Şanlı ənənələri ilə tariximizi zənginləşdirən qəzet

Respublikada qəzetçilik ənənələrinin formalaşmasında, jurnalistikamızın inkişafında “Xalq qəzeti”nin xidmətləri xüsusi qeyd olunmalıdır. Bugünkü çoxsəsli, rəngarəng Azərbaycan mətbuatının bir çox görkəmli nümayəndələri bu qəzetin yaradıcılıq məktəbini keçmişlər...

Heydər ƏLİYEV

Ümummilli lider

(“Xalq qəzeti”nin 75 illiyi münasibətilə redaksiya kollektivinə təbrik məktubundan)

Xalq şairi Səməd Vurğun 1953-cü il mayın 5-də “Kommunist” qəzetində dərc etdirdiyi “Mətbuatımız haqqında” sərlövhəli məqaləsində yazırdı: “Mətbuatımızın tarixi, xalqımızın canlı tarixidir, onun mübarizəsinin, yaratdığı böyük dəyişikliklərin tarixidir. Gələcək nəsillər öz babalarının tərcümeyi-hallarını, bütün bəşəriyyətin səadəti naminə... işıqlı idealların təntənəsi uğrunda onların nə qədər böyük fədakarlıq, nə qədər böyük ardıcıllıqla mübarizə apardıqlarını məhz mətbuatımızdan öyrənəcəklər. Bizim mətbuatımız görkəmli hadisələrlə dolu olan zəmanəmizin ensiklopediyasıdır”.

Bu, həqiqətdir! Şair bu mülahizələrini müdrikcəsinə, həm də çox dəqiq və obyektiv ifadə etmişdir. “Əkinçi” qəzetindən sonra mətbuatımızın bayraqdarı kimi tarixə düşən “Kommunist” qəzeti, indiki “Xalq qəzeti” bizə çox zəngin irs bəxş etmişdir. Söz sərrafları, müdriklər, tarixi şəxsiyyətlər ayrı-ayrı vaxtlarda bu qəzetin fəaliyyətini yüksək qiymətləndirmişlər. Onu son 90 ilin salnaməsi, zəmanəmizin aynası, xalqın tribunası adlandırmışlar. Milli-mənəvi dəyərləri təbliğ edən, öyrədən məktəb saymışlar. Bu, doğrudan da belədir. 90 yaşını qeyd etməyə hazırlaşdığımız “Xalq qəzeti”nin 1919-cu ildə çıxan ilk nömrəsindən tutmuş indiyə kimi keçdiyi mürəkkəb tarixi mərhələlərini gözlərimiz önündə canlandıranda və onu vərəqləyəndə bir daha bunun şahidi oluruq.

Bəlkə də xoş təsadüfdür ki, mən Bakı Dövlət Universitetinin jurnalistika fakültəsini bitirərkən diplom işimin mövzusu 1928-1932-ci illərdə Azərbaycan mətbuatının fəaliyyəti barədə olub. Sözsüz ki, əsas diqqət mərkəzində respublika mətbuatının bayraqdarı “Kommunist”qəzeti olmalı idi. “Kommunist” əski Azərbaycan əlifbası ilə (ərəb qrafikası ilə) həyata vəsiqə almışdı. Odur ki, qəzetin 1919- 1929-cu illərdəki fəaliyyətini öyrənməyə də məndə xüsusi maraq yarandı. Ərəb əlifbasını bilməmək işimi çətinləşdirdi. Amma çıxış yolu tapdıq.

Belə ki, 1913-cü ildən mətbuat aləmində çalışan görkəmli tədqiqatçı, qocaman salnaməçi, jurnalist Qulam Məmmədli və o vaxtlar “Xalq qəzeti”nin mətbuat şöbəsinin müdiri vəzifəsində çalışan Həsən Cabbarzadə əski əlifbamızı mükəmməl bildiklərindən o dövrün mətbuatını daha əhatəli araşdırmaqda mənə yaxından kömək elədilər.

1919-cu il avqustun 29-da işıq üzü görmüş “Kommunist” qəzeti elə ilk nömrələrindən ümumxalq mövqeyindən çıxış edirdi: “Nahaq qanlara nəhayət vermək uğrunda, dünyada ədaləti bərpa etmək uğrunda, millətlər qardaşlığını payıdar etmək uğrunda ...” — deyə, zəhmətkeşlərə müraciət edir və onları birliyə, işgüzarlığa, xalqın, Vətənin xeyrinə iş görməyə səsləyirdi.

