İctimai tərəqqinin fəlsəfəyə ehtiyac məqamı

İctimai tərəqqinin ilk mərhələsi iqtisadi təminatla bağlıdırsa, daha yüksək inkişaf mərhələsində mənəvi ehtiyacların ödənilməsi önə keçir. Yəqin buna görədir ki, son vaxtlar ölkəmizdə fəlsəfəyə diqqətin xeyli dərəcədə artdığı hiss olunur. Görünür, sosial-iqtisadi islahatların müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsi Prezident İlham Əliyevin rəhbərlik etdiyi sürətli inkişaf strategiyasının artıq mənəvi-intellektual sahəyə də transfer olunmasına imkan açmışdır.

Ölkəmizdə fəlsəfəyə münasibətin aktuallaşması akademik Ramiz Mehdiyevin Azərbaycanda fəlsəfi fikrin vəziyyətinə öz münasibətini bildirməsindən başladı. Onun “Zaman haqqında düşünərkən və elitanı transformasiya edərkən: varislik və innovasiyalılıq” adlı iri həcmli məqaləsində qoyduğu bir sıra məsələlər bütün elmi ictimaiyyəti bu barədə düşünməyə vadar etdi. Bu sahədə ikinci mühüm addım bu il mayın 2-də akademik Ramiz Mehdiyevin rəhbərlik etdiyi Azərbaycan Fəlsəfə və Sosial-Siyasi Elmlər Assosiasiyasının (AFSEA) keçirdiyi “Müasir dünyada yeni düşüncəyə ümumi baxış” mövzusunda beynəlxalq elmi-fəlsəfi konfrans oldu. Konfrans geniş ictimaiyyətin diqqətini bir daha ölkəmizdə fəlsəfənin öyrənilməsi, tədrisi və təbliği problemlərinə yönəltdi. Tədbirin iştirakçıları Azərbaycan Respublikasının Prezident Administrasiyasının rəhbəri, AFSEA-nın prezidenti, akademik Ramiz Mehdiyevin qoyduğu proqram xarakterli məsələləri müzakirə edərkən fəlsəfənin tədrisi ilə bağlı bir sıra problemlərə də də toxundular. Dövlət rəhbərliyinin elmi-fəlsəfi ictimaiyyəti narahat edən bu məsələlərə reaksiyası uzun sürmədi. Universitet rektorlarına tapşırıldı ki, fəlsəfi fənlərin tədrisində vəziyyət barədə təcili surətdə məlumat hazırlansın. Çox çəkmədi ki, “fəlsəfə” yenidən məcburi fənlər sırasına daxil edildi və ona ayrılan saatların miqdarı artırıldı. Biz fəlsəfi fənlərə dövlət qayğısının təzahürünü son vaxtlar kütləvi informasiya vasitələrinin münasibətində də hiss etdik. Deməli, necə deyərlər, yuxarılar öz üzərinə düşəni etdi, indi növbə bizimdir. May ayının 5-də isə akademik Ramiz Mehdiyevin “Qlobal inteqrasiya və Azərbaycanda fəlsəfi fikrin yenidən nəzərdən keçirilməsinə dair” sanballı məqaləsi dərc olundu və burada fəlsəfi fikirlə yanaşı, ona münasibətin də dəyişməsinə olan ehtiyacdan söhbət açıldı. Akademik öz məqaləsində xüsusilə vurğulamışdır ki, “ölkəmizdə fəlsəfi fikrin indiki inkişaf səviyyəsi qənaətbəxş hesab oluna bilməz. Belə ki, ictimai həyatımızın müxtəlif sahələrində əldə olunmuş böyük uğurlar və sürətli tərəqqi kontekstində fəlsəfi araşdırmaların səviyyəsi xeyli zəif görünür. Bəzən fəlsəfi fikir reallığın önündə getmək əvəzinə, ondan geri qalır, hadisələr nəzəriyyəni önləyir və bu sahədə yazılanlar çox vaxt təsviri xarakter daşıyır. Proseslərə münasibətdə belə bir dınamizm tələb olunan dövrdə hələlik sosial, siyasi, iqtisadi sahələrdə intensiv inkişafın xüsusiyyətlərinə uyğun, yalnız nəzəri deyil, həm də praqmatik yönümlü proqram və konsepsiyalar mövcud deyildir”. Bu konsepsiyaların yaradılması üçün tək-tək tanınmış mütəxəssislərin fəal səyləri yetərli deyil. Bunun üçün fəlsəfi elmlər sahəsində ölkəmizin bütün kadr potensialının səfərbər olunması nəzərdə tutulur. Və şübhəsiz ki, universitetlərə ancaq fəlsəfənin tədrisi ilə əlaqədar göstəriş verilməmişdir, məqsəd həm də fəlsəfə kafedrası olan ali məktəblərdə elmi-tədqiqat işlərinin canlandırılmasıdır. R.Mehdiyev yazır: “Azərbaycan dünyada gedən siyasi və iqtısadi proseslərdə fəal mövqe tutduğu kimi, alimlərimiz yeni əsrin ideya-fəlsəfi paradiqmasının formalaşmasında da fəal iştirak etməlidirlər... Bütövlükdə ictimai elmin nüfuz və statusunu qaldıran, onu dünyada tanıda bilən tədqiqatlar ortaya qoyulmalıdır”.

