Azərbaycanda regionların sosial-iqtisadi inkişafında yeni mərhələ

Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişaf tarixində ilk dəfə keçən əsrin 70-80-ci illərində ümummilli lider Heydər Əliyevin başcılığı ilə respublikada məhsuldar qüvvələrin səmərəli yerləşdirilməsi istiqamətində mühüm addımlar atıldı və ədalət naminə demək lazımdır ki, bu sahədə diqqətəlayiq nailiyyətlər əldə edildi. Lakin başlanılan böyük həcmli işlər Sovet dövlətinin dağılması və milli müstəqilliyin ilk illərində ölkədə yaranmış hakimiyyətsizlik üzündən yarımçıq qaldı.

Xalqın təkidli tələbi ilə ulu öndər Heydər Əliyevin ikinci dəfə ölkə rəhbərliyinə qayıdışından sonra digər vacib məsələlər kimi, regionların sürətli sosial-iqtisadi inkişafı da mühüm vəzifə kimi qarşıya qoyuldu. Həmin ağır illərdə Azərbaycanda güclü iqtisadiyyat yaratmaq, həyatın bütün sahələrində hərtərəfli inkişafa nail olmaq, ölkəmizin beynəlxalq nüfuzunu qaldırmaq və dünya dövlətləri ilə səmərəli əlaqələri genişləndirmək başlıca məqsəd kimi irəli sürüldü. Bu məqsədin reallaşmasında ulu öndər Heydər Əliyevin uğurla işləyib hazırladığı neft strategiyası müstəsna rol oynadı. “Əsrin müqaviləsi” kimi nəhəng bir layihənin müvəffəqiyyətlə gerçəkləşdirilməsi göstərdi ki, neft müstəqillik dövründə olduğu kimi, əvvəlki illərdə də Azərbaycan üçün həyatı əhəmiyyətli sərvət ola bilərdi. İstər işğalçı çar Rusiyası dövründə, istərsə də totalitar Sovet hakimiyyəti illərində neft amilindən Azərbaycanın milli mənafeləri üçün lazımi səviyyədə istifadə olunmamışdır. Müstəqillik dövründə neft sənayesinin inkişafından əldə edilən yüksək gəlir və başqa imtiyazlar göstərdi ki, Azərbaycan uzun müddət ölkənin tərəqqisinə xidmət edən belə mühüm imkanlardan mərhum edilmişdir.

Azərbaycanın ictimai-siyasi və sosial-iqtisadi həyatında, həmçinin onun beynəlxalq nüfuzunun artırılmasında böyük inkişaf mərhələsi olan 1993-2003-cü illərdə neft strategiyası tədbirlərinin ardıcıl gerçəkləşdirilməsi, ölkə iqtisadiyyatında düşünülmüş islahatların həyata keçirilməsi, sahibkarlığın inkişafına güclü dəstək verilməsi, respublikanın ümumi tərəqqisi üçün bütün zəruri infrakstruktur sistemlərinin yaradılması, xalqın rifahının yüksəldilməsi və əhalinin məşğulluq səviyyəsinin yaxşılaşdırılması, xarici şirkətlər üçün əlverişli investisiya mühitinin bərqərar edilməsi və qeyri-neft sektoru sahələrinin əhatə dairəsinin genişləndirilməsi istiqamətində görülən möhtəşəm işlər Azərbaycanın tezliklə ümumi iqtisadi dirçəlişini təmin etdi.

Son illər ölkənin hərtərəfli yüksək inkişafını səciyyələndirən məlum faktları sadalamadan təkcə onu qeyd etmək kifayətdir ki, bu etibarlı tərəqqi yolunu inam və yaradıcılıqla davam etdirən möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyev ölkə həyatının bütün sahələrinin ümummilli lider Heydər Əliyevin qabaqcadan nəzərdə tutduğu yüksək səviyyəyə qaldırılmasına nail oldu. Möhtəşəm neft strategiyasının tərkib hissəsi olan Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas neft və Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəmərlərinin tikintisi vaxtında başa çatdırıldı. Bu nəhəng layihələrin reallaşması ilə əlaqədar Azərbaycan öz enerji təhlükəsizliyini təmin etməklə yanaşı, neft xammalının dünya bazarlarına çıxarılması nəticəsində ölkənin maliyyə ehtiyatlarının xeyli artırılmasına nail oldu və respublikanın inkişaf imkanları daha da genişləndi.

