Qloballaşan iqtisadi sistemdə aqrar siyasət

Müasir dünya iqtisadiyyatının məruz qaldığı çoxsaylı sıxıntılar göstərir ki, heç bir dövlət onları təkbaşına və ya tədric olunmuş vəziyyətdə həll etmək iqtidarında deyildir. Ona görə də dünya dövlətləri mövcud imkanların birləşdirilməsini və iqtisadi problemləri birlikdə həll etməyi vacib hesab edərək, qloballaşmanın bu baxımdan səmərəli vasitə olacağı qənaətinə gəlmişlər.

İqtisadi və ticari əlaqələrin intensivləşdirilməsi, dövlətlərarası ticarət dövriyyəsinin stimullaşdırılması, istehlak bazarında sağlam rəqabətin formalaşdırılması və s. kimi amillərə əsaslanaraq dünya birliyinin əksər dövlətləri iqtisadiyyatının qloballaşdırılmasını problemlərin həllində optimal həll variantı kimi nəzərdə tuturlar. Belə bir şəraitdə istehsalçılar maddi-texniki vəziyyətlərindən asılı olmayaraq qlobal bazarda bərəbər hüquqlarla təmsil olunmalı, rəqabət isə əsas tənzimləyici rolunda çıxış etməlidir.

Dünyanın iqisadi sistemində və istehlak bazarında baş verən dəyişikliklər təbii ki, Azərbaycanın iqtisadiyyatına təsirsiz ötüşmür. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti lham Əliyev 2009-cu il 22 aprel tarixdə Nazirlər Kabinetinin cari ilin brinci rübündə ölkənin sosial-iqtisadi inkişafına həsr olunmuş geniş iclasındakı çıxışında qlobal iqtasadi böhranın mövcud durumunu dəyərləndirərkən bu məsələyə də toxunmuş və qlobal böhranın Azərbaycanın iqtisadiyyatına təsirini azaltmaq məqsədilə konkret tapşırıqlar vermişdir. Dövlət başçısının nəzər yetirdiyi əsas sahələrdən biri də ölkənin aqrar sektoru olmuşdur.

Aqrar sahə, ələlxüsus da kənd təsərrüfatı özünün bir sıra xüsusiyyətlərinə görə iqtisadiyyatın digər bölümlərindən fərqlənir. Bu sahənin səciyyəviliyi kənd təsərrüfatı istehsalının bir sıra obyektiv və təbii amillərdən ciddi asılılığından irəli gəlir. Torpaq və su ehtiyatlarının aşınma proseslərinin sürətlənməsi, kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsullarına tələb-təklif nisbətinin qeyri-proporsional dəyişməsi, böhran və depressiya halları, kənd təsərrüfatında disparitetlik və s. aqrar sahə üçün əlavə çətinliklər törədir. Bütün bunlar hamısı müasir dövürdə çevik aqrar siyasətin həyata keçirilməsini tələb edir. Aqrar sektorun dayanıqlı və davamlı inkişafının təmin edilməsi, ölkənin ərzaq təhlükəsizliyi üçün etibarlı əsasların yaradılması, habelə milli istehsalçıların dünya bazarlarında artan rəqabətlə ayaqlaşması üçün müasir aqrar siyasət aqrar sektorun qlobal bazarda rəqabətqabiliyyətli olmasına möhkəm baza yaratmalıdır.

