Sumqayıt: altmış yaşlı gənclik şəhəri

Dünya şöhrətli fransız yazıçısı Aleksandr Düma (Ata) düz 150 il öncə Sumqayıta gəlib... İnanmayanlar yazıçının “Qafqaz səfəri” əsərinin “Şah Abbas karvansarası” adlı bölümündən aşağıdakı hissəni tapıb oxuya bilərlər: “Bütün günü yol gedib gecə Sumqayıt adlanan yerdə dayandıq. Poçt məntəqəsi burada yerləşirdi. Biz Xəzər dənizini bir neçə saat əvvəl görmüş və yol boyu onu müşayiət etmişdik. İndi isə dəniz o qədər yaxında idi ki, ləpələrin səsi eşidilirdi... Bir qum təpəciyinin üstünə çıxaraq ulduzların işığında dənizə baxmağa başladım. Birdən gözüm bizdən bir-iki kilometr aralıda işıq gələn beş-altı çadıra sataşdı. Bu, düşərgə idi.”

Şəhər kimi bu il 60 yaşı tamam olacaq Sumqayıtın səsi-sorağı daha qədimlərdən gəlir. Alimlərin tədqiqatlarına görə, Sumqayıtın ərazisində eramızdan əvvəl insanlar məskunlaşıb. Orta əsrlərdə burada böyük ticarət yolu uzanırdı. O dövrün səyyahları Sumqayıt çayının hər iki tərəfində yerləşmiş karvansaraların təsvirini veriblər.

Sumqayıt şəhərinin isə 60 illik yubileyi bu il qeyd ediləcək. Artıq bununla əlaqədar şəhər icra hakimiyyətində yaradılmiış təşkilat komitəsinin ilk geniş iclası keçirilib və hazırlıq işlərinə start verilib. Şəhərin bütün idarə, müəssisə və təşkilatları, təhsil, səhiyyə, mədəniyyət ocaqları yubiley tədbirləri planı hazırlayıb ilboyu həyata keçirəcəklər. Oxucuların diqqətinə təqdim edilən bu qeydlərsə mənim doğma şəhərim haqqında düşüncələrimdir...

Ağlım kəsəndən Sumqayıtla bağlı hər bir məlumatı oxuyub-öyrənməyə, yadımda saxlamağa çalışmışam. İndi bu qeydləri qələmə alarkən ilk növbədə bəstəkar Səid Rüstəmovun məşhur “Sumqayıt” mahnısının melodiyaları qulaqlarımda səslənir:

Canlanır hər qarış yer Sumqayıtda,

Xariqələr yaradır el Sumqayıtda.

Mahnının sözlərinin müəllifi Nəsib Cəfərovdur. Bəşəri ruhla aşılanan bu əsərinə və daha bir neçə nəğməsinə görə Səid Rüstəmov 1951-ci ildə SSRİ Dövlət Mükafatına layiq görülüb.

Sumqayıtın tərənnümündən danışarkən mərhum xalq şairi Nəbi Xəzrinin “Sumqayıt səhifələri” poemasını xatırlamamaq olmur. Elə bir sumqayıtlı tapmaq çətindir ki, həmin poemadan ən azı bir bənd əzbər bilməsin.

Sumqayıt cavandır, cavandan cavan,

Taleyi, arzusu nura boyanmış.

Sumqayıt oxuyur göylərə meydan,

Ayağı torpaqda möhkəm dayanmış.

...Bu sətirləri yaza-yaza mənzilimin eyvanından Xəzərə baxıram. Xəzərin duzlu küləyi şəhərə dəniz havası ilə tumar çəkir. Eyvandan Səməd Vurğun və Cəfər Cabbarlı küçələrinin kəsişdiyi yer — Şəhidlər Xiyabanı olan yamyaşıl ərazi aydın görünür. Mənsə “Sumqayıt səhifələri” poemasından Səməd Vurğunla Cəfər Cabbarlının xəyali görüş səhnəsini xatırlayıram. Böyük şairlə böyük dramaturqun sahildə salınacaq böyük sənaye şəhəri ilə bağlı dialoqu poemada obrazlı bir dillə qələmə alınıb. İşə baxın ki, böyük yazarların görüşünün təsvir edildiyi yerdə illərdir ki, məhz onların adını daşıyan böyük küçələr kəsişir, görüşür.

