Nəsillərə nümunə olan görkəmli şəxsiyyət

Neft – qaz sənayesinin formalaşmasında Sabit Orucovun xüsusi xidmətləri olmuşdur

Neft-qaz sənayesinin dünya şöhrətli korifeylərinin arasında S.A.Orucovun əvəzsiz yeri vardır. Sabit Atababa oğlu Orucov 1912-ci ildə Bakıda anadan olmuşdur. 1936-cı ildə M.Əzizbəyov adına Azərbaycan Sənaye İnstitutunu (indiki Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası) fərqlənmə diplomu ilə bitirərək, neft-qaz mədənlərində mühəndis və rəhbər vəzifələrdə çalışmışdır. 1937-39-cu illərdə kompressor stansiyasında mexanik, usta, neft-qaz mədənlərinin baş mühəndisi, müdiri vəzifəsində işləmişdir.

Sabit Orucov 1939-cu ildə “Orconikidzeneft” trestinin (indiki Suraxanıneft NQİ) müdiri vəzifəsinə irəli çəkilmişdir. O, ayrı-ayrı vaxtlarda keçmiş SSRİ neft sənayesi nazirinin müavini (1949-1953 və 1955-1957), Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti sədrinin müavini (1957-1959), keçmiş SSRİ Nazirlər Soveti nəzdində Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin daimi nümayəndəsi (1959-1962), keçmiş SSRİ Kimya, Neft və Yanacaq Sənayesi Dövlət Komitəsinin sədr müavini, keçmiş SSRİ Dövlət Plan Komitəsi nəzdində Dövlət Neftçıxarma Sənayesi Komitəsi sədrinin birinci müavini (1962-1965), keçmiş SSRİ neftçıxarma və neft sənayesi nazirinin birinci müavini (1965-1972) və 1973-1982-ci illərdə qaz sənayesi naziri vəzifələrində çalışmışdır. O, çoxsaylı elmi işlərin və ixtiraların müəllifi, texnika elmləri doktoru, professor, Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü olmuşdur. Dəfələrlə Ümumdünya konqreslərində (Moskva, Yaponiya, İngiltərə, Kanada) məruzələr etmiş, Beynəlxalq Neft-Qaz konqreslərinin vitse-prezidenti seçilmişdir.

O, bacarıqlı dövlət xadimi omaqla yanaşı, neft-qaz sənayesinin görkəmli təşkilatçı, neft-qaz yataqlarının kəşfiyyatı və işlənməsi sahəsində görkəmli alim kimi həmişəlik yaddaşlarda qalmışdır. Onun elmi, istehsalat və rəhbər kadr kimi idarəetmə fəaliyyəti geniş miqyaslı olmuşdur: Sabit Orucov harada işləməsindən asılı olmayaraq, doğma Azərbaycanın neft-qaz sənayesinin inkişafı naminə sahənin problemlərinin həllində yorulmaq bilmədən fədakarlıqla çalışmışdır. 1970-71-ci illərdə diametri 1000-1200 mm, illik məhsuldarlığı 10 milyard kubmetr olan İran-Astara-Qazıməmməd-Qazax magistral qaz kəməri istismara verilmiş və onun üzərində Qazıməmməd, Ağdaş və Qazaxda kompressor stansiyaları tikilmişdir. Yevlax-Laçın-Şahbuz-Naxçıvan, Naxçıvan-Culfa-Ordubad magistral qaz kəməri 1970-82-ci illərdə tikilmiş və həmin magistral qaz kəmərindən Şuşa, Qubadlı, Zəngilan və Xankəndinə qaz xətləri çəkilmişdir.

Rusiyadan təbii qazın alınması məqsədilə 1972-82-ci illərdə diametri 1200 mm olan Şirvanovka-Qazıməmməd-Ağdaş-Qazax magistral qaz kəməri tikilmiş və ildə 25 milyard kubmetr təbii qaz nəql edilmişdi. 1970-80-cı illərdə qərb istiqamətində “Qaradağ-Qazax-Gürcüstan sərhədi”, şimal istiqamətində “Rusiya sərhədi-Qazıməmməd” magistral qaz kəmərləri çəkilmişdir. Qonşuların qazla təchizatı əsasən Azərbaycanın magistral qaz kəmərləri vasitəsilə həyata keçirilmişdir.