Dünya iqtisadiyyatında baş verən qloballaşmaya və qlobal istehlak bazarının konyukturasındakı dəyişmə dinamikasına uyğunlaşmaq üçün aqrar sahə üzrə həm hüquqi-normativ bazanın, həm də istehsal münasibətlərinin beynəlxalq norma və tələblərə uyğunlaşdırılması, beləliklə də milli istehsalın rəqabətə davamlı olmasının təmin edilməsi aqrar siyasətin ən başlıca hədəfi olmalıdır. Qarşıya qoyulan bu məqsədə çatmaq üçün, fikrimizcə, aşağıda göstərilən sahələri aqrar siyasətin prioritetləri kimi qəbul edib vahid strategiya halında həyata keçirmək yaxşı nəticələr verə bilər: aqrar sahə üzrə milli qanunvericilik bazasının modernləşdirilməsi; ərzaq təhlükəsizliyi; idxaldan asılılığın azaldılması; qida təhlükəsizliyi (sağlamlığı) tədbirləri; torpaq və su resurslarından səmərəli istifadə və onların mühafizəsi; elmi tədqiqatların dəstəklənməsi; kəndə müasir kadrlar; müasir kənd; urbanizasiyanın azaldılması; ixrac potensialının genişləndirilməsi. Aqrar siyasətin bu komponentlərinin hər biri olduqca mühüm əhəmiyyətə malikdir və ciddi tədbirlər sisteminin hazırlanıb ardıcıl olaraq həyata keçirilməsini tələb edir.

Qeyd olunduğu kimi, müasir istehsal və iqtisadi münasibətlər təsərrüfatçılq subyektlərinin nə dərəcədə rəqabətqabiliyyətli olmsından asılıdır. Xüsusən, kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsullarına qarşı artan tələblər istehlak bazarlarında rəqabəti daha da kəskinləşdirmişdir. Bu amil göstərir ki, istehsalçılar müasir texnologiyalardan və standartlardan bəhrələnməli, beynəlxalq norma və qaydaların şərtlərinə uyğun məhsul istehsal etməlidirlər. Yalnız innovasiyaların, yeni elmi nailiyyətlərin tətbiqi və müasir tələblərə cavab verən texniki normalara uyğun istehsal sahələrinin yaradılması qloballaşan dünya iqtisadiyyatında rəqabətədavamlı məhsulların istehsalına şərait yaratmış olacaq. Bununla da ümumi bazarda yer almağa köməklik göstərəcəkdir.

Azərbaycan Respublikasından qlobal bazara çıxarıla biləcək kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsullarının həm istehsal potensialı, həm də çeşidi xeyli genişdir. Azərbaycanın aqro-iqlim şəraiti, torpaq və su ehtiyatları bu ərazilərdə müasir tələblərə və beynəlxalq standartlara uyğun məhsulların istehsalı üçün yaxşı əsasdır. Ancaq buna nail olmaq üçün, daha doğrusu, bu potensialı reallaşdırmaq üçün hüquqi-normativ bazanın əsaslı surətdə yeniləşdirilməsi və qlobal miqyasda qəbul edilən qanunvericilik və hüquqi-normativ bazaya uyğunlaşdırılması vacib şərtlərdən biridir. Bu məsələ ancaq şərt olaraq, hansısa normativ tələb funksiyasında deyil, məhz qlobal bazarda rəqabətə dayanıqlı məhsul istehsalını şərtləndirən hüquqi-normativ baza yaradılmasına xidmət etməlidir. Qanunvericilik bazasının beynəlxalq miqyasda qəbul olunan hüquqi normalara uyğunlaşdırılması bilavasitə Azərbaycanın aqrar sektoru üçün ona görə vacibdir ki, ölkə bütün imkanlarını hərəkətə gətirə bilsin və bu imkanlardan səmərəli surətdə istifadə edilsin.

