İctimai qaydanın təmin olunmasında vətəndaşların könüllü iştirakı

Dünyada ictimaiyyət tərəfindən daha çox dəstəklənən polis fəlsəfəsi ilk dəfə London polisinin fəaliyyətinin əsasını təşkil edən model kimi qəbul edilmiş, XX əsrin sonlarında bu bir layihə kimi Avropanın bir çox ölkələrinə yayılmış, Amerika Birləşmiş Ştatları və Kanadada tətbiq olunmağa başlanmışdır. Son 10 il ərzində həmin layihə, həmçinin Türkiyənin polis orqanlarında da tətbiq edilir və öz müsbət nəticələrini göstərməkdədir. İctimaiyyət tərəfindən dəstəklənən polis xidməti ayrıca bir struktur və yaxud qurum kimi nəzərdə tutulmur. Bu, polisin xalqa daha yaxın olmasına, onunla daha sıx əməkdaşlıq etməsinə zəmin yaradan bir modeldir.

1980-cı illərdən etibarən dünyanın bir sıra aparıcı dövlətlərində meydana gələn ictimai dəyişikliklər polis xidmətinin mahiyyətinə də dərindən təsir etmiş və yeni xidmət modelinin ortaya çıxmasına səbəb olmuşdur. Uzun illər ərzində inkişaf etdirilən bu model bu gün artıq bir çox qabaqcıl ölkələrdə tətbiq edilməkdədir.

Bu modelin tətbiqinin əsas prinsipi cəmiyyətdə cinayəti sosial problem kimi ələ almaqdır. Belə ki, hüquqpozmaların, cinayətlərin profilaktikası ictimai qaydanın təmini üzrə digər məsələlər birlikdə həll olunmalıdır.

Dövrün dəyişməsi, meydana gələn qlobal inkişaf meylləri, digər amillər müasir polis strukturlarının cəmiyyətin dəstəyinə arxalanmadan, profilaktik tədbirlərin həyata keçirilməsi zamanı ictimaiyyət nümayəndələrinin iştirakı olmadan uğurların qazınılması imkanlarını minimum həddə endirmişdir. Bu modelin cinayətkarlıqla təsirli mübarizə aparılması üçün polisin xalqa yaxın olması, konkret vətəndaşla əlaqə qurmasına zərurət yaranmışdır. Müasir və demokratik cəmiyyətdə polisin xalqın içərisində olması, onların problemləri ilə yaxından maraqlanması, tövsiyə və məsləhətlərini dinləyib nəzərə alması, qısası, onlarla birlikdə hərəkət etməsi lazımdır.

Məhz bu və digər amillər, o cümlədən ölkəmizdə urbanizasiya proseslərinin intensivləşməsi, sabit demoqrafik inkişaf, əhalinin yerli polis qurumlarına inamının artırılması və yaşayış yeri üzrə polis sahə məntəqələrinə müraciət etmə imkanlarının asanlaşdırılması və genişləndirilməsi, polis sahə məntəqələrində işin müasir tələblərə uyğun təşkili məsələləri nəzərə alınaraq, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən “Polis sahə məntəqələrinin fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi haqqında” 12 mart 2007-ci il tarixdə sərəncam imzalanmışdır.

Sərəncamın icrası ilə bağlı polis sahə məntəqələrinin maddi-texniki təminatının yaxşılaşdırılması, lazımi avadanlıq, rabitə və başqa təşkilati-texniki vasitələrlə təmin edilməsi, beynəlxalq tələblərə cavab verən polis sahə məntəqələrinin tikintisi sahəsində zəruri tədbirlər görülmüşdür. Belə ki, yerli icra hakimiyyətləri, bələdiyyə orqanları tərəfindən polis sahə məntəqələrinin tikintisi üçün torpaq sahələri ayrılmış, polis sahə inspektorlarına xidməti otaqlar verilmiş, bu günədək vahid layihə əsasında inşa edilmiş 46 müasir tipli məntəqə istifadəyə verilmiş və bu sahədə görülən işlər sürətlə davam etdirilir.

Polis sahə inspektorları əhali ilə daha sıx təmasda olmaq, onların problemlərinə bələd olmaq və daha operativ həll etmək imkanlarının genişləndirilməsi məqsədilə əhaliyə vizit kartları paylanmış, vətəndaşların polis sahə məntəqələrində qəbulu işi yaxşılaşdırılmış, yerli qurumlar, kommunal və bələdiyyə orqanları işçilərinin iştirakı ilə məhəllələrdə sakinlərlə görüşlərin keçirilməsi təşkil olunmuşdur.

