İlyas Əfəndiyev - 95

İlyas Əfəndiyev fenomeni tarixi mövzu və milli-mənəvi dəyərlər kontekstində

Ədəbiyyat xalqın tarixi varlığının, yaşarı ənənələrinin qorunmasında, gələcək nəsillərə ötürülməsində ən mühüm amildir. Azərbaycan xalqının “ədəbiyyatda ehtiva olunmuş... ən səmimi, ən humanist tarix”ini (N.Cəfərov) yazanlardan biri də görkəmli nasir və dramaturq İ.Əfəndiyevdir. Azərbaycan ədəbiyyatının tarixində həm nəsr, həm də dramaturgiya sahəsində onun kimi eyni məhsuldarlıq və eyni keyfiyyətlə aramsız çalışan, hər iki sahədə öz üslubunu təsdiq edən ikinci bir sənətkarın adını çəkmək çətindir. İctimai və milli idealının estetik təsdiqi mənasında onun nəsri ilə dramaturgiyası bir-birini tamamlayır. İ.Əfəndiyevin tarixi mövzuda yazılmış əsərlərində milli varlığın taleyüklü zamanlarının tarixi səciyyəsinin bədii- xronoloji inikasını görürük. Bu yazıda biz məhz bu cəhəti — yazıçının əsərlərində tarixi gerçəkliyin əks etdirilməsi özəlliklərini nəzərdən keçirmək istəyirik.

Milli vüqara, bəşəri düşüncəyə malik olan azad şəxsiyyət, azad Vətən və azad dünya İ.Əfəndiyevin estetik idealının ana xəttini təşkil edir. Bu estetik ideal yazıçının hər bir əsərində öz bədii təcəssümünü tapır.

İ.Əfəndiyevin tarixi mövzulara qabarıq meyli keçən əsrin son rübünə düşür. Bu illərdə o, bir-birinin ardınca “Mahnı dağlarda qaldı” (1971), “Geriyə baxma, qoca” (1980), “Xurşudbanu Natəvan” (1980), “Üçatılan” (1981), “Şeyx Məhəmməd Xiyabani” (1986), “Hökmdar və qızı” (1991) kimi əsərlərini yazır.

Yazıldığı yox, əks etdirdiyi tarixi hadisələrin xronologiyasını nəzərə alsaq, maraqlı bir mənzərənin şahidi olarıq. Bu zaman sonuncu yazılan əsəri – “Hökmdar və qızı”nı önə keçirmək lazım gəlir. Bu əsərdə cərəyan edən hadisələr XVIII əsrin ictimai-siyasi mühitini əks etdirir. Azərbaycan müstəqil xanlıqlardan ibarətdir. Azərbaycanı öz nüfuz dairəsinə almaq üçün Rusiya ilə İran arasında amansız müharibə gedir. Rusiya - İran müharibəsi Rusiyanın xeyrinə bitib. Rusiya Azərbaycanı öz himayəsinə keçirmək adı altında xanlıqların torpaqlarını bir-bir zəbt edir. Milli bütövlük uğrunda mübarizə, xanlıqların birləşməsi ideyası gerçəkləşə bilmir. Dramaturq Cavad xanla İbrahim xan qarşıdurmasında milli müstəqillik, milli birlik, anti müstəmləkə idealı ilə təslimçilik mövqeyini qarşı-qarşıya gətirir. Əsərin əsas ideyası Cavad xanın müstəmləkə əleyhinə apardığı dönməz mübarizələrin gedişində açılır.

Tarixi hadisələrin xronologiyasını əks etdirmək baxımından “Hökmdar və qızı”ndan sonra ”Xurşidbanu Natəvan” pyesi gəlir. “Xurşidbanu Natəvan”da rus müstəmləkəçiliyi şəraitində, çarizm dövründə yaşayan Azərbaycan xalqının faciəli taleyi (iki yerə bölünmüş Azərbaycanın taleyi) və bundan doğan ictimai-siyasi problemləri önə çəkilir.