Şəhərin tarixindən. Hələ 1932-ci ildə İttifaq miqyaslı komissiya Sumqayıt ərazisinə baxıb buranı salınacaq sənaye kompleksi üçün əlverişli yer kimi bəyənmişdi. Beşillik plan direktivlərində Azərbaycanda qara və əlvan metallurgiya sənayesinin yaradılması nəzərdə tutulurdu. Bakı neft sənayesinin polad boruya ehtiyacı böyük idi. Neftin inkişafı isə kimya sənayesi üçün bol xammal vermək imkanı demək idi. Məhz bu zərurət Abşeronda iri sənaye kompleksləri tikməkdən ötrü əsas oldu. Dəniz yaxın olduğu üçün onun suyundan müəssisələrdə istifadəyə o qədər də çox xərc çəkilməyəcəkdi. Beləliklə, 1935-ci ildə Abşeronda güclü sənayeni hərəkətə gətirəcək elektrik stansiyasının tikilməsi qərara alındı. Kiçik yaşayış məntəqəsi olan Sumqayıtda inşaatçılar ilk çadırlarını qurdular. Duz gölü quruduldu, təpələr söküldü, dərələr düzəldildi, ilk bünövrələr qoyuldu. Nəhayət, 1938-ci ildə əraziyə qəsəbə statusu verildi. ...Üç il sonra fevralın 13-də axşam mitinqinə toplaşanlar Azərbaycanda ilk İES-in açılışının şahidi oldular. İlk turbin blokunun uğultusu ətrafı bürüdü. Dəhnə düzü nura qərq oldu. Bu, əsl toy-bayram idi. Ətraf kənd və qəsəbələr neft lampası ilə həmişəlik vidalaşdılar. Stansiyanın nur çeşməsi Sumqayıta yeni həyat verdi. Bu, gələcək şəhərin “ürəyi” idi.

Lakin Böyük Vətən müharibəsinin başlanması ilə quruculuq işləri müvəqqəti dayandırıldı. Bir də müharibənin sonuna yaxın hökumət bərpa və yeni sənaye mərkəzləri yaratmaq barədə düşündü. 1944-cü ilin martında Sumqayıtda inşaatçıların ilk qərargahı — “Zaqsənayeinşaat” tresti təşkil edildi. Qələbədən sonra əsgər paltarını dəyişib quruculuq işlərinə başlayan gənclər Xəzərin sahilində yeni şəhər yaratmaq üçün buraya yürüş etdilər.

O dövrdə kənd təsərrüfatı üçün kimyəvi maddələrin istehsalına tələbat böyük idi. 1943-cü ilin ortalarında Sumqayıt kimyasının ilki olan kaustik soda qurğusunun inşasına başlanmışdı, artıq iki il sonra, 1945-də kimyaçılar ilk məhsul aldılar.

Neft sənayesinə kömək üçün 1946-cı ildə bünövrəsi qoyulan boruyayma zavodunun 6 ildə bir neçə sexi istifadəyə verildi. Sintetik kauçuk və alüminium zavodlarının yardımçı sexləri tikildi. Qəsəbə böyüyüb şəhərə çevrildi. Nəhayət, 1949-cu il noyabrın 22-də respubka Ali Sovetinin Fərmanı ilə Sumqayıta şəhər statusu verildi.

Həmin il Sumqayıtın ilk çörək zavodu işə salındı. 1952-ci ilin avqustunda keçmiş SSRİ-də ilk dəfə, Sumqayıtda süni kauçuk “plantasiyası” — sintetik etil spirti istehsalı kompleksi ilk məhsulunu verdi. Dekabrda Bakı neftçiləri Sumqayıt metallurqlarının ilk hədiyyəsini — polad boruları aldı. 1955-ci ilin martında alüminium zavodunda ilk əlvan metal külçə — ilkin alüminium buraxıldı.