Hazırda qloballaşan dünyanın ərzaq bazarında təhlükəsiz və keyfiyyətli ərzaq məhsullarına ciddi ehtiyaclar vardır və bu tələbat getdikcə artmaqdadır. Azərbaycan aqrar sahəyə dair hüquqi-normativ bazasını modernləşdirməklə, milli istehsal səviyyəsini həm keyfiyyətcə, həm də kəmiyyətcə yüksəldərək dünya bazarında həmin boşluğu doldurmaq imkanı qazanmış olur. Müasir dünya artıq ekoloji təmiz ərzaq və kənd təsərrüfatı məhsullarının vacibliyini yəqin etmişdir və belə məhsulların istehlakına üstünlüyü davamlı olaraq artırmaqdadır. Azərbaycan milli istehsalını beynəlxalq standartların tələblərinə uyğunlaşdıraraq qlobal bazarın bu seqmentində geniş yer ala bilər. Hüquqi-normativ bazanın modernləşdirilməsi mövcud xammal potensialından daha səmərəli istifadəni şərtləndirir ki, bu da öz növbəsində aqrar sənaye kompleksinin ümumi inkişafı üçün geniş imkanlar yaradır. Qanunvericilik bazasının inkişaf etmiş dünya ölkələrinin təcrübəsinə harmonizasiyası Azərbaycanın özünün ərzaq təhlükəsizliyi məsələsinin etibarlı həlli üçün də olduqca önəmlidir.

Ərzaq təhlükəsizliyinin əsas məqsədi ölkə əhalisini kənd təsərrüfatı məhsulları, xammal və ərzaqla davamlı olaraq, etibarlı təmin etməkdən ibarətdir. Bu məqsədə çatmaq üçün daxili istehlak bazarında həyat və sağlamlıq üçün təhlükəsiz ərzaq məhsullarının yetərincə fiziki mövcudluğu təmin edilməlidir. Əhali isə həmin ərzağı əldə etmək imkanına malik olmalıdır. Ümumiləşdirilmiş formada desək, ərzaq təhlükəsizliyi ərzağın istehlakçı üçün fiziki və iqtisadi cəhətdən əlyetərli olmasıdır. Bu əsas kriteriyalardan əlavə olaraq, ərzaq təhlükəsizliyi anlayışına ərzaq məhsullarının kalorilik səviyyəsi, keyfiyyəti, təhlükəsizliyi (sağlamlığı) və s. kimi amillər də daxildir.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə həyata keçirilən iqtisadi siyasət nəticəsində son illər Azərbaycan əhalisi üçün ərzağın iqtisadi əlyetərliyi məsələsinin həllində böyük uğurlar əldə edilmişdir. Azərbaycanda yoxsulluğun azaldılması nəticəsində ölkə əhalisinin maliyyə gəlirləri xeyli artmış, alıcılq qabiliyyəti yüksəlmişdir. Statistik məlumatlara görə, 2000-ci ildə Azərbaycanda adambaşına düşən orta illik gəlir 510,5 manat təşkil etmişdirsə, 2008-ci ildə bu göstərici 2343,2 manata çatmışdır. Müqayisə olunan dövr ərzində Azərbaycanda adambaşına düşən orta illik gəlir 4,6 dəfə artmışdır. Bu isə o deməkdir ki, ərzaq təhlükəsizliyinin iqtisadi əlyetərlik komponenti üzrə yaxşı nəticələr qazanılmışdır.

Ərzağın daxili bazarda yetərincə mövcudluğunun təmin edilməsi üçün dövlətin həm xarici, həm də daxili iqtisadi siyasəti başlıca rol oynayır. Məlum olduğu kimi, Azərbaycanın xarici siyasətinin ana xətti bütün dövlətlərlə qarşılıqlı hörmət, iqtisadi fayda, sülh və əminamanlıq prinsipləri uzərində qurulmuşdur. Belə bir xarici siyasət Azərbaycanın bütün dünya dövlətlərilə (əlbəttə, düşmən Ermənistan istisna olmaqla) sıx iqtisadi münasibətlər qurmasına və daxili bazara kifayət qədər keyfiyyətli ərzaq məhsullarının idxalına geniş imkanlar açır. Yəni daxili təlabatın yerli məhsullarla yanaşı, idxal olunan məhsullarla da ödənilməsində elə bir ciddi problem mövcud deyildir. Bununla belə, möhtərəm Prezidentin daxili iqtisadi siyasəti ölkənin əsas ərzaq məhsullarına tələbatının bilavasitə yerli imkanlar hesabına ödənilməsi üçün olduqca əlverişli mühit yaratmışdır.