“Şeyx Məhəmməd Xiyabani” və ”Mahnı dağlarda qaldı” pyeslərində hadisələrin cərəyan etdiyi zamanlar eyni olsa da (hər iki pyes 20-ci illərin hadisələrindən bəhs edir), bədii məqamlar kifayət qədər fərqlidir. “Şeyx Məhəmməd Xiyabani” pyesində Cənubi Azərbaycanda, ”Mahnı dağlarda qaldı”da isə Şimali Azərbaycanda baş verən siyasi proseslər bədii məkanlar mərkəzinə gətirilmişdir. Əlbəttə, sözün geniş mənasında, burada məkan birliyi də var. Şimal da, cənub da Azərbaycandır – Vətəndir. Elə dramaturqun da Şimalda və Cənubda baş verən hadisələri dram predmetinə çevirmək məqsədi onun vətən idealından güc alır. “Şeyx Məhəmməd Xiyabani”də xalqın fars şovinizmi əleyhinə apardığı milli azadlıq mübarizəsi təsvir olunur. ”Mahnı dağlarda qaldı”da isə azad xalqın “yenicə özünə müstəqil bir dövlət qurmuş xalqın antimüstəmləkə əhvali-ruhiyyəsi, milli varlıq uğrunda ölümə qədər getmək əzmi əks olunmuşdur. Lakin ”Mahnı dağlarda qaldı” pyesində psixoloji durum digər üç pyesdəkindən kifayət qədər fərqli və mürəkkəbdir. “Mahnı dağlarda qaldı”da sovet hökumətinin müstəmləkəçilik niyyətləri məkrlidir. Bu niyyətə sinfi don geyindirilib. Sanki bütün mübarizələr aşağı təbəqənin haqqını müdafiə məqsədi daşıyır. Sovet hökuməti torpaqlarına göz dikdiyi ölkələrin vətəndaşlarının çox böyük bir hissəsini – kəndli və fəhlə təbəqəsini ”sinfi mübarizə” adı altında öz bayrağı altına yığa bilib. Bu ideologiya milləti iki yerə parçalayıb və onları üz-üzə qoyub. “Mahnı dağlarda qaldı” pyesindəki Nicat məhz bu ideologiyanın təsiri ilə “zəhərlənib” və onun düşüncəsi, məramı və fəaliyyəti antimilli istiqamət alıb. ”Mahnı dağlarda qaldı” pyesinin finalı isə “inqilabın tənətənəsi”ni yox, milli taleyin faciəli yaşantılarını önə çəkir. Şahnazın ölüm məqamında Nicatın dilindən səslənən və əslində hansısa təhtəlşüur dərkin nəticəsi olaraq deyilmiş, ”axı, sənin yaşamağa haqqın vardı!..” sözləri təkcə haqqı tapdanan bir qızın, sevən gəncin hüququ kimi dərk olunmur, bütöv bir xalqın əlindən alınmış haqqının simvolu kimi dərk olunur.

Məlumdur ki, dramaturgiya ilə müqayisədə epik növün imkanları daha genişdir. Sənətkarın dramaturgiyasında əks olunan milli varlığın tarixi həqiqətlərinə onun bədii nəsrinin son mərhələsində (“Geriyə baxma, qoca” və ”Üçatılan” əsərlərində) son dərəcə dərin və cəsarətli estetik açılış verilir. Bu mənada həmin əsərlərə daha geniş təhlil verməyi məqsədəuyğun hesab etdik.

Ədəbi tənqid və ədəbiyyatşünaslıq “Geriyə baxma, qoca” romanı haqqındakı təhlillərində ”geriyə baxmağa dəyər” qənaətindən çıxış edir və xalqımızın tarixinin mühüm bir dövrü haqqında bədii həqıqətlərin romanda yer almasına dair yekun qənaətə gəlir.

Müəllifi, hər şeydən əvvəl, milli varlığın tarixi xarakteri haqqındakı həqiqətlər düşündürür. “Möhnət qocanın nağıllar”ında canlanan ”aranlı-yaylaqlı Qarabağ” obalarındakı nəsillərin yaşam tərzi xalqımızın həyat yolu, adət və ənənələri ilə bağlı təsəvvürlərimizi dolğunlaşdırmağa, milli yaddaşımızı oyandırmağa xidmət edir.

