Ermənilərin Xocalıda törətdikləri qırğın əsl soyqırımıdır

Xocalı faciəsi — bu qəddar və amansız soyqırımı aktı bəşər tarixinə ən dəhşətli kütləvi terror aksiyası kimi daxil olmuşdur. Xocalı qırğını erməni millətçilərinin iki yüz il ərzində azərbaycanlılara qarşı müntəzəm şəkildə apardıqları etnik təmizləmə və soyqırımı siyasətinin davamı və ən qanlı səhifəsidir. Bir sıra dövlətlərin hakim dairələrinin dəstəklədikləri bu eybəcər siyasət çar Rusiyası və sovet hakimiyyəti dövrlərində ardıcıl olaraq davam etdirilmişdir. SSRİ dağılandan sonra isə erməni təcavüzü xalqımızın doğma yurd-yuvasından qovulması, insanların qaçqına və köçkünə döndərilməsi, kütləvi talan və qırğınlarla müşayiət olunmuşdur. Təcavüzkar erməni millətçilərinin və azğın ideoloqlarının etnik təmizləmə və soyqırmı siyasətinin nəticələrini müxtəlif vaxtlarda, bütövlükdə, iki milyon azərbaycanlı öz üzərində hiss etmişdir.

Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra erməni separatçılarının Dağlıq Qarabağda həyata keçirməyə başladıqları işğalçı siyasət yüzlərlə kənd və qəsəbənin dağıdılmasına, on minlərlə günahsız insanın öldürülməsinə, yüz minlərlə soydaşımızın öz doğma ocaqlarından didərgin düşməsinə gətirib çıxarmışdır. Xocalı qətliamı isə Xatın, Liditsa, Oradur, Osventsim faciələri ilə bir sırada bəşər tarixinə daxil olmuş ən dəhşətli faciə oldu.

1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə Ermənistan silahlı qüvvələri, Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ bölgəsində yaşayan ermənilərdən ibarət silahlı dəstələr Xankəndində dislokasiya edilmiş keçmiş SSRİ ordusunun 366-cı motoatıcı alayının şəxsi heyətinin və onun sərəncamında olan texnikanın bilavasitə iştirakı ilə Xankəndi və Əsgəranın arasında yerləşən Xocalı şəhərini işğal etdilər. Bununla da Azərbaycan xalqına qarşı soyqırımı siyasəti həyata keçirilmiş oldu. Həmin gecə Xocalı əhalisinin - 2500 insanın yeganə məqsədi yaxınlıqdakı Ağdam şəhəri istiqamətinə çıxmaqdan ibarət idi. Lakin bu istəklər həyata keçmədi. Motoatıcı alayın hərbi gücündən istifadə edərək Xocalı şəhərini oda qalamış erməni silahlı birləşmələri xüsusi bir qəddarlıqla dinc əhaliyə divan tutdular.

Soyqırımı nəticəsində qətlə yetirilmişdir — 613 adam. Uşaqlar — 63, qadınlar —106, yaşlı insanlar — 70. 8 ailə tamamilə məhv edilmişdir. 130 uşaq valideynlərindən birini itirmişdir. Yaralanmışdır — 487 nəfər. Girovluqda olmuş adamlar — 1275 nəfər. İtkin düşmüşdür — 150 nəfər. Dövlətə və vətəndaşların şəxsi əmlakına 5 milyard manat dəyərində (1.4.92-ci il tarixinə olan qiymətlə) külli miqdarda zərər vurulmuşdur.

Erməni silahlı birləşmələrinin Xocalıya hücumu bu şəhərin coğrafi-strateji mövqeyi ilə sanki irəlicədən müəyyən olunmuşdu. 7000 nəfər əhalisi olan şəhər Xankəndindən 10 km cənub-şərqdə, Qarabağ dağları sırasında yerləşirdi. Xocalı Ağdam — Şuşa, Əsgəran — Xankəndi yollarının üstündədir və Qarabağda yeganə aeroport bu şəhərdə idi.

Xocalı azərbaycanlı əhalinin tarixən yaşadığı bir yerdir və burada indiyə qədər müxtəlif qədim tarixi abidələr qalmaqdadır. Xocalı kəndinin yaxınlığında e.ə. XIV —VII əsrlərə aid olan Xocalı — Gədəbəy mədəniyyəti abidələri yerləşir. Burada tunc və erkən dəmir dövrlərinə aid olan qəbir abidələri — daş qutular, kurqanlar və nekropollar aşkar edilmişdir, eləcə də memarlıq abidələri — dairəvi sərdabə (1356—1357), mavzoley (XVI əsr) vardır. Arxeoloji qazıntılar zamanı daşdan, tuncdan, sümükdən düzəldilmiş müxtəlif növ bəzək əşyaları, saxsı məişət əşyaları və s. tapılmışdır.