Eyni zamanda, polis sahə inspektorları tərəfindən vətəndaşların ərizə və şikayətlərinə daha diqqətlə və həssaslıqla baxılmasına zəmin yaradılmış, qonşular arasında, ailə-məişət zəminində baş verən mübahisələrin qarşısının alınması yönümündə aparılan qabaqlayıcı profilaktik tədbirlərin keyfiyyəti və səmərəliliyi artırılmışdır.

Əhalinin polisə olan inam və etibarının yüksəlməsinin məntiqi nəticəsidir ki, bir çox şəhər, rayon polis orqanlarında son iki il ərzində polis sahə məntəqələrində qəbula gələn vətəndaşların sayı nəzərə çarpacaq dərəcədə artmışdır.

Bütün bu amillər nəzərə alınaraq, 2007-ci ildən başlayaraq paytaxtın Nərimanov və Binəqədi, respublikanın Mingəçevir, Gəncə, Suraxanı, Lənkəran, Xaçmaz şəhər, rayon polis orqanlarında polis sahə inspektorlarının fəaliyyəti eksperiment qaydasında ərazinin rəisi statusunda təşkil edilmiş, bununla paralel olaraq Bakının Nərimanov, respublikanın Gəncə, Mingəçevir, Şirvan, Xaçmaz, Yevlax, Qazax, Tərtər, Quba və Dəvəçi şəhər, rayon polis orqanlarında “İctimai polis” şərti adı altında layihənin həyata keçirilməsinə başlanılmışdır. Həmin şəhər, rayonlarda keçmiş polis əməkdaşları və ərazinin nüfuzlu şəxslərindən ibarət “İctimai Şura”lar yaradılmış, yerli icra hakimiyyəti və bələdiyyə nümayəndələri ilə işgüzar əlaqələr qurulmuş, təhsil, səhiyyə orqanlarında, idarə və müəssisələrdə, eləcə də inzibati ərazilərdə əhali ilə görüşlər keçirilmiş, layihənin məram və məqsədi barədə onlara ətraflı məlumatlar verilmişdir.

“Polis sahə inspektorlarının fəaliyyəti və onların xidmət etdikləri ərazidə təhlükəsizliyin təmin edilməsinə təsiri” barədə ictimai rəyin öyrənilməsi məqsədilə Daxili İşlər Nazirliyi ilə Milli Qeyri-Hökumət Təşkilatının Forumu arasında əldə olunmuş razılaşmaya əsasən, respublikanın bir sıra bölgələrində ümumilikdə 1400 respondent arasında sorğu keçirilmiş, nəticəsinə görə layihəyə dair müsbət fikirlər söylənilmişdir.

Məlum olduğu kimi, ictimai qaydanın təmini, cinayətkarlıqla mübarizənin daha effektli təşkili məqsədilə son illər DİN-in strukturu təkmilləşdirilmiş, baş verən hadisələrə daha çevik reaksiya verilməsini təmin edən “102” xidməti-zəng mərkəzi sistemi yaradılmış, Avtomatlaşdırılmış Şəhər İdarəetmə Mərkəzi istifadəyə verilmişdir.

DİN-in strukturunun təkmilləşdirilməsi çərçivəsində polis sahə rəisi vəzifəsi təsis edilmiş, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2007-ci il 28 sentyabr tarixli 634 nömrəli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş “İnzibati xətalar haqqında işlərə baxmağa səlahiyyətli olan şəxslərin Siyahısı”na əlavə edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 12 may 2009-cu il tarixli Fərmanına əsasən polis sahə rəislərinə İnzibati Xətalar Məcəlləsində nəzərdə tutulmuş 29 maddə üzrə qərar qəbul etmək səlahiyyətləri verilmişdir.

Tabeliyinə bir neçə polis sahə inspektoru verilən, daha geniş səlahiyyətlərə malik olan polis sahə rəisi vəzifəsinin təsis edilməsi vətəndaşların müraciətlərinə baxılmasında süründürməçilik hallarının qarşısının alınmasına, baş vermiş hüquqpozmalarla bağlı daha tez müddətdə və obyektiv tədbir görülməsinə, qərar qəbul olunmasına şərait yaradır.