Müasir oxucu öz zamanından fərqli bir “dünyanın” sehrinə düşür. Bu dünyanın qanunları tamam başqadır. Kərbəlayi İbixanların, Xəlsə nənələrin, Səkinələrin, Xanım arvadların, Qaçaq Xanmuradların, yüzbaşı Bəndalıların, Bayram kişilərin təmsil etdiyi bu həyat, ilk növbədə, təbiiliyi və səmimiliyi ilə seçilir. Burda mərdlik, igidlik, sözübütövlük, namus, qeyrət, böyüklük-kiçiklik, kişilik sıfətləri hələ qüvvədədir. Bu həyatda adam öldürən də, qız qaçırdan da, oğurluğa gedən də, qisas alan da mərdlik qanununa əməl edir. Bu qanunu tapdayıb namərdlik yolunu tutanlar dərhal öz cəzasını alır. Bu cəza ölüm olsa belə, mühit, insanlar onu təbii və sakit qarşılayırlar. Qonağı olduğu Kərbəlayi İbixan ailəsinin nişanlı qızına tamah salan Murovun atının quyruğu dərhal kəsilir: Öz hərəkəti ilə elin-obanın başını uca edən, adət-ənənələrə həssas yanaşan adama isə hər cür qayğı, diqqət göstərilir. Beləsinə həmişə yuxarı başda yer ayrılır.

Əlbəttə, yazıçı bu həyatı idealizə etmir. Onu problemləri və faciələri ilə birlikdə oxucu mühakiməsinə verir, qan davalarının yaratdığı müsibətlərə diqqəti çəkir. Ümumi halda insanın öz insanlıq təbiətinə sədaqəti, saflığını və inamını qoruyub saxlaya bilməsi müəllifi daha çox maraqlandırır, oxucunu daha artıq cəlb edir.

Romanın ümumi kontekstindən aydın olur ki, Muradın ailəsinin (ümumiyyətlə isə, insanların) “xoşbəxt olduqları” zaman dünyanın dəyişməsindən, ”təzə günlər”dən əvvəlki zamandır. Çar hökumətinin nüfuz etdiyi, lakin patriarxal həyat qanunlarını dəyişməyə müvəffəq olmadığı zamandır.

İkinci zaman öz başlanğıcını sovet hökumətinin gəlişindən götürür. İnsanların gözəl hisslərini əzaba, kədərə, kinə, nifrətə döndərən qəddar “səbəb” də bu zamanla bağlıdır. Sovet hökuməti öz gəlişi ilə insanlar – ailələr, nəsillər, tayfalar arasında nifaq salır. Həmin qəddar səbəb insanlar arasına nifaq toxumu – sinfi ayrı-seçkilik – ziddiyyət toxumunun səpilməsıdir. Özünü yoxsulların hamisi, varlıların düşməni kimi təqdim edən siyasi qurum az bir zaman içərisində insanları iki qismə ayıraraq bir-birinin üzərinə salır. Həyatın təbii inkişaf qanunu pozulur. Tacir Abdullanın bütün ömrü boyu qazandıqlarını yoxsul qardaşı Qubad bir gecənin içində mənimsəyir. Məsələ bu “mənimsəmə”də deyil. Qardaş qardaşa düşmən olur. İnsanların bir qisminin – varlı, istismarçı, kulak adı ilə damğalananların bütün hüquqlarını əlindən alıb başqa bir qisminin – yoxsulların onların üzərinə qaldırılması nəticə etibarilə milli əxlaqa zərbə endirir, insanın insana inamını öldürür.