Akademik R. Mehdiyevin özü fəlsəfə elminin çox mühüm bir sahəsi üzrə beynəlxalq elmi tələblər səviyyəsində tədqiqatlar aparır; başqa sözlə desək, öz sahəsində elmin ön cəbhəsində olmaqla ən son ideyalara, müzakirələrə qoşulur və nəticədə dünya miqyasında gedən politoloji proseslərə bir Azərbaycan mövqeyi də qatılmış olur. R.Mehdiyev həm nəzəriyyə, həm də tətbiqi-empirik səviyyələrdə bir görkəmli mütəxəssis kimi beynəlxalq miqyasda kifayət qədər böyük nüfuz qazanmışdır. Lakin fəlsəfi elmlərin digər sahələrində biz politologiya və siyasət fəlsəfəsindəki kimi uğurlar qazana bilməmişik. Sosiologiya, elmşünaslıq, təhsilşünaslıq kimi sahələr çox geri qalmışdır. Mən hələ “xalis fəlsəfəni” demirəm. Bizdə ontologiya problemləri demək olar ki, tədqiqatdan kənarda qalmışdır. Yazılan dissertasiyaların çoxu “sosial fəlsəfə” indeksi ilə müdafiə olunur ki, bunların da bir qayda olaraq nə sosiologiyaya, nə də fəlsəfəyə aidiyyəti olur. Azərbaycanda ekologiya elmi çox geri qaldığı halda, “ekologiyanın fəlsəfi məsələləri” adı altında onlarla dissertasiya müdafiə olunur. Analoji vəziyyət digər ənənəvi mövzularda da müşahidə olunur. Təəssüf ki, asan yollarla elmi dərəcə alan şəxslərin həm də “filosoflaşdırılması” cəhdləri göstərilir.

Professor Ağayar Şükürov “Müstəqil dövrün fəlsəfəsi və filosofları” (Bakı, 2007) kitabında mənim bir məqaləmə işarə ilə yazır ki, “bu məqalənin əsas qüsurlarından biri müəllifin respublikada yazılan əsərləri və filosofları görmək istəməməsidir. O, ancaq iki filosof tanımaq istəyir, o da Ramiz Mehdiyev və Səlahəddin Xəlilovdur” (səh. 7). Bu məsələni yada salmaqda məqsədim odur ki, bir çoxları filosofluğu ya əlçatmaz bir məqam kimi təqdim etməyə, ya da formal göstəricilərlə (məsələn, kimin diplomunda “filosof” yazılmışdır, yaxud kim bu sahədə dissertasiya işi müdafiə etmişdir və s.) müəyyənləşdirməyə çalışırlar ki, hər iki halda hamı bərabərləşmiş olur: ya hamı, ya heç kəs. “525-ci qəzet”-ə müsahibəmdə mən hətta Heydər Hüseynovun da filosof adlandırılmasının əleyhinə olan və “filosof” kəlməsini ancaq fəlsəfə klassiklərinə şamil edən mövqeyə öz münasibətimi bildirmişəm. Lakin digər mövqe ilə də, yəni diplomunda “filosof” yazılan, yaxud fəlsəfə üzrə elmi dərəcə alan bütün şəxslərin filosof adlandırılması ilə də razılaşmaq mümkün deyil. Plagiatçılıq, icmalçılıq, tədqiqatçılıq və nəhayət, yaradıcı tədqiqatçılıq bir-birindən fərqləndirilməlidir. Və nəhayət, nəzəri yaradıcılığın praktik ictimai-siyasi fəaliyyətlə əlaqələndirilməsi, yəni ideyanın realizasiyası ən yüksək məqam hesab olunmalıdır ki, bu cəhətlərinə görə akademik Ramiz Mehdiyev bizim hamımızdan fərqlənir. Mənə gəldikdə isə mən heç yerdə özümü filosof adlandırmamışam. Lakin kiminsə, əgər o layiqdirsə, filosof adlandırılmasını qəbahət də hesab etmirəm. Məsələn, əsərləri dünyanın bir çox ölkələrində çap olunmuş, bir müddət M.V.Lomonosov adına MDU-da fəlsəfə bölməsinə rəhbərlik etmiş professor Zahid Orucovu bu məqamda niyə yad etməyək? Təəssüf ki, həmyerlimizin beynəlxalq fəlsəfi fikir sahəsindəki uğurları yerli mətbuatda az işıqlandırılır. Halbuki, xarici ölkələrdə ona kifayət qədər yüksək qiymət verilir. Əlbəttə, kimlərsə çalışır ki, sovet dövründə əldə edilmiş nailiyyətlərin üzərindən xətt çəksin. Biz isə belə düşünmürük. Çünki hələ o dövrdə də marksist-leninçi prinsiplərin hüdudlarından kənara çıxaraq, ümumiyyətlə idrak nəzəriyyəsi və ideologiyalaşmamış digər sahələr üzrə sanballı tədqiqatlar aparmaq fəlsəfi fikir məkanında əlamətdar hadisə idi.