Yeni şəraitdə ölkənin daha sürətli və hərtərəfli inkişafını təmin etmək üçün sahibkarlıq fəaliyyətinin genişləndirilməsi əsasında regionların sosial-iqtisadi inkişafi vəzifəsi ön plana çəkildi. Bu böyük məqsədə nail olmaq üçün cənab İlham Əliyev hələ Nazirlər Kabinetinin sədri olarkən ölkədə qarşıdakı beş il ərzində 600 min yeni iş yerinin yaradılması, prezident seçildikdən sonra isə ölkə əhəmiyyətli mühüm sənədlərdən birini- 2004-2008-ci illəri əhatə edən regionların sosial-iqtisadi inkişafı barədə Dövlət Proqramını təsdiq etdi. Onun həyata keçirilməsi nəticəsində regionların malik olduğu zəngin maddi sərvətlərdən və əmək ehtiyatlarından istifadə etmək əsasında qeyri-neft sektorunun mühüm sahələrinin inkişafının sürətləndirilməsinə, xidmətin və geniş infrastruktur təminatının, habelə onların keyfiyyətinin yüksəldilməsinə, sahibkarlıq mühitinin daha da yaxşılaşdırılmasına, əlverişli investisiya mühitinin yaradılmasına, əhalinin məşğulluq səviyyəsinin artırılmasına, yeni iş yerlərinin yaradılmasına və yoxsulluğun azaldılmasına nail olundu. Bu zəruri tədbirlərin həyata keçirilməsi ilə regionlarda məhsuldar qüvvələrin ümumi artım imkanları əsaslı surətdə genişləndirildi.

Ölkə Prezidenti cənab İlham Əliyev birinci Dövlət Proqramının davamı olaraq 14 aprel 2009-cu ildə “Azərbaycan Respublikası regionlarının 2009-2013-cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı”nın təsdiq edilməsi haqqında yeni Fərman imzaladı və qətiyyətlə bildirdi: “... Əsas məqsəd ölkədə qeyri-neft sektorunun inkişafının sürətləndirilməsinə, iqtisadiyyatın diversifikasiyasına, tarazlı regional və davamlı sosial-iqtisadi inkişafa, əhalinin həyat səviyyəsinin daha da yaxşılaşdırılmasına nail olmaqdır”. Bu iki proqram arasında prinsipial fərq ondan ibarətdir ki, birinci proqramda üstünlük infrastruktur sisteminin əsaslı surətdə yenidən qurulmasına verilirdisə, ikinci proqramda bu işi davam etdirməklə ölkənin təbii və əmək potensialından daha səmərəli istifadə etməklə qeyri-neft sektorunun sürətli inkişafının təmin edilməsi əsas məqsəd kimi qarşıya qoyulurdu. Başqa sözlə, ikinci proqramda bu gün regionların sosial-iqtisadi inkişafı üçün çox vacib olan istehsalın müxtəlif sahələrinin inkişafı məsələsi ön plana çəkilir. Bununla əlaqədar olaraq yeni proqramda sahibkarlıq mühitinin yaxşılaşdırılması və onun inkişafının daha da stimullaşdırılması, investisiyaların qoyulması işinin davam etdirilməsi, ixracyönümlü məhsul istehsalının artırılmasına xüsusi diqqət yetirilməsi tələb olunur. İstehsalın gözlənilən sürətli inkişafının nəticəsi olaraq əhalinin məşqulluq səviyyəsinin yüksəldilməsi və yoxsulluğun azaldılması istiqamətində tədbirlərin davam etdirilməsi yenə də əsas vəzifə kimi irəli sürülür.

Yeni Proqramda 1000-dən artıq (təxminən 1026) tədbirin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur. Onların bir qismi (60-a qədəri) ölkə təyinatlı ümumi tədbirlərdir. Bu cəhətdən büdcə-kredit və pul-vergi siyasətinin daha da təkmilləşdirilməsi, ekologiya və təbii sərvətlərdən səmərəli istifadə edilməsi, yol təsərrüfatı və nəqliyyat, meliorasiya və irriqasiya fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması, əhalinin təhlükəsizliyinin qorunması, sosial müdafiə işinin gücləndirilməsi və digər tədbirləri göstərmək olar. Bundan başqa, hər ərazinin öz tələbatından irəli gələn ümumi tədbirlər (90-dan artıq) müəyyən edilmişdir. Sonra müvafiq əraziyə daxil olan bütün inzibati rayonlar üzrə 800-dən çox görüləcək işlər göstərilir. Bu yazıda əsasən istehsal xarakterli tədbirlər, xüsusən sənayenin inkişafı ətrafında müəyyən məsələlər şərh ediləcək və yeri gəldikcə onlar ətrafında mülahizələr söylənəcəkdir.