Romanda Qaçaq Xanmurad XIX əsr boyu və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda geniş yayılmış qaçaqçılıq hərəkatı haqqında təəssüratımızın dəqiqləşməsində və dolğunlaşmasında əhəmiyyətli rol oynayan bir obraz kimi maraqlıdır. O, Qaçaq Kərəm, Qaçaq Nəbi və b. qaçaqların ümumiləşdirilmiş obrazı kımi düşünülməsə də, qaçaqçılıq hərəkatı və qaçaq xarakterini kıfayət qədər aydınlıqla təsəvvür etməyə imkan verir. Xanmuradın qaçaq düşməsinin səbəbləri də, mübarizə hədəfi və üsulları da, şəxsi keyfiyyətləri də tarixi həqiqətlərlə üst-üstə düşür. Müəllifin qaçaq hərəkatının milli səciyyəsini açmaq təşəbbüsü razılıq doğurur.

Qaçağın kişilik, mərdlik qanunlarına köklənən, təmənnasızlığından, milli heysiyyət və qürurundan qidalanan hərəkətləri adamlarda ona böyük məhəbbət hissi yaradırdı. Qaçaq haqqında həmin məhəbbətdən mayalanan “əfsanə və rəvayət”lər yaranır və bu da Muradın Xanmurada münasibətınin müəyyənləşməsində həlledici rol oynayırdı. Məhz bu kontekstdə obraz öz təbiiliyi və tarixi həqiqətə uyğunluğu ilə mənalı görünür.

Muradın Qaçaq Xanmuradı “xilaskar qəhrəman” kimi qəbul edə bilməməsi və bu rolu “qırmızı ordunun soldatlarına” verməsi romanın zahiri məntiqini, müəllif qayəsinin üst qatını əks etdirir. Qırmızı ordu komandirinin “qardaşlıq” və “torpaq” vəd edən çıxışında sovet hökumətinin humanist təbiətini göstərmək cəhdi də bu məntiqi tamamlayır.

Müəllif sovet hökumətinin Azərbaycana gəlişinin ciddi müqavimətlə qarşılandığını, heç də xilaskar rolunda görülməməsi məsələsinə diqqəti çəkir. Bayram bəy ətrafındakı adamlarla söhbətində deyir: – Kəhrizli Ayna xanıma dedim ki, farağat oturun. Camaatı qırğına verməyin, bu selin qabağında durmaq mümkün deyil. Arvad beş yüz atlı ilə Bərdəni kəsdi ki, mən “Qızıl ordunu Qarabağa qoymayacağam”...Böyük-böyük dövlətlər bolşeviklərlə bacarmır, amma bu arvad beş yüz atlı ilə onun qabağını saxlamaq istəyir...".

Ayna xanımın hərəkəti öz vətənini, doğma torpağını müstəmləkəçi rejimdən qorumaq, onunla ölüm-dirim savaşına girmək istəyini əks etdirir. Ayna xanımın timsalında bolşevizm bəlasına qarşı çıxan millət fədailərinin obrazının ümumiləşdırildiyini də nəzərə almaq lazım gəlir. Dünyagörmüş, böyük bir mahalda ağsaqqal kimi qəbul edilən Bayram bəyin sözləri zahirən bolşevizmə loyal münasibət ifadə edir. Əslində isə həmin sözlər (Camaatı qırğına verməyin; Bu selin qabağında durmaq mümkün deyil; Böyük-böyük dövlətlər bolşeviklərlə bacarmır) sovet hökumətinin Azərbaycanı hərbi qüvvə ilə və həm də qan tökərək ələ keçirməsi həqiqətini ifadə edir.