1969-82-ci illərdə çəkilən magistral və daşıyıcı qaz kəmərlərindən texniki cəhətdən, coğrafi şəraitinə görə ən mürəkkəbi, lakin iqtisadi və sosial əhəmiyyətinə görə vacib obyekt olan Yevlax-Naxçıvan-Şahbuz, Naxçıvan-Culfa-Ordubad magistral qaz kəmərləri və ondan Şərur, Şuşa, Laçın, Ordubad, Zəngilan istiqamətlərində ayrılan qollar relyef şəraitinə görə o zaman çəkilişi çətin hesab olunan qaz kəmərlərindən biri olmuşdur. Naxçıvan MR-a çəkilən 1804 km uzunluğunda qaz xətti Muxtar Respublikanın iqtisadiyyatında və əhalisinin sosial durumunda əhəmiyyət kəsb edərək yeddi rayon mərkəzində, kənd və qəsəbələrdə 36 min mənzilin təbii qazla təmin olunmasına imkan vermişdir. Naxçıvan şəhərində illik məhsuldarlığı 6 min ton olan maye qaz doldurma-paylama stansiyası tikilmişdir.

70-ci illərdə Azərbaycanın dövlət başçısı Heydər Əliyevin böyük səyi nəticəsində Xaldan-Balakən magistral qaz kəmərinin çəkilməsinin layihəyə daxil edilməsi mümkün oldu və qısa müddətdə Xaldan-Şəki-Qax-Zaqatala-Balakən magistral qaz kəmərlərinin çəkilişi başa çatdırıldı; Qaradağla Sumqayıt şəhəri arasında 40 km uzunluğunda diametri 500 mm olan ikinci xətt çəkildi. 1971-78-ci illərdə İran keçmiş SSRİ-yə Azərbaycanın ərazisindən hər il 6,0 milyard kubmetr qaz göndərmişdir. Qaz İran körfəzi rayonundan magistral qaz kəmərləri vasitəsilə Astaraya, oradan Qazıməmməd kompressor stansiyası vasitəsilə nəql edilirdi.

Təbii qazın mövsümü sərfinin qeyri-bərabərliyini aradan qaldırmaq məqsədilə 1976-cı ildə Qalmaz YQA və 1986-cı ildə isə Qaradağ YQA istismara daxil edilmiş və bunun nəticəsində qaz təchizatı sistemi xeyli etibarlı olmuş, ölkənin ən böyük dövlət rayon elektrik stansiyalarıının qaz təminatı xeyli yaxşılaşdırılmışdı. Kənd yerlərinin təbii qazla qazlaşdırılmasına ilk dəfə Azərbaycanda başlanmışdır.

Qaz təsərrüfatı sistemində mərkəzləşdirilmiş idarəetmə prinsipinin, görülən işlərə vahid texniki rəhbərliyin və nəzarətin təmin edilməsi məqsədilə 1973-cü ildə Nazirlər Sovetinin qərarı ilə respublikanın qaz təsərrüfatı təkmilləşdirilmiş, “Bakqaz” trestinin bazasında Bakı istehsalat qaz idarəsi və onun tərkibində inzibatı 11 rayon qaz istismar kontorları yaradılmışdır. Naxçıvan MR-da zona istehsalat qaz birliyi, Muxtar Respublikanın Ordubad, Culfa, Şahbuz və Şərur rayonlarında qaz istismar kontorları, maye qazın hasilatı və satışı üzrə istehsalat birliyi, nəzarət-ölçü cihazları və avtomatikanın quraşdırılması və sazlanması, qaz kəsmərlərinin korroziyadan mühafizə idarəsi, eləcə də 52 rayonda təbii və maye qaz təchizatı ilə məşğul olan qaz istismar kontorları yaradılmışdır. Bu respublika qaz təsərrüfatının inkişaf etdirilməsi yolunda böyük addım olmuşdur. 1983-cü ildə Nazirlər Soveti yanında “Bakqazın” bazasında Respublika Dövlət Qazlaşdırma Komitəsi yaradılır.

