard kVt- saat elektrik enerjisi istehsal olunmuşdur. Son beş ildə isə ölkə üzrə istehsal olunmuş elektik enerjisinin miqdarı 112,4 milyard kVt- saat təşkil etmişdir.

2008-ci ilin yanvar-noyabr aylarında ölkənin sənaye müəssisələrində çalışan işçilərin sayı 178,9 min nəfər olmuşdur ki, bu da əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 4,3 faiz artım deməkdir. Ümumi işçilərin 60,6 faizi sənayenin dövlət, 39,4 faizi isə qeyri-dövlət bölməsində çalışmışdır. Bu dövrdə sənaye işçilərinin orta aylıq nominal əmək haqqı 425,7 manat təşkil edərək, 2007-ci ilin on bir ayının səviyyəsini 22,9 faiz ötmüşdür. Neft sektorunda əmək haqqının səviyyəsi bütövlükdə ölkə sənayesi üzrə orta göstəricidən xeyli artıq olmuşdur. Belə ki, sənayenin mədənçıxarma fəaliyyəti üzrə məşğul olan müəssisələrdə çalışan işçilərin aylıq məvacibi 1000 manatı ötmüşdür. Bundan əlavə, neft emalı, nəqliyyat avadanlıqlarının istehsalı, metallurgiya, maşın və avadanlıqların istehsalı və digər qeyri-metal mineral maddələrinin istehsalı sahələrində də orta aylıq əmək haqqının səviyyəsi xeyli yüksək olmuşdur. Bütövlükdə isə ötən il orta aylıq əmək haqları mədənçıxarma bölməsində 19,2 faiz, emal sənayesində 29,9 faiz, elektrik enerjisi, qaz və suyun istehsalı və bölüşdürülməsi bölməsində isə 34,6 faiz artmışdır.

Yaxın illərdə ölkəmizdə sənayeləşmə tendensiyası daha da sürətlənəcək. Ümummilli lider Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə işlənib hazırlanmış neft strategiyasının uğurla reallaşdırılması, regionların sosial-iqtisadi inkişafına diqqətin daha da artırılması, ölkədə iri infrastruktur layihələrinin icrası, yerli istehsalın stimullaşdırılması istiqamətində həyata keçirilən tədbirlər və s. amillər iqtisadiyyatın mühüm sahəsi olan sənayeyə böyük inkişaf perspektivləri vəd edir.

Mirbağır YAQUBZADƏ

Xalq qəzeti.-2009.-5 fevral.-S.5.