Proqramda bir sıra iqtisadi rayonlarda (Aran, Gəncə-Qazax, Şəki-Zaqatala, Lənkəran, Dağlıq Şirvan) ümumi gücü 100 MVT olan kiçik su elektrik stansiyalarının tikintisi nəzərdə tutulmuşdur. Bu stansiyalar yerli tələbatın ödənilməsində əhəmiyyətli rol oynamaqla, həm də enerji itkisini minimuma endirəcəkdir. Taxtakörpü, Şəmkirçay və Füzuli rayonunda tikilən su bəndləri üzərində qurulacıq su elektrik stansiyalarını da nəzərə alsaq, ölkənin əksər rayonlarında bu mühüm sahənin güclü yerli potensialı yaranacaqdır. Bundan başqa, Naxçıvan Müxtar Respublikasında çaylar üzərində kiçik su elektrik stansiyaları tikməklə yanaşı, Ordubad və Culfa rayonlarının Arazboyu düzənlik sahələrində alternativ enerji mənbəyi kimi külək elektrik qurğuları, həmcinin günəş enerjisi ilə qidalanan müasir tipli elektrik stansiyalarının tikilməsi həyata keçiriləcəkdir.

Yeri gəlmişkən, ölkənin ümumi enerji təhlükəsizliyinin möhkəmləndirilməsi və gələcəkdə onun ixrac imkanlarının genişləndirilməsi məqsədilə bir mühüm məsələyə təkrar toxunmağı vacib hesab edirik. Nazirlər Kabinetinin 2007-ci ilin sosial-iqtisadi inkişafının yekunlarına və 2008-ci ildə qarşıda duran vəzifələrə həsr olunmuş iclasında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev ölkədə yeni müasir neft emalı və neft-kimya müəssisələrinin tikilməsi məsələsini irəli sürmüşdür. Bununla əlaqədar müəyyən mülahizələri söyləməyi lazım bilirik. Uzun müddətdir ki, Abşeronda istehsalın və əhalinin həddən artıq təmərküzləşməsi, ətraf mühitin mühafizəsi naminə Bakıdakı iki neftayırma zavodunun paytaxtdan kənar əraziyə köçürülməsi (mütəxəssislərin fikrincə, bunun üçün Ələt qəsəbəsi daha münasibdir), Abşeron, Quba-Xaçmaz, Dağlıq Şirvan və digər regionların müxtəlif neft məhsullarına olan tələbatlarını ödəmək üçün yeni müasir neftayırma zavodunun tikilməsi barədə təkliflər səslənir. Dövlət başcısının təklif etdiyi yeni zavodu isə Gəncə-Qazax, Şəki-Zaqatala, Yuxarı Qarabağ, Aran (ərazinin əsas hissəsi) iqtisadi rayonlarının tələbatını ödəmək məqsədilə Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas neft kəmərinə yaxın ərazidə yerləşən Gəncədə və yaxud da Qazaxda tikmək daha əlverişli olar. Çünki, əvvəla, neftayırma zavodları çox əhəmiyyətli strateji məhsullar istehsal etdiklərindən bu sənaye sahəsinin bir ərazidə yüksək səviyyədə təmərküzləşməsi məqsədəuyğun deyildir. Digər tərəfdən, dünya təcrübəsi götərir ki, böyük tələbat olduqda neft emalı sənayesi xammal hasil edilən rayonlarda yerləşdirildiyi kimi, bu müəssisələrin istehlak olunduğu rayonlarda yerləşdirilməsi də xeyli sərfəlidir. Bu halda neft məhsulları daşıyan nəqliyyat vasitələrinin iqtisadi səmərəsi yüksəlir, istismar müddəti xeyli uzanır və nəhayət, neft emalı yerləşən ərazidə onunla əlaqədar başqa istehsal sahələri də (kimya, energetika və s.) inkişaf edir.