Sovet dövründə Azərbaycanda da bir çox tanınmış professorlar marksizm fəlsəfəsini təbliğ etməklə yanaşı, gənclərə həm də elmi dünyagörüşünün, mücərrəd düşüncənin əsaslarını öyrətmiş, dünya fəlsəfəsinin böyük nümayəndələri və onların təlimləri haqqında məlumatlar vermiş, böyük maarifçilik işi görmüşlər. AMEA-nın müxbir üzvü Nizami Cəfərovun professor Həmid İmanov haqqında yazdığı “Müdriklərin filosofu və filosofların müdriki” adlı məqaləni də bu maarifçilik və təbliğatçılıq işinə verilən qiymət kimi dəyərləndirirəm. Amma hər halda tanınmış şəxslər haqqında da yazarkən müəyyən ölçü həddi gözlənilməlidir. Professor Həmid İmanov məndən və mənim kimi fəlsəfəyə başqa elm sahələrindən keçmiş şəxslərdən fərqli olaraq məhz fəlsəfə fakültəsini bitirmiş və diplomunda da “filosof” yazılmışdır. Lakin mənim vurğulamaq istədiyim fikir bundan ibarətdir ki, meyarlar çox sərt götürüləndə və hətta Heydər Hüseynov da filosof hesab edilməyəndə, onda bizim müasirlərimiz içərisində də kimi isə filosof hesab etmək imkanı qalmır. Halbuki, təkcə nüfuzlu professorlar arasında deyil, yeni nəslin sıralarında da fəlsəfi təfəkkürü ilə seçilən və məhz tədqiqatçılıq nümayiş etdirən gənclər vardır. Amma təəssüf ki, sadəcə icmal yazanlar qat-qat çoxdur. BDU-nun fəlsəfə fakültəsinin indiki məzunlarının səviyyəsi arzu olunduğundan çox aşağıdır və onların arasından aspirant seçmək, onlardan filosof bir yana qalsın, fəlsəfəçi də hazırlamaq çox çətindir. Bu sözlər kadr hazırlığı sahəsindəki vəziyyətə aiddir. Digər əsas vəzifə məhz fəlsəfi məzmunun ideoloji əlbisədən ayrılması və önə çəkilməsidir ki, biz bu vəzifənin öhdəsindən hələ də gəlib qurtara bilməmişik.