“Geriyə baxma, qoca” romanında əks olunan estetik qayə “Üçatılan” povestində daha aydın və sərrast ifadəsini tapır. Bu mənada, povestin “Geriyə baxma, qoca” romanının məntiqi davamı hesab edilməsində qanunauyğunluq vardır. Bununla belə, “Üçatılan” povestində bədii təsvirin mərkəzinə çəkilən zaman kəsiyi “Geriyə baxma, qoca” romanında inikas olunan zaman deyil. Romanda bədii təcəssümünü tapan zaman geniş əhatəlidir, tarixi bir dövrdür, epoxal xarakter daşıyır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, təxminən XIX əsrin ikinci yarısından Azərbaycanda sovet hökumətinin qurulmasının ilk illərinə qədərki zamandır. ”Üçatılan” povestində hadisələrin təhkiyəsi “Geriyə baxma, qoca”da təhkiyənin sona yetdiyi zamandan başlanır. Yəni povestdə İ.Əfəndiyev ictimai-siyasi proseslərin sonrakı davamını bədii təhlil müstəvisinə gətirir. “Üçatılan”da feodal-patriarxal münasibətlərin hakim olduğu zamanın və sovet hökumətinin ilk illəri yox, sinfi mübarizənin şiddətləndiyi və kollektivləşmə hərəkatının başladığı illər bədii təhlil obyekti kimi götürülür. Bu isə, ictımai-siyasi proseslərin sürətlə dəyişdiyi bir vaxtda əhəmiyyətli zaman fərqi deməkdir. “Üçatılan” povestindəki sosial mühit hətta ”Geriyə baxma, qoca”nın əhatə etdiyi son zaman kəsiyindəki mühitdən də fərqlənir. Sovet hökumətinin gəlişini “Geriyə baxma, qoca”da hirs-hikkə ilə qarşılayanlar, ən yaxşı halda gözləmə mövqeyi tutub mütərəddid mövqe nümayiş etdirənlər ”Üçatılan”da artıq baş verənləri gerçək həqiqət kimi qəbul etmək məcburiyyətində qalmışlar. Povestdəki müxtəlif xarakterli və mövqeli obrazların dilində tez-tez səslənən “indi əyyam başqadır” sözləri bu həqiqətin ifadəsi olmaqla, mühit və şəraitin dəyişdiyini göstərir. “Üçatılan” əsəri müəyyən mənada bu dəyişən mühit və şərait haqqında povestdir, dəyişən zamanın həqiqətlərini üzə çıxarmaq məqsədi ilə yazılmışdır.

“Üçatılan”da təhkiyənin ahənginə istıqamət verən sosial-siyasi proseslərdir. Povestdə bu proseslərin insanlara psixoloji təsiri izlənilir. Zamanın və hadisələrin dəyişmə sürəti onların lazımınca idrak olunmasına imkan vermir. Bu cəhət insanları çətinliyə salır və onlar üçün əlavə problemlər yaradır. İkinci bir tərəfdən, həyatın və yaşayışın yeni meyarları və ölçüləri meydana çıxır. Həm də bu proses təbii şəkildə baş vermir, insanların başının üstünü qəfil alır və onları çıxılmaz vəziyyətə salır. Buna görə də geniş kütlə vəziyyəti idrak edə bilmir, çıxılmazlıq içində vurnuxurdu. Zamanın mürəkkəbliyi və insanın sosial düşüncəsindəki psixoloji gərginliyin əsas səbəbi də bununla müəyyən olunurdu. Yaranmış namüəyyənlik insanların hərəkət və düşüncəsinə də namüəyyənlik gətirir. Nə etmək lazım gəldiyini bilməyən adamlar psixoloji gərginlik girdabında çabalayırlar.

Povestdə kollektivləşmə uğrunda mübarizə hərəkatı da sinfi mövqelərin kəskin toqquşması, əks qütblərin ehtiraslı münasibətləri mövqeyindən təsvir olunmur. Kollektiv təsərrüfatın onların mənafeyinə olub-olmayacağı məsələsi obrazların düşüncəsini ardıcıl olaraq məşğul edir. Demək olar ki, böyük əksəriyyət kolxoz məsələsinə ümidverici yox, şübhəli nəzərlə yanaşır. Mümkün qədər gözləmə mövqeyi tutur, bu mümkün olmayanda isə kolxoza daxil olurlar. Bu “daxilolma” prosesinin psixoloji tərəfi povestdə daha çox “tədqiq” obyekti olur.