Yeni proqramda ölkə regionlarında çox əhəmiyyətli sənaye sahələrinin inkişafı dövlət tərəfindən istehsalın səmərəli təşkili nöqteyi-nəzərindən geniş dəstəklənir. Bu cəhətdən yerli təbii sərvətlər əsasında Gəncə-Qazax regionunda metallurgiya, maşınqayırma, energetika və digər sahələrin, ilk növbədə, milli mənafelərə uyğun istiqamətdə inkişafının təşviq edilməsinin nəinki regionun, eyni zamanda, bütün ölkənin sosial-iqtisadi tərəqqisində böyük müsbət dəyişikliklər yaradacağı xüsusi qeyd edilməlidir. Məsələ ondadır ki, müstəqilliyə qədərki dövrdə regionun zəngin faydalı qazıntıları xammal kimi çıxarılırdı, ilkin emalından sonra çox gəlir verən, yüksək əməktutumlu və istehsalın daha böyük həcmdə təşkilinə səbəb olan hazır məhsullar buraxan mərhələsi isə respublikadan kənar yerlərdə həyata keçirilirdi.

Hazırda istehsalın inkişafı əsasən ölkənin maraqlarına müvafiq olaraq, yerli sərvət imkanlarına, onun səmərəli təşkili prinsiplərinə uyğun qurulur. Artıq alunit yataqlarının saflaşdırılmasından (Gəncə gil-torpaq kombinatı) sonra, onun əsasında ilkin istehsal gücü ildə 100 min ton olacaq Gəncə alüminium zavodu tikilir. Daşkəsən dəmir filizinin ilkin emalı nəticəsində alınan xammal əsasında Gəncədə illik istehsal gücü 1 milyon ton olacaq prokat kompleksi minlərlə işçini əhatə edəcək və şəhərin ən iri müəssisələrindən biri olacaqdır. 2009-cu il mayın 26-da Azərbaycan Beynəlxalq Mədən Əməliyyat Şirkətinin Gədəbəy qızıl-mis emalı zavodu yerli sərvətlər əsasında fəaliyyətə başladı. Mütəxəssislərin tədqiqatlarına görə, Gədəbəy yataqlarında təxminən 22 ton qızıl, 192 ton gümüş və 37 min ton mis ehtiyatları vardır. Bu zavodda da təkcə xammal istehsal edilməyəcək, son məhsul hazırlanacaq.

Çox əlamətdardır ki, Gəncə şəhəri qarşıdakı illərdə də ağır sənaye mərkəzi kimi öz inkişafını davam etdirəcəkdir. Gəncə avtomobil zavodunda avtomobillər, traktorlar istehsalı, Gəncə cihazqayırma zavodunda sayğac və s. məhsullar istehsalı xeyli genişləndirilmişdir. Qarşıdakı illərdə Azərbaycanın bütün regionları kimi, Gəncə şəhərində də ənənəvi yüngül və yeyinti sənayesi sahələrinin mövcud müəssisələri yeni texnologiyalar əsasında xeyli genişləndiriləcəkdir.

Regionların sosial-iqtisadi inkişafı proqramının vaxtında və yüksək səviyyədə həyata keçirilməsi onların ərazilərindəki müxtəlif tikinti materiallarına olan tələbatın ödənilməsindən çox asılıdır. Bununla əlaqədar olaraq proqramda ölkənin 30-a qədər inzibati rayonunda zəruri tikinti materialları (sement, mərmər, mişar daşı, əhəngdaşı, qum, kərpic xammalı və s.) yataqlarının axtarışı və kəşfiyyatı işlərinin aparılması nəzərdə tutulur. Təbii ki, hər regionun ərazisi daxilində tikinti materialları sənayesinin lazımı səviyyədə təşkilinin gözlənilməsi onların qarşısında qoyulan böyük quruculuq işlərinin həyata keçirilməsini ləngidər və iqtisadi səmərəsini aşağı salar.