“Bahar”, “Azəri”, “Duvannı-dəriz”, “Xərə-Zirə-dəniz” qazkondensat yataqları sənaye işlənməsinə daxil edilmişdir; Azərbaycanın Cənubi Xəzər sektorunda neft-qaz yataqlarının geniş miqyaslı axtarış və kəşfiyyat işlərinin aparılması həyata keçirilmişdir; ilk öncə perspektivli “Şahdəniz” strukturunda kəşfiyyat işləri aparılmışdır. Lakin o dövrdə dərin dəniz suları şəraitində (500-700 m) dərin kəşfiyyat quyularının (7000 m) qazılması üçün dərin-qazma stasionar platformalarının və qazma avadanlıqlarının olmaması ucbatından həmin perspektivli strukturda kəşfiyyat işləri uzun müddət dodurulmuşdur. “Günəşli”, “Çıraq” və “Azəri” perspektiv strukturlarda kəşfiyyat işlərinə başlanılması məqsədilə hələ 70-ci illərdə “Günəşli” perspektiv strukturunda o vaxt üçün dərin olan 84 m-də dəniz statsionar platforması quraşdırılmış və orada qazılan axtarış quyusu vasitəsilə 1979-cu ildə “Günəşli” neft-qaz yatağı kəşf etdilmiş və 80-cı illərin əvvəllərində həmin nəhəng neft-qaz yatağının sənaye işlənilməsinə başlanılmışdır. Həmin illərdə “Dənizneftqazlayihə” İnstitutunun konstruktorlarının texniki layihəsi əsasında dərinliyi 6000 m olan kəşfiyyat quyularının qazılması məqsədilə özüqalxan “Bakı” və “Oktyabrın 30 illiyi” platformaları yaradılmışdır.

Xəzərin dərinliyi 200 metrə qədər olan sahələrdə yarımdalma “Şelf” qazma qurğusu tikilmiş və bu qurğudan istifadə edilməklə, dənizin 80-350 metr dərinliyində 1979-cu ildə “Günəşli”, 1985-ci ildə “Çıraq” və 1987-ci ildə “Azəri” perspektivli dəniz strukturlarında nəhəng neft-qaz yataqları kəşf edilmişdir. Lakin keçmiş İttifaq hökuməti həmin yataqların işlənməyə daxil edilməsinə tələsmirdi. 80-cı illərdə Qərbi Sibirin neft-qaz yataqlarının intensiv işlənməyə daxil edilməsi məqsədilə kapitalın əsas hissəsi daimi donma zonalarında yerləşən neft-qaz yataqlarının mənimsənilməsinə yönəldilmişdir. Keçmiş İttifaq çökdükdən sonra xarici şirkətlər tezliklə həmin dəniz yataqlarının istismarına investisiyalar yönəltdilər. Beynəlxalq müqavilə yataqlarının hesabına yaxın illərdə dəniz neft-qaz yataqlarının hasilatının kəskin surətdə artacağı gözlənilirdi. Keçən əsrin 70-ci illərinin sonlarında ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin və nazir Sabit Orucovun təşəbbüsü və yaxından köməkliyi ilə Heydər Əliyev adına Dərin Dəniz Özülləri zavodunun tikintisinə başlanılmış və dərin dəniz neft-qaz yataqlarının kəşfiyyatı və işlənməsində mühüm rol oynayan bu nəhəng strateji obyekin birinci növbəsi 1984-cü ildə fəaliyyətə başlamışdır.