Mən sovet dövrünə tam nihilist bir münasibət bəsləməyin də əleyhinəyəm. Rusiyanın fəlsəfəçiləri də bizim kimi kommunist ideologiyası ilə hesablaşmaq məcburiyyətində idilər. Amma onların arasından Losev, İlenkov, Zinovyev, Mamardaşvili, Styopin kimi yaradıcı tədqiqatçılar da çıxmadımı? Həm də Zinovyev istisna olmaqla, onların heç biri açıq antisovet çıxışları etməmişdir. Lakin bununla belə yazdıqlarının məzmununa görə onların əsərləri ümumbəşəri fəlsəfi fikir tarixində özünə yer ala bilmişdir. Onların yaradıcılığında biz ideoloji məqamları yox, fəlsəfi baxımdan önəmli olan cəhətləri dəyərləndiririk. O tədqiqat fəlsəfi hesab oluna bilər ki, ideologiya atıldıqdan sonra da, əsas məzmun yerində qalmış olsun. Marksizm-leninizm fəlsəfəsi sadəcə ideologiya deyildi. O, bir fəlsəfi sistem kimi də ziyanlı idi. Və biz siyasi müstəqillik əldə etdikdən sonra fikir müstəvisində də müstəqilliyə nail olmalı idik. Lakin biz nə etdik? Marksın, Engelsin, Leninin adlarını və onların əsərlərindən parçaları çıxarıb atdıqdan sonra həmin sistemi və ideya xəttini eynilə saxlamadıqmı? Tələbələrə həmin materialist ruhu aşılanmırdımı? Hələ bu gün də bəziləri fəlsəfəni nə isə anti-dini bir şey kimi təsəvvür etmirmi? Məsələn, Leninin adını çıxarıb, materiyanın tərifini yenə də olduğu kimi vermək, zamanı-məkanı yenə də materiyanın mövcudluq formaları kimi təqdim etmək, yenə də dialektikanı metafizikaya qarşı qoymaqla yeni fəlsəfə sistemi yaratmaq mümkündürmü? Amma müstəqillik illərinin ilk fəlsəfə dərslikləri belə yarandı.

Fəlsəfənin özü məlum olsa, onun dərsliyini yazmaq ancaq metodiki bir işdir. Çətin olan da məhz seçim etməkdir, hansı fəlsəfənin, hansı təlimin əsas kimi, baza kimi götürülməsidir.

Təbii ki, biz bu dünyada tək deyilik və boylanıb ilk növbədə qonşularımıza baxırıq. SSRİ dağıldıqdan sonra ruslar hansı fəlsəfi təlimləri prioritet kimi götürdülər və nə kimi bir fəlsəfə dərsliyi ortaya qoydular? Yaxud postsovet məkanının başqa xalqları. Maləsəf, Rusiyada da “fəlsəfə axtarışı” marksizm klassiklərinin sadəcə atılması ilə başladı. İkinci addım isə qeyri-marksist fəlsəfə tarixinə daha çox yer vermək oldu. O dərəcədə çox ki, bəzən marksizm fəlsəfə tarixindən bütövlükdə çıxarıldı. Tarixdən çıxarıldı, amma fəlsəfə kurslarının əsas məzmunundan çıxarıla bilmədi. Məqsəd kimlərinsə yalnız üzdə olan izini çıxartmaq olanda yerində nə isə şikəst bir şey qalır.

Bəlkə biz gözləyək, ruslar nə vaxt fəlsəfə prioritetlərini müəyyənləşdirib qurtaracaqlar, ondan sonra biz də onlardan, tərcümə edərik. Yeri gəlmişkən, Rusiyada da bu qeyri-müəyyənlik hələ aradan götürülmədiyindən, fəlsəfə dərslikləri daha çox dərəcədə tarix üzərində qurulur. Məsələn, Lomonosov Universitetində hazırlanan və Rusiya universitetləri üçün əsas dərslik kimi təsdiqlənmiş kitabda nə az, nə çox 430 səhifə fəlsəfə tarixinə ayrılmışdır ki, bundan İslam dünyasına və ümumiyyətlə Şərq fəlsəfi fikrinə heç yarım səhifə də pay düşmür. Deməli, bu bizim üçün örnək ola bilməz.

Amma bizim boylanmağımız üçün ikinci bir ünvan da vardır. Bu – Türkiyədir. Lakin burada fəlsəfi fikir iki əks cəbhəyə parçalanmışdır. Qərb meylli dərsliklər elə Moskvada çıxanları xatırladır. İslam yönlü fəlsəfəçilərin yazdıqları isə bir növ orta əsrlərdə itərək müasir dövrün düşüncə tərzini əks etdirə bilmir. Deməli, bizim indi üzləşdiyimiz problemi Türkiyəli qardaşlarımız da hələ indiyədək həll edə bilməyiblər. Lakin onlar bu qarşıdurmadan xilas olmaq üçün çox vaxt fərqli bir yol seçirlər. “Fəlsəfəyə giriş”, “Fəlsəfənin əsasları” tipli dərsliklərə fəlsəfə tarixi xüsusi bölmə kimi daxil edilmir. Ancaq ayrı-ayrı fəlsəfi problemlər öyrədilir ki, fəlsəfə tarixinə və klassiklərinə də bu problemlərin izahı kontekstində müraciət edilir. Başqa sözlə desək, fəlsəfə tarixi fəlsəfi məzmun içərisində əridilmiş olur. Lakin əsas məsələ də məhz bu məzmunun necə seçilməsi, onun daxilində kimlərin əridilməsidir.