Kollektiv təsərrüfatın üstünlüyü, kolxoz olandan sonra hamının daha yaxşı yaşayacağına dair şura həqiqəti də ictımai düşüncədə özünə asanlıqla yer tapa bilmir. Adamlar “kollektivləşmə olanda hamı yaxşı işləyəcək. Ümumi təsərrüfatı özününkü bilib, can yandıracaq”, ”kollektivləşəndən sonra adamların şüuru dəyişiləcək, adamlar anlayacaqlar ki, yaxşı dolanışıq üçün hamının yaxşı işləməsi lazımdır” sözlərindəki məntiqi reallıq kimi qəbul edə bilmirlər. Adamlar daha real düşünür, uzun illərin həyat təcrübəsi və mühitlə sıx təmas onları daha konkret nəticələrə gəlməyə və illüziyalara aldanmamağa sövq edir.

Müəllif sosial düşüncəni saran suallara cavab nöqteyi-nəzərindən konkret bir insanı povestin əsas qəhrəmanı kimi götürür. Ərşadın ictimai-siyasi proseslər burulğanında keçən həyatını zamanın insanın tale yolu kimi ümumiləşdirir. Ərşad savadsız olsa da, təhkiyəçinin “dünyadan xəbəri olmayan Ərşad” kimi təqdıminə rəğmən, biz onu reallığı qiymətləndirməyi bacaran ayıq şüurlu bir gənc kimi görürük. Ərşadın kolxoza daxil olması kollektiv təsərrüfatın üstünlüyünü qəbul etməsi ilə bağlı deyil. Bir neçə günün içində Hacı Tanrıverdınin bütün var-dövlətini əlindən alıb onu ”Üçtoqqa İman kimi lütün biri”nə çevirən şura hökumətinin gücü qarşısında geriyə çəkilmək stixiyası ilə bağlıdır. Bu, əlbəttə, qorxaqlıq göstəricisi deyil, riyakarlıq, gizli düşmənçilik də deyil. Bu, zamanın kəc rəftarı ilə barışmaq məcburiyyətidir.

Ərşadın hərəkətləri el adət-ənənələri, daha çox isə kişilik, mərdlik qanunları ilə tənzimlənir. O, ona tapşırılan mal-heyvana, kolxoz malı kimi yox, el malı kimi yanaşır. Ərşadın təsəvvüründə isə el malına xəyanət yoxdur. İkinci bir tərəfdən, çobanlıq etməyə razılaşıbsa, daha sözündən dönmək mümkün deyil. Sözüdönüklük namərdlikdir. Ərşadın kolxoz sürüsünü qaçaq-quldurdan qorumaq üçün çalışması sinfi şüurun yox, mərdlik qanununun, sözünə sahib çıxmaq stixiyasının əlamətidir.

Ərşadın xarakteri elədir ki, o, hər çətinliyə dözər, hər cür əzab-əziyyətə qatlaşar, lakin heysiyyətinə toxunan bircə sözü həzm edə bilməz, hətta bu, ona həyatı bahasına başa gəlsə belə. Povestdə Ərşadın hökumətdən qaçaq düşməsi də onun xarakterindəki bu bütövlüklə bağlıdır. Təkbaşına dörd qaçağa qarşı vuruşub kolxoz sürülərini xilas edən zaman Ərşad hökumət adamlarından təşəkkür gözləməsə də, təhqir də gözləmir. Lakin milis rəisi Veysəlin ona şübhəli və təhqıramiz münasibəti Ərşadın səbr kasasını doldurur. O, rəisə tabe olmaqdansa, qaçaq düşməyi üstün tutur. Ərşadın hökumət nümayəndələri tərəfindən zorən qaçaq edilməsi sosial ədalətsizliyin göstəricisidir və zamanın amansızlığını və mürəkkəbliyini ifadə edir.

İ.Əfəndiyev Ərşadı öz təbiəti və mühitinin övladı kimi təsvir edir. Obrazın xarakterini milli-tarixi ənənədən, kökdən ayırmır. Onun milli səciyyəsinin mürəkkəbliklərini açmağa çalışır, obrazın xarakterinə “sinfi şüur yetkinliyi” calamır. Ənənəvi kolxoz romanlarından fərqli olaraq onda “sinfi şüurun getdikcə inkişaf etdiyini” və “əsərin sonuna doğru sinfi şüurca yetkin qəhrəman” obrazına çevrilmə prosesini əks etdirməyə can atmır. Bütün bunların əvəzində İ.Əfəndiyev canlı və eyni zamanda, milli xarakteri səciyyəvi cizgiləri ilə inikas obyektinə çevirir.