O vaxtlar, yəni, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda ən qlobal problem savadsızlığın ləğvi, əhalinin maariflənməsi işi idi. Qəzet ilk nömrələrindən bu mövzunu ön plana çəkmişdi. Xalqın savadlanması və maariflənməsi işi uğrunda hərtərəfli mübarizə aparırdı. Bu istiqamətdə təbliğat və təşviqat işlərini gücləndirməklə yanaşı, həm də böyük təşkilatçılıq rolu oynayırdı. Azərbaycan dilinin saflığı, inkişafı və dünyəvi dillər arasında tanınması barədə qəzet müzakirə açmışdı. Bununla əlaqədar “Dilimizin ishalı” adlı qəzetin xüsusi buraxılışı nəşr edilirdi. Orada tanınmış dilçilər, ədəbiyyatçılar, yazıçı və şairlər Azərbaycan dilinin zənginliyi barədə maraqlı və təhlili yazılarla çıxış edirdilər.

Məlum olduğu kimi, o dövdə ixtisaslı kadrlar çatışmırdı. Milli dildə ədəbiyyat yox dərəcəsində idi. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, kütləvi savadsızlıq problem kimi ciddi çətinliklər yaradırdı. Dövrün ziyalıları bu mövzuda silsilə yazılarla çıxış edir, əhalini maariflənməyə səsləyir, rəy, təklif və arzularını bildirirdilər, savadsızlığı ləğv emək üçün savad-peşə kursları açdırmaq, əhalini həmin kurslara cəlb etmək məqsədilə gərgin mübarizə aparılırdı. Qəzet təkcə yazılar dərc etməklə işini bitmiş hesab etmirdi. Savadsızlığı ləğvetmə kursları açdırmaq, onlara mütəxəssis təhkim etdirmək və zəhmətkeşləri o sahələrə həvəsləndirmək üçün maraqlı üsullar tətbiq edirdi. Məsələn, 1920-ci ilin ortalarında Bakının Sabunçu qəsəbəsində müəllimlər kursu açılmışdı (“Kommunist”, 30 iyul 1920), həmin ilin payızında Bakı və onun ətraf kəndlərində 49 kitabxana fəaliyyət göstərirdi (“Kommunist”, 8 oktyabr 1920). Bu, həmin dövr üçün çox böyük hadisə idi.

1921-ci il fevralın 18-də “Birinci Azərbaycan bitərəf qadınlar qurultayının bütün Şərq qadınlarına təbriki” də bu baxımdan çox maraqlı və ibrətamiz hadisə idi. Əsrlər boyu çadra gəzdirən, kölə, hüquqsuz, əsarətdə yaşayan Azərbaycan qadını haqq səsini ucaldırdı: “İxtiyarsız əziz bacılar! Həmişə zillətdə, həmişə əsarət altında yaşayan bacılar. Elə bir yol var ki, bizi nicat və səadətə çıxara bilər. ... Biz əlimizi sizə uzadaraq deyirik: bizim arxamızca gəlin. Əsarət ilə mübarizəyə qalxınız”, - deyib, onları ətalətdən xilas olmağa çağırırdılar. Bunun üçün isə oxumaq, yazmaq, elm öyrənmək hüquqlarını bilmək, haqqı-ədaləti qorumağın yollarını müəyyən etmək vacib idi. Bu mənada “Kommunist”, sözün həqiqi mənasında, bayraqdar idi.

1923-cü il yanvarın 26-da qəzetin əlavəsi kimi çap olunan “Fəhlə darülfünunu” jurnalında gedən maraqlı yazılar bunu bir daha təsdiqləyir. Həmin dərginin birinci nömrəsində oxuyuruq: “Bizim qarşımızda bir məsələ varsa, o da fəhlə sinfi üçün elmə tərəf yol hazırlamaq, yol təmizləməkdir”.

Savadsızlığı aradan qaldırmaq, elmə, təhsilə maraq göstərənləri oxumağa, yazmağa həvəsləndirmək, yerlərdəki yenilikləri onlar vasitəsilə öyrənmək və təbliğ etmək üçün qəzet xüsusi guşə açmışdı.

