Heydər Əliyevin xarici siyasətində nəqliyyat-kommunikasiya və enerji dəhlizləri məsələsi

Tarixən Azərbaycanın əlverişli geostrateji və coğrafi mövqeyi ona həm Şərq-Qərb, həm də Şimal-Cənub əlaqələrində əsas körpü kimi çıxış etməyə imkan verib. Lakin müstəqil dövlətin olmaması və müstəqil siyasətin yürüdülməməsi səbəbindən bu əlverişli mövqedən Azərbaycanın maraqlarına uyğun şəkildə istifadə etmək mümkün olmamışdı. Yalnız ümummilli lider Heydər Əliyevin 1993-cü ildə hakimiyyətə gəlişindən sonra Azərbaycan bu imkandan yararlanmağa başlamışdır. Bu gün ölkənin istər regionda, istərsə də ümumilikdə dünyada tutduğu mövqe və rola nəzər salanda tam əminliklə söyləmək olar ki, Heydər Əliyevin uzaqgörən siyasəti nəticəsində Azərbaycan öz tarixi missiyasını yerinə yetirmək imkanı əldə edib.

Heydər Əliyev 1993-cü ildə hakimiyyətə qayıtdıqdan sonra respublikanın beynəlxalq əhəmiyyətli qlobal nəqliyyat-kommunikasiya xətlərinin kəsişdiyi əlverişli coğrafi məkanda yerləşməsini nəzərə alaraq, Azərbaycanda bu sahənin yenidən qurulması və modernləşdirilməsini iqtisadi inkişaf strategiyasının əsas prioritetlərindən biri kimi müəyyənləşdirdi.

Yeri gəlmişkən, bu strateji siyasi kurs Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin də son 5 il ərzində qlobal enerji və nəqliyyat-kommunikasiya layihələrinin gerçəkləşdirilməsi istiqamətindəki fəaliyyətinin əsasını təşkil edib. İlham Əliyevin 24 noyabr 2004-cü il tarixli “Azərbaycan Respublikasında sosial-iqtisadi inkişafın sürətləndirilməsi tədbirləri haqqında” fərmanı və 11 fevral tarixli “Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafına dair” Dövlət Proqramında da nəqliyyat-kommunikasiya şəbəkəsinin modernləşdirilməsinə və yenidən qurulmasına xüsusi diqqət ayrılıb.

Qeyd edilməlidir ki, 2004-cü ildən etibarən Azərbaycan hökuməti daxili nəqliyyat-kommunikasiya infrastrukturunun inkişaf etdirilməsi, ölkəni xarici dövlətlərlə birləşdirən quru, dəniz, hava və dəmir yolu strukturlarının, yol və limanların, nəqliyyat və daşıma vasitələrinin yeniləşdirilməsi və yenidən qurulması üçün iri investisiya layihələri həyata keçirməyə başlayıb. Təkcə 2008-ci ildə ölkədə yol-nəqliyyat və digər bu yönlü infrastrukturun genişləndirilməsi və yenidən qurulmasına 2 milyard manatdan artıq vəsait ayrılıb.

Vaxtilə regionda və ümumilikdə dünyada gedən qlobal prosesləri nəzərə alan Heydər Əliyev Azərbaycanın beynəlxalq inteqrasiya prosesində iştirakı baxımından olduqca vacib olan transmilli yükdaşımaya, nəqliyyat-kommunikasiya dəhlizlərinin yaradılması prosesinə xüsusi önəm verirdi və Şərq-Qərb və Şimal-Cənub nəqliyyat dəhlizləri layihələrini birmənalı şəkildə dəstəkləyirdi.

Məlum olduğu kimi, nəqliyyat dəhlizlərini və kommunikasiyalarını bəzən həyat arteriyası adlandırırlar. Çünki bunlar olmadan, zəngin təbii resurslara malik dövlətlər belə iqtisadiyyatının dirçəlişi və inkişafını təmin edə, dünya ölkələri ilə sərbəst ticarət əlaqələri qura bilməz. Odur ki, nəqliyyat-yükdaşıma sisteminə nəzarət etmək xarici ticarətə təsir imkanlarını əlində saxlamaq dünyada bu günün əsas geostrateji tələblərindəndir.

Təsadüfi deyil ki, müxtəlif geosiyasi güc mərkəzləri arasında gedən beynəlxalq rəqabət yalnız təbii ehtiyatlar deyil, həm də bu ehtiyatları dünya bazarlarına çıxaracaq vasitələr - nəqliyyat dəhlizləri və kommunikasiyalar uğrunda aparılır.