Polis orqanı nəzdində İctimai Şuraların yaradılması polis sahə rəisi qarşısında qoyulmuş vəzifələrin daha uğurla yerinə yetirilməsinə səbəb olacaqdır. Şuraların tərkibinə ərazidə yaşayan təşkilat və müəssisələrin, bələdiyyə orqanlarının, ictimaiyyətin fəal və nüfuzlu nümayəndələri daxil edilməklə sahənin problemlərinin (sosial, kommunal və s.) həlli istiqamətində aparılan işlər sürətləndiriləcək, ictimai qayda daha etibarlı təmin ediləcək, təbliğat-maarifləndirmə işləri nəticəsində hüquq pozuntularına meylli şəxslər daha təsirli profilaktik tədbirlərə məruz qalacaqlar.

Dünyanın inkişaf etmiş ölkələrinin hüquq-mühafizə orqanları ictimai qaydanın qorunmasında, cinayətkarlıqla mübarizədə və ictimaiyyətlə əlaqədə böyük təcrübəyə malikdirlər.
Bir çox ölkələrdə cinayətkarlığın səviyyəsinin ildən-ilə artması şəraitində hüquq-mühafizə orqanları qarşıya qoyulmuş vəzifələrin icrası sahəsində çətinliklərlə üzləşirlər. Bu baxımdan vətəndaşların ictimai qaydanın qorunmasında daha geniş və fəal iştirakına obyektiv zərurət yaranmışdır.

Məsələn, ABŞ-da son bir neçə il ərzində məhz əhalinin ayrı-ayrı təbəqələrinin kriminal ünsürlərlə mübarizədə inzibati orqanlara yaxından köməklik göstərməsi nəticəsində cinayətkarlığın dinamikasında müsbət proseslər qeydə alınmışdır. Bu ölkədə hüquqpozmalarla mübarizədə polisə köməklik göstərən könüllü təşkilatların (birliklərin) geniş şəbəkəsi yaradılmışdır.

Əhalinin hüquq-mühafizə fəaliyyətinin həyata keçirilməsində iştirakı, inzibati sahədə dövlətin və vətəndaşların genişmiqyaslı əməkdaşlığı polisin nüfuzunun artmasına səbəb olmuşdur. Lakin bu əməkdaşlıq elə bir müstəvidə və çərçivədə aparılmalıdır ki, demokratik prinsiplərə, qanunçuluğa, insanların hüquq və azadlıqlarına xələl gətirməsin.

Könüllü ictimai təşkilatların yaradılması, məqsədi, əsas fəaliyyət istiqamətləri, onların polis orqanları ilə əməkdaşlığının forma və metodlarının öyrənilməsi olduqca əhəmiyyətlidir. Eyni zamanda kütləvi informasiya vasitələrində bu əməkdaşlıq düzgün işıqlandırılmalı, təhrif etmə hallarına yol verilməməlidir.

Araşdırmalar göstərir ki, ictimai qayda və ictimai təhlükəsizliyin təmini sahəsində vətəndaşların yaxından iştirakı onların özlərini daha təhlükəsiz, əmin-aman və arxayın olması hisslərini möhkəmləndirir. Elmi-tədqiqat işləri nəticəsində belə fikir formalaşmışdır ki, polis strukturları xidməti vəzifələrini icra edərkən ictimai rəyi də nəzərə almalıdırlar.

Təcrübə göstərir ki, vətəndaşların polislə əməkdaşlığı həm fərdi, həm də qrup halında, təşkilat formasında ola bilər. Könüllü təşkilatlar vətəndaşların özləri tərəfindən yaradılır, polis yalnız onlara istiqamət verir. Polisə kömək edənlərin fəaliyyət istiqamətləri müxtəlifdir: qabaqlayıcı profilaktik tədbirlər, xüsusən azyaşlılar və gənclər arasında, xəbərsiz itkin düşənlərin axtarışı, qəzalar, təbii fəlakətlər, digər bədbəxt hadisələr zamanı kömək göstərilməsi, antisanitariyaya qarşı mübarizə və s.

Polis orqanları ilə yaxından əməkdaşlıq edən könüllü təşkilatlar vasitəsilə vətəndaşlar polis funksiyaları ilə daha yaxından tanış olur, polisin problemlərini hiss edir, onun iş praktikası və metodlarına müəyyən dərəcədə müsbət təsir edir.

Öz növbəsində vətəndaşlarla əməkdaşlıq edərkən polis əməkdaşı sonradan cinayətlərə səbəb olan bəzi sosial problemləri görür və onların aradan qaldırılmasında iştirak edir. Qarşılıqlı əməkdaşlıq həm də polisin vətəndaşların həyatına əsassız müdaxiləsinin qarşısının alınmasına səbəb olur.

Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, hüquqazidd əməllərin qarşısının alınması üzrə əhalinin fəallığının artırılmasında kütləvi informasiya vasitələri əvəzsiz rol oynayır. Polis və KİV arasında qarşılıqlı əməkdaşlıq əsasən iki istiqamətdə aparılır: birincisi, kriminal hadisələr barədə məlumatların yayılması, ikincisi, insanın hər hansı cinayətin potensial qurbanı olması təhlükəsinin azaldılması məqsədilə profilaktik, reklam materialın nümayiş etdirilməsi.

Görülən bu işlər daha bir vacib vəzifə daşıyır: ictimai asayişin və ictimai qaydanın bu və ya digər formada pozulması, hər hansı hüquqazidd hərəkətlərin qarşısının alınmasında insanlarda daha fəal, mübariz və barışmaz mövqe kimi keyfiyyətləri aşılamaq, onlarda öz qüvvələrinə inamı yaratmaq. Bu qüvvələrin hüquq mühafizə orqanlarının peşəkar qüvvəsi ilə birləşməsi bir amala, bir məqsədə xidmət edir - hüquq qaydasının etibarlı təmininə.

Ayrı-ayrı ölkələrdə ictimai qaydanın mühafizəsində polis orqanlarına kömək edən ictimai qurumlar müxtəlif cür adlandırılsa da, onların hamısının funksiya və vəzifələri oxşardır - əhali və polis arasında körpü, vasitəçi rolunu daşımaq, daha təhlükəsiz vətəndaş cəmiyyəti yaratmaq, vətəndaşların hüquq və azadlıqları ilə bağlı mövcud problemləri həll etmək, cəmiyyətin polis strukturlarına olan inamını artırmaq.

Amerika Birləşmiş Ştatlarında polis sahə inspektorları ilə oxşar funksiyaları yerinə yetirən polis zabitinin (şerifin) əsas vəzifələrindən biri könüllü ictimai birliklərlə fəal əməkdaşlıq etməkdir. O, ictimai qaydanın təmini zamanı yaranmış çətin vəziyyətlərdə əhalinin rəyini üstün tutur və onların köməyinə arxalanır.

Xidməti ərazidə əhali arasında keçirilən kütləvi tədbirlərdə, bayramlarda idman yarışlarının təşkilində şerif fəal iştirak edir, məktəblərdə və məktəbəqədər müəssisələrdə yetkinlik yaşına çatmayanlarla, gənclərlə hamiçilik işi aparır, əhali qarşısında görülmüş və həyata keçirilən işlər barəsində hesabat verir, bununla da əhaliyə yaxınlaşmaq ideyasını reallaşdırır.

Polis əməkdaşına kömək edən ictimaiyyətin nümayəndələri vətəndaş patrulunu həyata keçirir, azəhəmiyyətli hüquqpozmaların qarşısını alır, o cümlədən yol hərəkəti qayda pozuntularını qeydə alır. Polisin şəxsi heyətinin çatışmazlığı hiss olunduqda, kütləvi iğtişaşlar, nümayişlər, təbii fəlakətlər zamanı köməkçilərin imkanlarından istifadə olunur.

Yaponiyada da böyük olmayan yaşayış məhəllələrində cinayətlərin, hüquqpozmaların, bədbəxt hadisələrin qarşısının alınması məqsədilə polis sahə inspektoru ilə uyğun vəzifələri yerinə yetirən polis zabiti fəaliyyət göstərir.

Zabitin həyat yoldaşı ilə yaşadığı ev həm də ofisdir, burada vətəndaşlar qəbul edilir. Polis əməkdaşının həyat yoldaşı da evdə (ofisdə) vətəndaşları qəbul edə bilər, buna görə ona əmək haqqı verilir. Polis zabitinin ictimai nümayəndələri (köməkçiləri) var, bu şəxslər əsasən keçmiş polis əməkdaşlarıdır. İctimai nümayəndələr (köməkçilər) prosessual hərəkətlərin həyata keçirilməsində (həbs və s.) iştirak etmir, lakin vətəndaşlara məsləhətlər verirlər. Polis zabiti xidməti nəqliyyat vasitəsi ilə təmin olunur, lakin o xidmətini piyada və velosipedlə də apara bilər, cinayət baş verdikdə ilkin tədbirləri görür. O, evləri gəzərək sakinlərlə söhbət edir, onlara ehtiyatlı olmaq barədə xəbərdarlıq edir.