1923-cü il aprelin 10-da qəzetdə dərc edilmiş “Kommunist” qəzetindən fəhlələrə on tövsiyə” sərlövhəli proqram-plan bu baxımdan çox maraqlı və xarakterikdir. Orada qoyulan suallar və onların şərhi bu gün üçün də aktualdır. Zənnimizcə, jurnalistika peşəsinə, ixtisasına dair dərsliklər məhz həmin proqram - tövsiyələr əsasında yaradılıb.

Qəzetin çevik və gərgin mübarizəsi sayəsində artıq rayonlarda da savad kursları açılırdı. O cümlədən Ağdamda fəaliyyətə başlayan bir aylıq əlifba kursuna 50 nəfər yazılmışdı (“Kommunist”, 14 aprel 1924).

Artıq 1929-cu il 24 may tarixli qəzet qürur hissi ilə yazırdı: “Azərbaycan qəzalarında 24 kəndli gənclər məktəblərində 1246 tələbə vardır”. 1930-cu il mayın 21-də Bakıda keçirilən “Kitab həftəsi” əsl bayram kimi qeyd olunmuşdur. Qəzetin fəaliyyət göstərdiyi ilk 20 il ərzində savad və ixtisas kurslarına minlərlə həvəskar cəlb edilmişdi.

Ən vacib və mütərrəqi cəhətlərdən biri bu idi ki, qəzet dövrün ən hörmətli, ən tanınmış ziyalılarını ətrafına toplamışdı. Məhz onlar savadsızlığın ləğvi, elmin, təhsilin, mədəniyyətin inkişafı və onların əhəmiyyəti, xürafatın, ətalətin, fanatizmin isə zərərli qüsurları barədə məqalələr yazır, sorğu-sual aparırlar. Xalqı yabançı təsirdən xilas olmağa, həyata açıq gözlə baxmağa çağırırdılar.

Həmin təzadlı, mürəkkəb dövrün ən maraqlı cəhətlərindən biri də bu idi ki, qəzet beynəlxalq aləmdə də nüfuz qazanmışdı, tanınırdı. 1920-ci ildə 9000 tirajla çıxan bu mətbu orqan 1930-cu ildə 13 min, 1940-cı ildə 79 min tirajla buraxılmışdır.

Almaniyada çıxan “Rote fane”, Fransada çıxan “Humanite” və s. qəzetlər, eləcə də Kominternin Baş katibi M.Kolarov, Yaponiya proletariatının banisi, Kominternin İK üzvü Sen Katayama, YİK (b) P Zaqafqaziya Ölkə Komitəsindən və müxtəlif ölkələrdən verilmiş təbriklər (1923-1929) xüsusi maraq doğurur. Qəzetin fəaliyyəti, qısa müddətdə göstərdiyi yüksək xidmət, 10 illik və 20 illik yubileyləri əcnəbi mütəxəssislərin diqqət mərkəzində olması o dövr üçün mühüm hadisə sayılırdı. Şərq ölkələrində Azərbaycan sanki mədəni inqilab eləmişdi.

Göründüyü kimi, “Xalq qəzeti” tarixən böyük məktəb olub. Məmməd Səid Ordubadi, Tağı Şahbazi, Cəfər Cabbarlı, Seyid Hüseyn, Məmmədəli Sidqi, Süleyman Məlikov, Süleyman Rüstəm, Şəmsəddin Abbasov, Xəlil İbrahimov və başqa tanınmış ziyalılar bu qəzetin ən fəal əməkdaşları idilər. Xalqla birgə nəfəs alan, milli-mənəvi dəyərləri qoruyan və yaşadan bu ziyalılar ədəbiyyatımızın və jurnalistikamızın qızıl fondudur. Bu gün də onların hər birinin adı, əməyi bizə əzizdir. Onların zəngin irsindən daim bəhrələnirik.

Savadsızlığın ləğvi uğrunda mübarizəyə qalxan qəzet Sovet dönəmində, ilk beşilliklər dövründə xalqın savadlanması, təhsil, elm, mədəniyyət sahələrinin hərtərəfli inkişafı, kompleks quruculuq işlərinin təşkili məsələlərində avanqard rol oynayırdı.

Bu qəzetin tarixi xidmətini və ənənələrini xüsusi hörmətlə qeyd edən Səməd Vurğun qürur hissi ilə deyirdi: “Dahi Nizamini danışdırdın ana dilində”.

İsaq ƏMƏNULLAYEV

Xalq qəzeti.- 2009.- 10 iyul.- S. 6.