Ərzaq məhsullarının və ərzaq xammalının, emal sənayesi məhsullarının istehsalını stimullaşdırmaq məqsədilə hökumət tərəfindən son on ildə ciddi yardım proqramları həyata keçirilmiş və hazırda bu tədbirlər davam etdirilməkdədir. Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına vergi güzəştlərinin tətbiqi, istehsalda istifadə olunan bir sıra mal, material və məhsulların gömrük rüsumlarından azad edilməsi, güzəştli şərtlərlə keditlərin verilməsi, texnika və kimyəvi preparatların lizinqinin təşkili, aqrar sektora müxtəlif istiqamətli xarici layihələrin cəlb edilməsi və s. dəstək proqramları kənd təsərrüfatı istehsalını stimullaşdırmış və istehsal artımına yaxşı əsaslar yaratmışdır.

Dövlət tərəfindən hayata keçirilən dəstək proqramlarının səmərəliliyinin daha da artırılması və yerli istehsalçıların qlobal bazarda rəqabətqabiliyyətliliyinin yüksəldilməsi üçün Azərbaycanın kənd təsərrüfatında təmərküzləşməyə böyük ehtiyac vardır. Bugünkü kənd təsərrüfatı həddən artıq pərakəndə vəziyyətdədir. Təhlil göstərir ki, respublika üzrə özəlləşdirilmiş torpaqların 85—87 faizi fərdi, ailə və xırda kəndli (fermer) təsərrüfatlarında becərilir. Statistik məlumatlara görə, 2008-ci ildə ümumi kənd məhsulunun məhz 95 faizi belə təsərrüfat subyektlərində istehsal edilmişdir. Əlbəttə, bu cür pərakəndəlik bir tərəfdən dövlətin həyata keçirdiyi kənd təsərrüfatına dəstək layihələrinin səmərəlik səviyyəsinə, digər tərəfdən isə sahibkarlıq subyektlərinin istehsal və iqtisadi münasibətlərinin keyfiyyətinə mənfi təsir göstərir, onların rəqabətqabiliyyətliyini zəiflədir. Odur ki, ərzaq təhlükəsizliyi tədbirlərinin əsas elementlərindən biri də kənd təsərrüfatında təşkilatlanma məsələsi olmalıdır.

Xırda təsərrüfatların aqroholdinqlərdə birləşməsi, kənd təsərrüfatında özəl əsaslarla iri istehsal vahidlərinin, təsərrüfat subyektlərinin yaradılması və s. yolu ilə kənd təsərrüfatında mövcud olan pərakəndəliyi aradan qaldırmaq və milli istehsalın imkanlarını xeyli genişləndirmək olar. Daxili bazarda kifayyət qədər ərzaq məhsullarının və xammalın fiziki mövcudluğunun təmin edilməsi, milli istehsaçıların rəqabətqabilliyyətli olması və bununla da Azərbaycanın ərzaq idxalından asılılıq kimi problemlə üzləşməməsi nöqteyi-nəzərdən kənd təsərrüfatında özəl əsaslarla təmərküzləşməyə ciddi ehtiyac vardır.

Qloballaşan iqtisadiyyatda idxal-ixrac əməliyyatları tamamilə normal haldır və dünya dövlətləri bu sahədə mövcud problemlərin aradan götürülməsi, dövlətlərarası ticarətə maneələrin dəf edilməsi və qlobal ticarət əlaqələrinin vahid qaydalar çərçivəsində qurulması məqsədilə uzun illərdir ki, danışıqlar aparırlar. İkitərəfli və çoxtərəfli danışıqlar nəticəsində 1995-ci ildə Ümumdünya Ticarət Təşkilatı (ÜTT) yaradılmışdır. Hazırda 153 ölkə bu beynəlxalq təşkilatın üzvüdür və Azərbaycanın ÜTT-yə üzv olması məqsədilə müvafiq hazırlıq işləri həyata keçirilməkdədir. ÜTT 1947-ci ildə bağlanmış Tariflər və Ticarət üzrə Baş Sazişin varisidir və onun əsas məqsədi beynəlxalq ticarətin liberallaşdırılmasından və üzv dövlətlər arasında iqtisadi-siyasi əlaqələrin tənzimlənməsindən ibarətdir. ÜTT-nin tələblərinə əsasən, üzv dövlətlər arasında ticarət əlaqələrini məhdudlaşdırıcı tədbirlərə yol verilmir və bütün tərəfdaşlar eyni tələblər çərcivəsində əməkdaşlıq etməlidirlər.