Əhali əsasən üzümçülüklə, heyvandarlıqla və taxil istehsalı ilə məşğul olmuşdur. Şəhərdə toxuculuq fabriki, 2 orta məktəb, 2 natamam orta məktəb olmuşdur. O illərin hadisələri ilə əlaqədar olaraq, şəhərdə Fərqanədən (Özbəkistan) qaçmış 54 axıska türkü ailəsi, eləcə də Ermənistandan qovulmuş azərbaycanlılar sığınacaq tapmışdılar. Həmin səbəbdən burada Azərbaycanın ən böyük sənaye müəssisələrinin filiallarının açılması, yaşayış evlərinin və digər obyektlərin inşası geniş vüsət almışdı.

Sonralar erməni tərəfi etiraf edirdi ki, erməni silahlı birləşmələrinin birinci vəzifələrindən biri Xocalı platsdarmının ləğv edilməsi, bu məntəqədən keçməklə Əsgəranı və Stepanakerti birləşdirən dəhlizin açılması və azərbaycanlıların nəzarəti altında olan yeganə aeroportun ələ keçirilməsi olmuşdur. İfadəyə fikir verin: “Xocalı platsdarmının ləğv edilməsi”. Bu gün də səslənməkdə davam edən həmin sözlər uşaqların və qadınların kütləvi şəkildə öldürülməsinin, ermənilərin təşkil etdiyi qanlı qırğının əsl səbəblərini açıqlayır.

Xocalı 1991-ci ilin oktyabrından blokadada idi. Oktyabrın 30-da avtomobil əlaqəsi kəsilmiş və yeganə əlaqə vasitəsi olaraq yalnız vertolyotlar qalmışdı. Xocalıya sonuncu mülki vertolyot yanvarın 28-də gəlmişdi. 40 nəfər insanın həlak olduğu Şuşa üzərində mülki vertolyotun vurulmasından sonra nəqliyyatın bu növü də hərəkətini dayandırmışdı. Yanvarın 2-dən sonra bura elektrik enerjisi verilmirdi. Şəhər yalnız sakinlərinin və müdafiəçilərinin qəhrəmanlığı sayəsində davam gətirirdi. Müdafiə əsasən atıcı silahla silahlanmış yerli könüllü dəstələrinin, milisin və Milli Ordu döyüşçülərinin gücü ilə təşkil olunmuşdu.

Fevralın ikinci yarısından başlayaraq, Xocalı erməni silahlı birləşmələrinin mühasirəsində idi, gündəlik olaraq artilleriyadan və ağır hərbi texnikadan atəşə, ermənilər tərəfdən hücumlara məruz qalırdı. Fevralın 25-də axşam, 366-cı alayın texnikası şəhərin ətrafına döyüş mövqelərinə çıxarıldı. Hücum tanklardan, ZTR-lərdən, “Alazan” mərmiləri və toplardan atılan, iki saat davam edən artilleriya atəşi ilə başlandı.

Xocalı üç tərəfdən tam təcrid olunmuşdu və insanlar Əsgəran tərəfdən xilas olmağa çalışırdılar. Lakin tezliklə aydın oldu ki, bu xaincəsinə qurulmuş bir tələdir. Naxçıvanik kəndi yaxınlığında erməni silahlı birləşmələri əliyalın adamlara atəş açdılar. Məhz Əsgəran — Naxçıvanik çökəkliyində donmuş, meşələrin və dağ aşırımlarının qarlarında əldən düşmüş uşaqların, qadınların və yaşlı kişilərin əksəriyyəti erməni hərbi birləşmələrinin vəhşiliyinin qurbanı oldu.

Bu hadisələr o zaman baş verirdi ki, vasitəçlik missiyası ilə regiona İran İslam Respublikasının xarici işlər naziri Əli Əkbər Vilayəti gəlmişdi. Fevralın 25-də o, Bakıda Azərbaycan rəhbərliyi ilə görüşmüşdü. Nazir fevralın 27-də Qarabağa və sonra da Ermənistana uçmalı idi. Bununla əlaqədar olaraq, tərəflərin razılaşmasına əsasən fevralın 27-dən martın 1-nə kimi 3 günlük atəşkəs elan olunmuşdu ki, bu da ermənilər tərəfindən qulaqardına vurulmuşdu. Fevralın 12-də ATƏT missiyasının münaqişə zonasında vəziyyətlə tanış olmaq və onun tənzimlənməsi imkanlarını təhlil etmək üçün Qarabağda olduğu və sonradan Bakıya və Yerevana səfər etməli olduğu vaxtda da belə olmuşdu. Məhz fevralın 12-də erməni ekstremistləri Şuşa rayonunun Malıbəyli və Quşçular kəndlərini tutmuşdular və nəticədə həmin kəndlər tamamilə talan olunmuş və yandırılmışdı. Təkcə Malıbəyli kəndində 50-yə yaxın adam öldürülmüş, yaralanmış və girov götürülmüşdü.