Yeni proqramda Azərbaycan mühiti üçün çox münasib olan və onun sosial-iqtisadi inkişafında həmişə mühüm yer tutan bir çox ənənəvi kənd təsərrüfatı sahələrinin dirçəldilməsinə və müvafiq emal sənayesi sahələri şəbəkəsinin genişləndirilməsinə böyük önəm verilir. Bu cəhətdən respublikanın 16 rayonunda pambıqçılığa, 6 rayonda baramaçılığa (ipəkçiliyə), 9 rayonda üzümçülüyə, 7 rayonda meyvəçiliyə kənd təsərrüfatının aparıcı sahələri kimi üstünlük verilməsi ölkədə toxuçuluq, konserv, şərəbçılıq sənayesinin geniş miqyasda inkişafına yeni böyük üfüqlər açacaqdır. Bununla əlaqədar onu qeyd etməyi lazım bilirik ki, gələcəkdə barama sahəsində kifayət qədər ənənəsi və əlverişli şəraiti olan başqa rayonların da potensialından istifadə olunması ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının sürətlənməsində, xüsusən qeyri-neft sektoru sahələrinin genişləndirilməsində mühüm rol oynaya bilər.

Ümumiyyətlə, ölkənin bu sahədə imkanlarının hərtərəfli qiymətləndirilməsi belə bir nəticəyə gəlməyə əsas verir ki, Azərbaycan pambıq və ipək parça toxuculuq məmulatları ilə nəinki öz tələbatını tam ödəyə bilər, eyni zamanda, müasir texnologiyalara əsaslanaraq yüksək keyfiyyətli rəqabətə davamlı ixracyönümlü parça məmulatları istehsalına görə dünya bazarlarında layiqli yer tutar. Bu fikirləri kənd təsərrüfatında üzümçülük, çayçılıq, zeytunçuluq və meyvə-tərəvəzçilik sahələrinin daha böyük həcmdə genişləndirilməsi hesabına müvafiq emal sənayesi məhsulları istehsalını artırmaq barədə də demək olar.

Təqdirəlayiq haldır ki, hazırda ilk dəfə ölkədə ərzaq təhlükəsizliyində mühüm rol oynayan arıçılıq kimi mühüm təsərrüfat sahəsi 9 rayonda kənd təsərrüfatının aparıcı sahələrindən biri səviyyəsində qiymətləndirilr. Bu sahədə əldə ediləcək uğurlar gələcəkdə ölkədə sənaye əsasında bu sahənin daha da geniş miqyasda inkişafına zəmin yarada bilər.

Bir məsələ barədə də fikir söyləməyi məqsədəuyğun hesab edirik. Əmək ehtiyatları sürətlə artan Lənkəranda tikilən dəniz limanı kompleksində yüksək əməktutumlu istehsal sahələrindən olan qayıqlar, o cümlədən onun bütün növləri (əllə işlədilən, motorlu, yelkənli), çimərlik avadanlıqları və geyimləri üzrə istehsalının təşkili nəinki ölkəmizdə, eyni zamanda başqa ölkələrdə də böyük tələbat olan məhsullar istehsalını təmin edirdi. Bunun üçün Azərbaycanda hər cür şərait və imkan vardır.

Nəhayət onu qeyd etmək lazımdır ki, İqtisadi İnkişaf Nazirliyi ölkədə tikintisinə əvvəlki illərdə başlanmış, lakin yarımçıq qalmış obyektləri də 2009-2013-cü illərdə tikintisi başa çatdırılacaq müəssisələrin siyahısına daxil etsin.

“Xüsusi iqtisadi zonalar haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 3 iyun 2009-cu il tarixli fərmanının tələblərindən irəli gələn qanunun tətbiq edilməsi də ölkənin bir sıra regionlarında məhsuldar qüvvələrin güclü inkişafına təkan verəcəkdir. Bu, xüsusən Naxçıvan Muxtar Respublikası, Lənkəran, Quba-Xaçmaz regionlarına aiddir.

Sonda tam əminliklə bildirmək istəyirəm ki, ötən 40 il ərzində xalqımızın ümummilli lideri Heydər Əliyev tərəfindən möhkəm əsası qoyulmuş əzəmətli quruculuq işlərinin mühüm mərhələsi olan regionların sosial-iqtisadi inkişafının ikinci Dövlət Proqramı da cənab İlham Əliyevin rəhbərliyi altında vaxtında və yüksək səviyyədə həyata keçiriləcəkdir.

Asəf NADİROV

Xalq qəzeti.- 2009.- 19 iyul.- S. 4.