SSRİ-nin dağılması və vaxtilə Sovet İttifaqının tərkibinə daxil olan respublikaların müstəqillik qazanmasından sonra Şərq-Qərb nəqliyyat-kommunikasiya və enerji dəhlizləri məsələsi daha aktual xarakter aldı. Regionu nəzarətində saxlamağa və alternativ enerji dəhlizlərinin yaranmasına mane olmağa çalışan Rusiyanın müqavimətinə baxmayaraq, Amerika Birləşmiş Ştatları və Avropa İttifaqı bu istiqamətdə səylərini aktivləşdirdilər. Onlar TRASEKA adlanan layihə çərçivəsində Avropanı Asiya ilə birləşdirən nəqliyyat-kommunikasiya sisteminin qurulmasına, şərti olaraq “Böyük İpək yolu” adlandırılan transmilli layihənin həyata keçirilməsinə başladılar.

Bu gün rusiyalı analitiklər bildirirlər ki, Qərb, ilk növbədə isə Birləşmiş Ştatlar, Rusiyadan yan keçən qlobal nəqliyyat dəhlizi yaratmaqla, faktiki olaraq, Moskvanın Avrasiyadakı monopoliyasına son qoydular. 1995-ci ildə ABŞ-da nüfuzlu amerikalı siyasətçilər və politoloqların iştirakı ilə keçirilmiş konfransda açıq şəkildə bəyan edilib ki, “bu gün infrastruktur dəhlizlərinə nəzarət, dünya siyasətində dominantlıq üçün əsas vasitədir”.

Rusiyanın müqavimətinə gəldikdə, qeyd olunmalıdır ki, Moskva SSRİ dönəmində oynadığı rolu indi oynaya bilmir. Çünki SSRİ Avropa ilə Asiyanı birləşdirən güclü nəqliyyat sisteminə malik idi və ildə yalnız tranzit daşımalardan milyardlarla dollar gəlir götürürdü. Sovet İttifaqının dağılmasından sonra isə bu tranzit yollarının böyük əksəriyyəti keçmiş sovet respublikalarının ərazilərində qaldı. Yalnız bir faktı söyləmək kifayətdir ki, 1990-cı illə müqayisədə, TRANSSİBİR dəmir yolu ilə daşınan yüklərin həcmi 6 dəfə, konteyner daşımalarının həcmi isə 8 dəfə azalıb.

Digər tərəfdən, bu gün nəqliyyat-kommunikasiya sahəsində əvvəlki mövqelərini bərpa etməyə çalışan Rusiya artıq dünya birliyi tərəfindən dəstəklənən iri layihələrlə rəqabət aparmaq məcburiyyətində qalır.

Bu layihələrin ən önəmlilərindən biri, məhz Azərbaycanın mühüm rol oynadığı TRASEKA layihəsidir.

Qeyd edək ki, bu, Avropa İttifaqının SSRİ dağıldıqdan sonra – 1991-ci ildən hazırladığı və maliyyələşdirdiyi TASİS proqramı çərçivəsində reallaşdırılan ən iri layihələrdən biridir. TASİS proqramı ilə Avropa İttifaqı yeni, müstəqil dövlətlərdə iş aparmaq, demokratik islahatlar keçirmək, bazar iqtisadiyyatı infrastrukturları yaratmaq, ölkələrarası ticarət, nəqliyyat, gömrük-keçid işlərini inkişaf etdirmək niyyətini ortaya qoymuşdu. Və məhz bu proqram çərçivəsində 1993-cü ildə Brüsseldə Avropa İttifaqının təşəbbüsü ilə TRASEKA (Trans-Europe-Caucasus-Asia) layihəsi irəli sürüldü və Azərbaycan, Gürcüstan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Türkmənistan, Tacikistan və Ermənistan nümayəndələrinin iştirakı ilə onun müzakirəsi keçirildi. Müzakirənin nəticəsi olaraq imzalanmış “Brüssel bəyannaməsi”nə əsasən, qədim Şərq-Qərb “İpək yolu” dəhlizinin yeni şəraitdə bərpası, nəqliyyat-kommunikasiya infrastrukturlarının yenidən qurulması və inkişaf etdirilməsi qərara alındı.