Gənclik şəhəri ilbəil, aybaay böyüyürdü. İnsanlar yaşamaq üçün Sumqayıtı həvəslə məskən seçirdilər. Əllinci illərdə bu sətirlərin müəllifinin də ata-anası öz talelərini Sumqayıtla bağlayıblar. Şəhərimizin 8 yaşı olanda mən dünyaya gəlmişəm.

Sumqayıt bizim taleyimizin şəhəridir. Sevincimiz-kədərimiz, uğurumuz, tarixi günlərimiz... bu gözəl şəhərlə bağlıdır. Hərdən şəhərin köhnə yaşayış massivinə — uşaqlığımın keçdiyi İnşaatçılar qəsəbəsinə gedirəm, baxıram, yada salıram. Hər küçəsində, hər dalanında bir xatirə yatır. Yaxınlıqdakı çörək zavodundan gələn buğda ətrini hələ də unutmamışam. Zavod indi də fəaliyyətdədir, amma nədənsə həmin çörəyin ətri indi duyulmur.

Sumqayıt gözlərimin önündə böyüyüb, gözəlləşib. 1959-cu ildə ilk tramvayları, üç il sonra ilk trolleybusları küçələr boyu şütüməyə başlayıb. Heyf ki, indi heç biri yoxdur. İlk “beşmərtəbə” (Bakıda olduğutək, Sumqayıtda da köhnə sakinlərə belə bir ünvan bəllidir), 9, 12 və 14 mərtəbəli evlərin tikintisi, məktəblərin, mədəniyyət saraylarının açılışı unudulmur. Dənizkənarı parkda keçirilən iməciliklərin, bayramların yaddaşımda əlvan boyaları qalmaqdadır.

Altmışıncı illərdə superfosfat zavodu, yuyucu toz istehsal edən müəssisə, “şəffaf” vərəqlər — şüşə zavodu, aşqarlar zavodu, kimya kombinatı istifadəyə verilib. Şəhəri bütün ölkə tikirdi. Bu işlərdə 200-dən artıq iqtisadi rayon iştirak edirdi.

Ulu öndər Heydər Əliyevin Azərbaycana rəhbərlik etməyə başladığı 1969-cu ildən Sumqayıt inkişafının yeni mərhələsinə qədəm qoyub. Həmin il Sumqayıtın tarixində H.Ərəblinski adına Dövlət Dram Teatrının açılması ilə yadda qalıb. Mənzil, məktəb, mədəni-sosial obyektlər daha sürətlə tikilməyə başlayıb. Həmin dövrdə gənclik şəhərinin sosial-iqtisadi sahələrinin inkişafında, iri sənaye strukturlarının formalaşmasında, elm, təhsil, səhiyyə və mədəniyyət sahələrinin tərəqqisində ulu öndərin müstəsna xidmətləri olub. Əhalinin sayı 300 minə çatıb.

Şəhərin şöhrət tacı hesab olunan müəssisələrin texniki cəhətdən müasirləşdirilməsi ilə yanaşı, burada kompressorlar, etilen-polietilen zavodları, üst trikotaj, xovlu iplik fabrikləri, kimya istehsalatlarında yeni nəhəng qurğular istifadəyə verilib. İki milyon kvadratmetrdən çox mənzil sahəsi inşa edilib. 27 məktəb, 15 uşaq bağçası — körpələr evi, kitabxanalar, xəstəxanalar istifadəyə verilib. 1970-ci il yanvarın 31-də respublika rəhbəri kimi ilk dəfə Sumqayıta gələn ulu öndər şəhər fəallarının konfransında tarixi nitq söyləyib. Həmin il fevralın 28-də ümummilli lider yenidən gənclik şəhərinə gələrək kimya və boruyayma zavodlarında əmək adamları ilə görüşüb. Onun Sumqayıta hər səfəri şəhərin inkişafını sürətləndirib. 1971-ci il aprelin 7-də kimya kombinatında Rumıniyanın Piteşti şəhəri ilə Sumqayıtın qardaşlaşmasının təməlini məhz Heydər Əliyev qoyub. 1974-cü il noyabrın 27-də ulu öndər S.Vurğun adına mədəniyyət sarayında Sumqayıtın 25 illik yubileyində iştirak edib. Sumqayıt şahmat məktəbinin müəllim və yetirmələri milli liderlə 1981-ci il aprelin 8-də olan unudulmaz görüşün xoş təəssüratlarını yaşayır.