Azərbaycanda yeni tipli dərslik yazılması sahəsində də ilk ciddi addım akademik Ramiz Mehdiyev tərəfindən atılmışdır. Onun rus dilində çapdan çıxmış “Fəlsəfə” kitabı bu sahədə yaranmış boşluğun aradan qaldırılmasına xidmət edir. Bu vəsait Azərbaycanda müasir tələblər səviyyəsində fəlsəfə dərsliyinin yazılması üçün təməl rolunu oynayır. Burada müasir dünya fəlsəfi fikrinin aktual problemlərinin çox geniş spektri öz əksini tapmış, bir çox yeni cərəyanlara və indi aktual olan fəlsəfi problemlərə qısa və yığcam izah verilmişdir. Bununla yanaşı, dərs vəsaitinin ən önəmli cəhəti qoyulan problemlərə Azərbaycan filosoflarının mövqeyindən izah verilməsi, böyük Azərbaycan mütəfəkkirlərinin elmi-fəlsəfi fəaliyyətlərinin işıqlandırılması və bu baxımdan, tarixiliklə müasirliyin üzvi vəhdətinin təmin olunmasıdır. Kitabda fəlsəfə sadəcə ümumi, abstrakt bir təlim kimi təqdim olunmur, onun konkret praktiki əhəmiyyətinə, real həyatla əlaqə aspektlərinə geniş yer verilir. Fəlsəfə ilə siyasətin əlaqəsi araşdırılır, XX əsrin sonu, XXI əsrin əvvəllərində dünyada gedən siyasi proseslərin fəlsəfi mahiyyəti ön plana çəkilir. Qloballaşma, iqtisadi proseslər, konfliktlər və onların həlli yolları ilə bağlı məsələlərin şərhi dərs vəsaitinin aktuallığını daha da artırır.

Akademik Ramiz Mehdiyevin apardığı tədqiqatlar Azərbaycan fəlsəfi fikrində əvvəllər çox az işlənmiş və ya heç işlənməmiş sahələri əhatə edir. Belə ki, dövlətçilik fəlsəfəsinə ehtiyac məhz Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra yaranmışdır. Bu sahənin ideya əsasını da müasir Azərbaycan dövlətinin yaradıcısı Heydər Əliyev qoymuşdur. Bu ideyanın davam etdirilməsi və elmi fəlsəfi konsepsiya kimi işlənib-hazırlanması isə Ramiz Mehdiyevin adı ilə bağlıdır.

Təəssüf ki, XX əsrin ortalarından sonra xarici ölkələrdə fəlsəfənin digər sahələrində aparılan tədqiqatlar barədə məlumat Azərbaycan dilində yox dərəcəsindədir. Bu, təkcə tərcümə işlərinin ləngiməsi ilə bağlı olmayıb, həm də tədqiqatçılarımızın orijinal mətnlərdən istifadə edə bilməməsinin nəticəsidir. Dövlətçilik fəlsəfəsi və politologiya sahəsində isə akademik Ramiz Mehdiyev dünya elminin ən yeni nailiyyətlərini tədqiqata cəlb etməklə həm də geniş elmi ictimaiyyətə xarici ölkələrdə bu sahədə görülən işlər barədə məlumat verir. Biz onun əsərləri vasitəsilə Kissincerin, Bzejinskinin, Fukuyamanın, Hantinqtonun və müasir dövrün digər böyük politoloqlarının ideyaları ilə də tanış oluruq ki, bu da gənc nəslin həmin sahədə daha aktual mövzular üzrə yaradıcılıq axtarışları aparmasına meydan açır.

Səlahəddin XƏLİLOV,

Azərbaycan Universitetinin professoru

Xalq qəzeti.- 2009.- 3 iyul.- S. 6.