Ərşad Sarıqaçağın əlindən “çox yanıqlı” olsa da, Veysəlin onu namərdcəsinə öldürmək təklifi ilə razılaşmır. Ərşada görə, Sarıqaçağı öldürmək olar, ancaq mərdi-mərdanə, üzbəüz döyüşdə. Veysələ dediyi sözlər Ərşadın xarakteri haqqında tam təsəvvür yaradır: – Düzü, nəçərnik, kim olur-olsun, adamı namərdliklə öldürmək arıma gəlir. O vaxt qaçaq Nəbini yatdığı yerdə vurub qaçana el-oba indi də lənət oxuyur.

Ərşad üzbəüz döyüşdə gülləsi qurtaran Sarıqaçağı tutur. Sarıqaçaq onun qabağına düşüb getməkdən boyun qaçıranda Ərşadın onu öldürməyə əli gəlmir. O, Sarıqaçağı buraxır. Ərşad inqilab qəhrəmanı deyil, o, sadəcə öz təbiətinə sadiq milli xarakterdir. Hansı rakursdan yanaşılsa, Ərşadın Sarıqaçağı öldürməməsi onun milli xarakterinin davamlılığının göstəricisidir.

İ.Əfəndiyev Hacı Tanrıverdini tərəkəmə obalarının varlı insanlarının ümumiləşdirilmiş obrazı kimi yaradır və sovet hökumətinin gəlişi ilə onun və onun kimilərin düşdüyü acınacaqlı vəziyyətin realist təsvirini verir. Yazıçı heç bir halda Hacı Tanrıverdini “düşmən” kimi xarakterizə etmir. İ.Əfəndiyev Hacı Tanrıverdini son dərəcə canlı və bütöv bir xarakter kimi əks etdirir. Məlum olur ki, Hacı Tanrıverdi tərəkəmə obalarının sayılıb-seçilən, ”dağdan ağır” kişilərindəndir. Yazıçı bu reallıq haqqında həqiqəti ifadə edir. Bu həqiqət isə Hacı Tanrıverdiyə nifrət hissi təlqin etmir. Əksinə, düşdüyü faciəli vəziyyətlə bağlı Hacı Tanrıverdi və onun ailəsinin taleyi oxucuda ağrılı hisslər yaradır. Hacı Tanrıverdinin kiçik oğlu Fərhadın Sarıqaçağa çevrilməsinin, müəyyən mənada çılğınlaşmasının və hətta amansızlaşmasının obyektiv səbəblərini də görməmək, hiss etməmək mümkün deyil. Bu səbəbdən Fərhadı “düşmən” obrazı kimi yox, tragik obraz kimi qavrayırıq. Ərşad da Fərhadın bu vəziyyətə düşməsinin səbəblərini təhtəlşüur olaraq başa düşür və buna görə də, hər şeyə rəğmən, onu öldürməyə ”əli qalxmır”.

Povestdə Ərşadın silahı – üçatılan da simvolik obraz səviyyəsində iştirak edir. Əsərdə hadisələrin inkişafı və konfliktin yaranmasında əhəmiyyətli detal rolu oynayır. Bu köhnə tüfəngə münasibət obrazların iç dünyasının, mənəviyyatının açılışına təkan verir. Povestdə üçatılan, ilk növbədə, milli-tarixi varlığımızı yaşatmağın zəruriliyi ideyasını simvollaşdırır. Üçatılan, digər bir mənada isə, mərdlik, kişilik dünyasının simvolu kimi canlanır. Hər iki halda üçatılan milli yaddaşımızı simvollaşdırır.

Təyyar SALAMOĞLU

filologiya elmləri doktoru

Xalq qəzeti.- 2009.- 7 iyun.- S. 5.