Onların təşəbbüsü və yaxından köməkliyi nəticəsində AzETLQİ- nin alimləri tükənmiş qazkondensat yataqları bazasında yeraltı qaz anbarlarının (YQA) yaradılmasına dair tədqiqatlar aparmışlar. Nəhayət, 1976-cı ildə fəal qaz həcmi 1,2 milyard kubmetr olan Qalmaz YQA yaradılmış, 1986-cı ildə isə layihə gücü 2,3 milyard kubmetr olacaq Qaradağ YQA-nın buraxılış obyekti kimi 400 milyon kubmetr fəal qaz həcmi yaradıla bilmişdir. Lakin məlum hadisələr nəticəsində bu strateji obyekti layihə gücünə çatdırmaq mümkün olmamışdır. Həmin illərdə AzETLQİ- nin alimlərinin iştirakı ilə Bolqarıstanda fəal qaz həcmi 0,5 milyard kubmetr olan Çiren yeraltı qaz anbarı yaradılmış və Naxçıvan MR Nehrəm duz yatağı bazasında yeraltı qaz anbarı və duzçıxarma kompleksinin yaradılması məqsədi ilə Nehrəm duz yatağında 800-900 m dərinliklərdə 9 dərin kəşfiyyat quyuları qazılmış, prosesin texnoloji sxemi tərtib edilmiş və qaz-duzçıxarma kompleksinin “Texniki-İqtisadi Əsaslandırılması” işlənib hazırlanmış və qəbul edilmişdir. Muxtar Respublika üçün təklif olunan texnoloji kompleksin inşa olunması prosesi böyük iqtisadi səmərə gətirə bilər.

Sabit Orucovun böyük təşkilatçılıq qabiliyyəti keçmiş SSRİ qaz sənayesi naziri olduğu dövrlərdə (1973-1982-ci illər) daha da parlamışdır: Qərbi Sibirin Tümen vilayətinin unikal qazkondensat yataqları (QKY): Urenqoy, Medvejye, Nadım, Yamburq QKY; Şərqi Sibirin Krasnoyar vilayətinin Messoyax QKY, Yakutiya vilayətinin Mastax QKY; Uzaq Şərqin Tunqorskoye QKY, Türkmənistanın Açak, Ququrtlu, Dövlətabad, Şatlık QKY, Özbəkistanın Şurtan, Qazli, Mübarək; Qazaxstanın Karaçaqanak, Tenqiz QKY; Ukraynanın Şebelinka, Kotelevski, Novotroitski, Timofeyevski, Bitkovski QKY; Komi MR-nın Vuktıl QKY; Ural-Volqaətrafı neft-qaz zonasının Perm, Saratov, Samara, Volqaqrad vilayətlərinin, Başqırdıstanın neft-qaz yataqları; Şimalı Qafqazın Krasnodar (Maykop, Anastasiyevski-Troitski QKY), Stavropol (Russkiy Xutor, Severo-Stavropolski QKY), Astraxan (Astraxan, Promıslovoye QKY), vilayətlərinin, Dağıstan, Çeçenistanın yataqlarının kəşfi və sənaye işlənməsində onun misilsiz xidmətləi olmuşdur.

O, Qərbi Sibirin qaz kompleksinin formalaşmasında və intensiv inkişafında mühüm rol oynamışdır. Regionun geoloji-texniki, təbii iqlim xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla, qazkondensat yataqlarının sənaye işlənməsinin yeni yanaşma ilə konsepsiyasını işləyib hazırlamışdır; qazkondensat quyularının qazılması, qaz hasilatının artırılması, təbii qazın magistral kəmərlərlə uzaq məsafələrə-Avropaya nəqlini, habelə mütərəqqi texnika-texnologiyaların yaradılması proseslərini müvəffəqiyyətlə həyata keçirmişdir; xalq təsərrüfatında qazın səmərəli istifadə olunması problemlərinin qısa müddətdə həll olunmasına, qaz sənayesinin iqtisadiyyatının daha da inkişaf etdirilməsinə nail ola bilmişdir; ilk dəfə ölkənin qaz hasilatı o vaxt üçün rekord rəqəmə-407 milyard kubmetrə çatdırılmışdır.