Beləliklə, qloballaşma milli istehsalın qlobal bazarda rəqabətə davamlı olmasını zəruri edir. Əks halda inkişaf etmiş istehsalçılarla ayaqlaşmaq olduqca çətinləşəcək, milli istehsalçılar problemlərlə üzləşəcək və belə bir vəziyyətdə istehsalı saxlamaq, inkişaf etdirmək xeyli mürəkkəbləşəcəkdir. Bu isə o deməkdir ki, daxili tələbatın idxal hesabına ödənilməsi ehtimalı ön plana keçəcək və istər-istəməz ölkənin idxaldan asılılıq həddi yüksələcəkdir. Bütün bunların baş verməməsi üçün, yəni ölkənin idxaldan asılılığının minumuma endirilməsi üçün yerli istehsalın rəqabətqabiliyyətli olması əsas şərtdir. Həm keyfiyyət və təhlükəsizlik, həm də iqtisadi baxımdan milli istehsalçılar xarici istehsalçılarla münasibətdə rəqabətə dözümlü olmalıdırlar ki, vahid bazar çərçivəsində sərfəli yer tutmaq mümkün olsun.

Ancaq bu yolla daxili bazarda üstünlük qazanmaq, xarici bazarlarda isə rəqabətə davamlı olmaq mümkündür. Ancaq bu yolla respublikanın idxaldan asılılığının azaldılmasına əsaslar yaratmaq olar. Rəqabətə davamlı milli istehsal Azərbaycanın ərzaq və kənd təsərrüfatı məhsullarına olan tələbatının yetərincə ödənilməsinə, daxili istehlak bazarına kifayət miqdarda ərzaq məhsullarının çıxarılmasına zəmin yaradacaqdır. Bu isə o deməkdir ki, qloballaşma şəraitində kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsullarının idxal həddinin minumuma endirlməsinə nail olmaq üçün imkanlar genişlənəcəkdir.

Qloballaşan dünya qarşısında yaranan yeni ciddi çağırışlardan biri də istehlakçıların təhlükəsiz qida ilə təmini məsələsidir. Qida təhlükəsizliyi müasir arqrar siyasətin ən aktual və vacib elementlərindən biri olmalıdır. Bununla əlaqədar olaraq “Xalq qəzeti”nin 21 may 2009-cu il tarixli sayında dərc olunmuş “Ərzaq təminatı strategiyasında qida təhlükəsizliyi vacib şərtdir” başlıqlı yazıda danışıldığına görə hələlik bu məqaladə həmin mövzuya toxunulmayacaqdır. Qida təhlükəsizliyinin aktuallığı və vacibliyi bu məsələyə geniş konteksdən yanaşmağı tələb edir. Ona görə də qida təhlükəsizliyi ilə əlaqədar növbəti məqalələrdə yenidən söhbət aparılacaqdır.