Bu gün Sumqayıtın bir çox müəssisələrinin foyeləri ulu öndərin xalqa həsr olunmuş ömrümün Sumqayıt səhifələrinə aid foto-stendlərlə bəzədilib. Nadir şəkillər unudulmaz böyük şəxsiyyətin gənclik şəhərinə diqqət və qayğısını əks etdirir. Azərbaycan dövlət müstəqilliyinə qovuşduqdan sonra, 1993-cü il dekabrın 28-də ulu öndərin Sumqayıta səfəri yeni beynəlxalq ATS-in işə salınması ilə əlamətdar olub.

Sonrakı illərdə də ulu öndərlə tarixi görüşlərini sumqayıtlılar ifxtixarla xatırlayırlar. BMT-nin İnkişaf Proqramı ilə “İnsan inkişafı” kitabının müzakirəsi, seçicilərlə görüşlər, buxar-generator qurğusunun özülünün qoyulması, daha sonra isə işə salınması mərasimlərində Heydər Əliyevi görən, dinləyən, alqışlayan hər bir sumqayıtlı özünü xoşbəxt sayır.

Ümummilli liderin 2003-cü il aprelin 3-də Sumqayıta son səfəri şəhərin yeni inkişaf tarixinin başlanğıcı oldu. Bu səfərdə onun məqsədi Sumqayıtda sağlam siyasi-mənəvi iqlimi bərpa etmək, yerlibazlıq, tayfabazlıq kimi halların qarşısını almaq idi. Ulu öndərin parlaq nitqi, açıq söylədiyi fikirlər təsirsiz qalmadı. Həmin gün onun xeyir-duası ilə Vaqif Əliyev Şəhər İcra Hakimiyyətinin başçısı təyin edildi. Dahi rəhbərin nitqindən irəli gələn müddəaları fəaliyyət proqramı kimi həyata keçirən sumqayıtlılar çalışırlar ki, etimadı layiqli işləri ilə doğrultsunlar. Bu yolda göstərilən fədakarlıq nəticəsiz qalmır. Ümummilli liderin uzaqgörən müdrik siyasətini uğurla davam etdirən Prezident İlham Əliyevin gündəik diqqəti ilə əhatə olunan Sumqayıtda sosial-iqtisadi inkişaf proqramları layiqincə yerinə yetirilir. Gənclik şəhəri ulu öndərin buraya son səfərindən ötən altı ildə xeyli gözəlləşib və inkişaf edib.

Sumqayıtın inkişafında müstəsna xidmətəri olan ümummilli lider Heydər Əliyevin xatirəsi şəhərin hər bir sakini üçün son dərəcə əzizdir. 2004-cü il aprelin 10-da qəbul edilmiş qərara əsasən, müasir şəhərsalma meyarlarına tam uyğun gələn, genişliyi və abadlığı ilə göz oxşayan “Dostluq” küçəsi Heydər Əliyev prospekti adlandırılıb. Elə bu prospektin “Sülh” küçəsi ilə kəsişdiyi yerdə ulu öndərin möhtəşəm abidəsi ucaldılıb.

Bəli, altmış yaşlı Sumqayıt – Bakının peyk şəhəri bu gün Xəzərin sahilində inamla “göylərə meydan oxuyur”. Müdriklik yaşına çatsa da, Sumqayıtın qəlbi, ruhu həmişə cavandır. Buna görə də onun hələ də gənclik şəhəri adlandırılması tam qanunauyğundur.

Əli NƏCƏFXANLI

Xalq qəzeti.-2009.-15 fevral.-S.5.