Bu ağır günlərdə Azərbaycan qüvvələri xocalılara köməyə gedə bilmədi. Hətta meyitləri çıxartmağa cəhd etmək imkanı belə yox idi. Eyni zamanda, ermənilər vertolyotlarla, xüsusi qruplar şəklində, maskalayıcı xalat geyinərək, meşə massivlərində axtarışlar aparırdılar. Meşələrdən çıxan qruplar güllələnir və ya əsir götürülür, işgəncələrə məruz qoyulurdu.

Fevralın 28-də bir qrup jurnalist iki vertolyotla azərbaycanlıların öldürüldükləri yerə gedib çıxa bilmişdilər. Onların gözləri önünə gələn görüntü hamını dəhşətə salmışdı. Yerin üstü meyitlə dolu idi. İkinci vertolyot tərəfindən qorunmasına baxmayaraq, erməni silahlılarının güclü atəşinə məruz qalan vertolyot təcili geri uçmaq zərurəti ilə üzləşmişdi və buna görə də yalnız dörd meyiti çıxartmaq mümkün olmuşdu.

Martın 1-də, bir qrup yerli və xarici jurnalistin faciə yerinə gedə bildikləri gün, gördükləri mənzərə daha dəhşətli təəssürat yaratmışdı. Meyitlər təhqir edilmişdi, çoxunun başında güllə yarası vardı və bu onu göstərirdi ki, yaralıları, sadəcə olaraq, qəsdən öldürüblər. Sonradan, meyitlər təhqir olunan zaman, baş dərisinin çıxarılması, qulaqların və başqa orqanların kəsilməsi, gözlərin çıxardılması, odlu silah, kəsici və deşici alətlərlə vurulmuş çoxsaylı yaraların olması, meyitlərin ağır texnika vasitəsilə əzilməsi, yanıb kömürləşməsi faktları aşkar edildi.

Xocalıda beynəlxalq cinayət —soyqırımı törədərkən erməni şovinistləri və ideoloqları nə haqda düşünürdülər? Məqsəd Dağlıq Qarabağı və başqa Azərbaycan torpaqlarını zəbt etmək, xalqımızın müstəqillik və ərazi bütövlüyü uğrunda mübarizə ruhunu əzməkdən ibarət idi. Sonralar, Azərbaycan diplomatiyasının gərgin əməyi nəticəsində ABŞ Konqresində ilk dəfə olaraq Xocalı faciəsinin rəsmi tanınması və onun beynəlxalq cinayət-soyqırımı kimi tövsifləndirilməsi məsələsi qaldırıldı. Belə ki, ABŞ Konqresində İndiana ştatından olan təmsilçi, beynəlxalq münasibətlər üzrə komitənin üzvü, konqresmen Den Barton Nümayəndələr Palatasında çıxış edərkən Konqresi Xocalı faciəsini soyqrımı kimi tanımağa çağırmışdı. Konqresmenin fikrincə, Xocalı soyqırmını tanıyaraq ABŞ Konqresi bu məsələ ilə bağlı beynəlxalq ictimaiyyətin “buz sükutu”nu əritmiş olacaqdır.

ABŞ konqresmeni razılıqla qeyd etmişdi ki, Avropa Şurası Parlament Assambleyası özünün axırıncı qətnaməsində qəbul etmişdir ki, “Azərbaycan ərazisinin böyük bir hissəsi erməni silahlı qüvvələri tərəfindən işğal edilib, Dağlıq Qarabağ regionu isə hələ də separatçı qüvvələrin nəzarəti altındadır”. Bunlardan əlavə, qətnamədə böyük narahatçılıq hissilə qeyd edilir ki, Ermənistanın 1988-ci ildən 1994-cü ilə qədər apardığı hərbi əməliyyatlar və yeritdiyi etnik təmizləmə siyasəti böyükmiqyaslı köçmələrə və monoetnik ərazilərin yaradılmasına gətirib çıxarmışdır.

Hazırda Azərbaycan dövləti və xalqı xaricdəki soydaşlarımız Xocalı faciəsi haqqında bütün həqiqətin dünyaya çatdırılması, onun əsl soyqrımı aktı kimi tanınması üçün mühüm addımlar atır. Alimlər, mütəxəssislər kitablar yazır, araşdırmalar aparırlar. Bu faciə ayrı-ayrı ölkələrin parlamentlərində, beynəlxalq təşkilatlarda müzakirəyə çıxarılır, dünya ictimaiyyətinin diqqəti həmin məsələyə cəlb edilir. İndi vəzifə Xocalı faciəsinin siyasi və hüquqi cəhətdən beynəlxalq səviyyədə tanınması üçün daha ardıcıl, müntəzəm və məqsədyönlü iş aparmaqdan ibarətdir.

Kamil SƏLİMOV,

hüquq elmləri doktoru

Xalq qəzeti.-2009.-26 fevral.-S.4.