Həmin dövrdə ölkənin dünyada ən böyük Vahid Qaz Təsərrüfatı sistemi intensiv inkişafa nail olmuşdur: sənaye istismarında 250 qaz-qazkondensat yataqları olmuş; qaz emalı zavodlarının illik məhsuldarlığı 65 milyard kubmetrə çatdırılmış; magistral qaz kəmərlərinin ümumi uzunluğu 130 min kilometrə çatdırılmış; sıxıcı kompressor stansiyalarındakı qaz vurucu aqreqatların ümumi gücü 18 milyon kilovatdan artıq olmuşdur; fəaliyyətdə olan yeraltı qaz anbarlarının sayı 40-ı keçmişdir; təbii qaz və maye qazlardan istifadə çox yüksək səviyyəyə çatdırılmış, 195 milyon nəfərlik əhali kateqoriyası bu ekoloji yanacaqdan istifadə etmişdir. Qərbi Sibirdə, Orenburq vilayətində, Türkmənistanda unikal qazkondensat yataqları sənaye işlənməsinə daxil edilmişdir.

Tərkibində xeyli miqdarda hidrogen sulfid və ağır merkaptanlar olan Həştərxan, Mübarək, Orenburq qazkondensat yataqları bazasında qaz emalı zavodları (QEZ) kompleksləri tikilmiş və qiymətli xammal olan kükürdün ayrılıb istehsal olunması prosesləri müvəffəqiyyətlə həyata keçirilmişdir. Orenburqun yaxınlığında yerləşən unikal Karaçaqanak QK-nın yüksək hidrosulfid tərkibli qazı və kondensatı Orenburq QEZ-da emal olunur və merkaptanlardan azad edilir. Nəhəng Şatlık QKY-nın qazkondensat sistemində parafinin çökməsinin qarşısının alınması məqsədilə yüksək effektli metod işlənib hazırlanmış və istehsalatda tətbiq edilmişdir. Sabit Orucov ölkənin qaz sənayesində müasir infrastrukturun qurulmasına müvəffəqiyyətlə nail ola bilmişdir.

Yüksək potensiallı kondensata malik olan qazkondensat yataqlarının məhsuldar laylarında olan qalıq kondensatının (retroqrad kondensatı) çıxarılma əmsalını xeyli artırmaq məqsədilə keçmiş SSRİ-də ilk dəfə olaraq sayklinq-prosesi tətbiq olunmuş və yüksək səmərəlilik əldə edilmişdir. Həmin mütərəqqi metod Kotilevski və Karaçaqanaq QKY üçün layihələndirilmişdir.

Medvejye (1972) və Urenqoy (1978) QKY-nın misalında S.A.Orucov göstərmişdir ki, mədəndaxili boru kəmərləri yerüstü olarsa, onlar xüsusi istilik örtükləri ilə mühafizə olunarlarsa, istismar quyularından hasil olunan təbii qazın temperaturu çıxış xətlərində və kollektorlarda hidratəmələgəlmənin (donmanın) qarşısının alınması üçün tamamilə kifayət edə bilər. Bu məqsədlə yaradılmış texnologiya nəticəsində hidratəmələgəlməyə qarşı xüsusi ingibitorun verilməsinə və onun regenerasiyasına ehtiyac olmamışdır. Medvejye və Urenqoy QKY-da daimi buzlaq şəraitində təbii qazın mədəndə qurudulması məqsədilə idxal adsorbentlərinin (bərk sorbentlər) və ölkədə istehsal olunan absorbentlərin (maye sorbentlər) tətbiq olunmasilə yüksək məhsuldarlıqlı qurğulardan geniş istifadə olunmağa başlanılmışdır. Urenqoy və Messoyax QKY-nın qaz kondensatından dizel yanacağının və yüksək oktanlı benzinin alınması texnologiyası işlənib hazırlanmış və istehsalata tətbiq edilməyə başlanılmışdır.