İctimaiyyətin nümayəndələri (köməkçilər) əhali ilə polis əməkdaşı arasında bir növ körpü rolu oynayır, onlarla görüşərək, məlumat mübadiləsi aparır, vətəndaşların fikirlərini polis əməkdaşına çatdırırlar.

İsraildə cinayətkarlıqla mübarizə, ictimai asayişin mühafizəsi sahəsində qarşıya qoyulan vəzifələr arasında ictimaiyyətlə əlaqələr yönümündə aparılan işə polis əməkdaşları xüsusi diqqət yetirirlər. Belə ki, bu ölkədə polis orqanlarına könüllü surətdə kömək edən ictimaiyyət nümayəndələrinin sayı polis əməkdaşlarının sayından 2-3 dəfə çoxdur.

Bu qurumlar birlikdə aşağıdakı işləri həyata keçirirlər – məktəblərin mühafizəsi, vətəndaşların şikayətlərinə baxılması, azyaşlılar arasında hüquqpozmaların profilaktikası, əhalinin hüquqi maarifləndirilməsi, əhalinin ekstremal şəraitə hazırlığı, təxribat, terror hadisəsi baş verən ərazidə əhalinin sakitləşdirilməsi.

İngiltərədə ərazinin mühafizəsi üzrə fəaliyyəti həyata keçirən polis əməkdaşlarına könüllü surətdə ictimaiyyətin nümayəndələri köməklik edirlər. Həmin qurumlar birlikdə əhalinin problemlərini öyrənir və həlli yollarını müzakirə edir, rəy sorğusunu aparır, əhalini təhlükəsizliklə bağlı xəbərdar edir.

Əhalinin polisə inamı olduğundan, vətəndaşlar digər strukturlarla problemləri olduqda yenə polisə müraciət edir, onların sutka ərzində polis əməkdaşı ilə əlaqə saxlamaq imkanı vardır. İctimaiyyətin nümayəndələrinə hazırlıq kursları keçirilir. Konkret şəxsin cəmiyyətə zidd hərəkətləri ictimaiyyət nümayəndələrinin iştirakı ilə ərazinin əhalisi arasında müzakirə olunur, bu da hüquqpozmaların qarşısının alınmasına səbəb olur.Psixi cəhətdən sağlamlığında problemləri olan, cinayətə meylli şəxslər ətrafında ayrıca iş aparılır.

Türkiyə Respublikasında “Toplum Dəstəkli Polislik” (TDP) fəaliyyət göstərir, həmin toplumun üzvləri digər polislərdən fərqlənən xüsusi polis geyim forması daşıyırlar.

Əməkdaşların hər birinə konkret xidmət sahələri həvalə edilmiş, bütün TDP əməkdaşları xidməti motonəqliyyatla, silah, sursat, rabitə və digər texniki vasitələrlə təmin olunmuşlar.
Onların vəzifələri polis-vətəndaş münasibətlərinin yaxşılaşdırılmasına xidmət etmək, cəmiyyətlə polis arasında körpü funksiyasını təmin etmək, xidməti ərazidə cəmiyyətin, xüsusilə sosial problemlərinin həllində yardımçı olmaq, profilaktik fəaliyyət həyata keçirmək, cəmiyyətdə cinayət qorxusunu, yaxud “xofu”nu azaltmaq, polislə xalq arasındakı uçurumun ləğvinə nail olmaq, inam, etimad qazanmaqdan ibarətdir.

Bundan başqa, toplum üzvləri özünü cəmiyyətin bir parçası olduğunu insanlara hiss etdirir, önləyici, qabaqlayıcı, qoruyucu xidmət aparır, vətəndaşlara məsləhətlər verir, onlara mənəvi dəstək olurlar.

Əminəm ki, son illər Daxili İşlər Nazirliyi strukturunda aparılan islahatlar, polis orqanlarının fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi üzrə Azərbaycan Respublikasının fərman və sərəncamları, polisin maddi-texniki imkanlarının yaxşılaşdırılması, görülən digər işlər ictimai qayda və ictimai təhlükəsizliyin təmin olunmasında polis əməkdaşları və vətəndaşlar arasında daha geniş əməkdaşlığa təkan verəcək, ictimaiyyət nümayəndələrinin polis orqanları ilə qarşılıqlı əlaqələrinin möhkəmləndirilməsi polis-vətəndaş münasibətlərinin daha təkmil olmasına şərait yaradacaqdır.

Cavanşir MƏMMƏDOV,

DİN Baş İctimai Təhlükəsizlik İdarəsinin rəisi,

polis general-mayoru

Xalq qəzeti.- 2009.- 10 iyun.- S. 5.