Kənd təsərrüfatını digər sahələrdən fərqləndirən əsas cəhətlərdən biri də istehsal üçün zəruri olan təbii resursların (torpaq və su) məhdudluğu və kənd təsərrüfatı məhsullarana tələbatın davamlı olaraq artmasıdır. “Məhdud istehsal resursları — davamlı artan təlabat” qeyri-mütənasibliyi bu resursların eroziya prosesləri ilə daha da kəskinləşir. Araşdırmalar göstərir ki, dünya üzrə kənd təsərrüfatı üçün yararlı torpaqların eroziya prosesləri son dövrlərdə xeyli sürətlənmişdir. Hesablamalara görə, hər il təkcə təbii eroziya nəticəsində 6—7 milyon hektar, bataqlaşma, yuyulma və şorlaşma səbəbindən isə əlavə olaraq 1,5 milyon hektar torpaq sahələri kənd təsərrüfatı istehsalı dövriyyəsindən çıxır. Hazırkı eroziya tempi ilə Yerin üst məhsuldar torpaq qatının sahəsi dünya üzrə orta hesabla hər 10 ildə 7 faiz azalmaqdadır. Bununla belə, insanların təsərrüfat fəaliyyətləri nəticəsində təbii eroziya prosesləri, demək olar ki, 2—2,5 dəfə sürətlənmişdir.

Eroziya ilə yanaşı, torpağın məhsuldar qatını sıradan çıxaran digər proses səhralaşmadır. Əfsus ki, eroziya kimi səhralaşma prosesləri də insan fəaliyyəti nəticəsində xeyli sürətlənmişdir. Dünya üzrə ümumi antropogen səhraların sahəsi 900 milyon hektara çatmışdır. Səhralaşma sürəti ildə 6 milyon hektar təşkil edir.

Tədqiqatlar göstərir ki, Yerin şirin-su ekosistemi də ciddi tənəzzülə uğramışdır. Üçüncü Ümumdünya Su Forumunun materiallarına əsasən deyə bilərik ki, ötən 100 il ərzində dünya üzrə su istehlakı 6 dəfə artmış, lakin, yüksəknəmli ərazilərin (bataqlıqlar, sahilboyu zolaqlar) təxminən yarısı sıradan çıxmış, 10 min növdə mövcud şirinsu tutumlu belə ərazilərin 20 faizi yox olmuşdur. Hazırda dünyanın 26 dövlətində 250 milyon nəfər insan su çatışmazlığından ciddi əziyyət çəkir. Dünya əhalisinin 40 faizi su təminatı sahəsində gərginlik yaşanan regionlarda yaşayır. 2025-ci ilə su sarıdan gərginlik keçirən insanların sayı 5,5 milyard nəfərə çatacaqdır. Bütün bunlara rəğmən, hazırda Yer kürəsinin şirinsu ehtiyatlarının 70 faizi məhz kənd təsərrüfatında istehlak olunur. Fəqət, BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının məlumatlarına görə, dünya üzrə 1milyard nəfər insan hələ də aclıqdan əziyyət çəkir.

Torpaq və su ehtiyatlarının qlobal miqyasda mövcud durumuna nəzər salmaqda məqsəd bu sahədə vəziyyətin nə dərəcədə ciddi xarakter aldığına diqqət çəkməkdən ibarətdir. Bu məlumatlara nəzər yetirərkən torpaq və su ehtiyatlarının mühafizəsinin və onlardan maksimum səmərəliliklə istifadənin olduqca vacibliyinin bir daha şahidi oluruq.

Qlobal miqyasda torpaqların eroziyaya uğraması ilə paralel olaraq, Azərbaycan ərazilərində də belə problemlər yaşanmaqdadır. Aparılmış tədqiqatlar göstərir ki, respublikanın kənd təsərrüfatı üçün yararlı olan 4,52 milyon hektar torpaq sahəsinin 58,6 faizi bu və ya digər formada eroziyaya uğramışdır. Su ehtiyatlarına gəldikdə isə qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın su ehtiyatlarının ancaq 30—31 faizi daxili ərazilərdə formalaşır. Təəssüf ki, mövcud olan şirinsu ehtiyatlarının həcmi Azərbaycanda da azalma dinamikası ilə dəyişməkdədir. Odur ki, təbii resursların deqradasiya proseslərinin sürəti problemin ətrafında ciddi düşünməyi tələb edir.

(ardı var)

Köçəri İMANOV,

Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin əməkdaşı,

texnika elmləri namizədi

Xalq qəzeti.- 2009.- 5 iyul.- S. 5.