Unikal Urenqoy və Yanburq senoman qazkondensat yataqlarının alt hissəsində yatan valancin qazkondensat yataqlarının sənaye əhəmiyyətli neft zolağının yüksək parafinli-qətranlı və böyük özlülüklü neftinin çıxarılması məqsədilə elmi tədqiqatlar aparılmışdır. Urenqoyun valancin qazkondensat yatağının sənaye əhəmiyyətli neft zolağının neftinin çıxarılması məqsədilə “qaz repressiyası” və kontaktyanı zonada yerləşən quyuların süzgəclərində qazkondensat zonasının və neft zolağının eyni zamanda birlikdə istismarı metodları işləyib hazırlanmışdır.

Keçən əsrin 70-ci illərində keçmiş SSRİ-də ilk dəfə olaraq, neft məhsullarının və maye qazın yeraltı saxlanılması məqsədilə müəyyən dərinliyə qazılmış quyuya texniki-qoruyucu kəmər buraxılmış, sonra layihə dərinliyinə qədər qazılmış və “kamuflet” partlayışı (yeraltı mina partlayışı) həyata keçirilmişdir. Quyuda partlayışın enerjisindən səmərəli istifadə edilməsi və quyunun etibarlı qorunması üçün quyu gil məhlulu ilə doldurulur və yenidən ikinci partlayış yaradılır, sonra üçüncü dəfə güclü partlayıcı maddə partladılır. Bundan sonra, quyudan gil məhlulu çıxarılır, yaranmış yeraltı kameranın divarları hava ilə qurudulur, neft məhsullarının və maye qazın yeraltı saxlanılması prosesi həyata keçirilir. Göstərilən bu maraqlı texnoloji proses şəxsən Sabit Orucovun rəhbərliyi ilə istehsalata tətbiq edilmişdir.

70-ci illərdə qaz hasilatının əsas mənbələri Qərbi Sibirdə yerləşdiyi üçün uzaq məsafələrə-Avropaya qazın nəqli üçün magistral qaz kəmərlərinin uzunluğunun 4,5 min kilometrə çatdırılması ilə əlaqədar olaraq Sabit Orucovun təşəbbüsü ilə “Dostluq” ixrac boru kəmərinin diametri ölkə üçün rekord həddə-1420 mm-ə və nəql olunan qazın təzyiqi 75 atmosferə çatdırılmışdır.

Sabit Orucovun səmərəli və dəyərli xidmətləri yüksək qiymətləndirilmişdir. O, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, Lenin mükafatı, SSRİ Dövlət mükafatı laureatı, Azərbaycan SSR əməkdar elm və texnika xadimi adlarına layiq görülmüşdür. İki dəfə Lenin, “Oktyabr İnqilabı”, dörd dəfə “Qırmızı Əmək Bayrağı” ordenləri və medallarla təltif edilmişdir. Neft-qaz sənayesinin dahi istehsalat təşkilatçısı və rəhbəri, tanınmış alim və gözəl insan, həmyerlimiz Sabit Orucovun heykəli Nadım şəhərinin görkəmli yerində qoyulmuşdur, Urenqoy Neft-Qazçıxarma İstehsalat Birliyinə, “Xəzərdənizneftdonanma”sının sərnişin gəmilərindən birinə onun adı verilmişdir.

Neft-qaz sənayesinin inkişafında xüsusi xidmətləri olan tanınmış təşkilatçı alimin 2012-ci ildə 100 illik yubileyidir. Nəsillərə nümunə olan dahi şəxsiyyət Sabit Atababa oğlu Orucovun 100 illik yubileyi münasibətilə doğulduğu Bakı şəhərində heykəli qoyularsa, bu, Azərbaycanın neft-qaz sənayesinin daha bir şanlı səhifəsinin yazılması demək olacaqdır.

Vaqif ASLANOV,

geologiya-mineralogiya elmləri

doktoru, AzETLQİ-nin laboratoriya müdiri

Xalq qəzeti.- 2009.- 16 iyul.- S. 5.