Bu layihəni reallaşdırmaqda Avropa İttifaqı ilk növbədə müstəqil dövlətlərin alternativ nəqliyyat dəhlizləri vasitəsilə Avropa və dünya bazarlarına çıxışını təmin etmək, bu dövlətlərin siyasi və iqtisadi cəhətdən ətraf ölkələrdən asılılığının qarşısını almaq, regional əməkdaşlığın möhkəmlənməsinə şərait yaratmaq və beynəlxalq maliyyə mərkəzlərinin regiona sərmayə qoyuluşunu həvəsləndirmək istəyirdi.

Azərbaycanın əlverişli coğrafi mövqeyi, bu nəqliyyat dəhlizinin əsas məntəqələrindən biri kimi çıxış etməsi və Prezident Heydər Əliyevin Şərq-Qərb nəqliyyat-kommunikasiya və enerji dəhlizləri məsələsində tutduğu prinsipial mövqe və yürütdüyü uzaqgörən xarici iqtisadi siyasət, TRASEKA layihəsinin reallaşmasına mühüm töhfə verdi.

TRASEKA layihəsi üzrə ən mühüm tədbir – beynəlxalq konfrans da məhz Heydər Əliyevin diplomatik səyləri ilə 1998-ci ilin sentyabrında Bakıda keçirilib. Həmin konfransda 32 ölkənin və 13 beynəlxalq təşkilatın nümayəndələri layihənin reallaşdırılmasının texniki və iqtisadi tərəflərini özündə əks etdirən “Avropa-Qafqaz-Asiya nəqliyyat dəhlizinin inkişaf etdirilməsi üzrə beynəlxalq nəqliyyat haqqında çoxtərəfli əsas saziş” (Əsas Saziş) adlanan mühüm sənədi imzalayıblar.

Bu sənədin ərsəyə gəlməsində də Heydər Əliyevin əvəzsiz xidmətləri olub. Təsadüfi deyil ki, TRASEKA hökumətlərarası komissiyasının daimi katibliyinin mənzil-qərargahı da Bakı şəhərində yerləşir. 21 fevral 2001-ci ildən Bakıda fəaliyyətə başlayan TRASEKA hökumətlərarası komissiyası daimi katibliyinin ofisi “Böyük İpək Yolu” boyunca hərəkət edən beynəlxalq yüklərin daşınma və hərəkətini tənzimləmək, Əsas Sazişə qoşulan ölkələrdə qanunvericilik və maliyyə-iqtisadi mühitlə bağlı məsələlərin həll edilməsinə kömək məqsədilə yaradılıb.

Avropa-Qafqaz-Asiya ölkələri arasında yüklərin daşınmasını təmin edən bu layihə keçən illərdə Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafında, nəqliyyat infrastrukturunun formalaşmasında ciddi rol oynayıb.

Şərqlə Qərb arasında körpü rolunu oynayan Azərbaycanın Avropa-Qafqaz-Asiya nəqliyyat dəhlizinin inkişaf etdirilməsində aparıcı yer tutması respublikanın dünya ölkələri ilə inteqrasiyasının daha da dərinləşməsinə xidmət edir. Bu isə nəinki iqtisadi, həm də siyasi sabitlik və təhlükəsizlik baxımından böyük əhəmiyyətə malikdir.

Bundan başqa, TRASEKA layihəsi Avropa ilə Asiya arasında nəqliyyat yolunu qısaltmaqla, külli miqdarda vəsaitə qənaət etmək imkanı yaradır. Bu gün Avropa ilə Asiya arasında ticarət dövriyyəsinin həcmi 2 trilyon dolları ötür, nəqliyyat xərcləri isə ildə 200 milyard dollara çatır. Nəzərə alsaq ki, TRASEKA layihəsi çərçivəsində malların daşınması, hazırda Avropa ilə Cənubi Asiyanı birləşdirən Süveyş kanalından 20 gün tez başa gəlir, onda yaxın gələcəkdə Azərbaycanın dünyanın əsas tranzit ölkələrindən birinə çevriləcəyini proqnozlaşdırmaq olar.

2009-cu ildən Avropa Komissiyası TRASEKA proqramı çərçivəsində üç layihənin reallaşdırılmasına başlayıb. Bunlardan birincisi “Qərbi MDB və Qafqaz ölkələri üçün beynəlxalq logistika mərkəzləri” layihəsidir. Bu layihənin əsas vəzifəsi logistika imkanlarının, şəbəkələrin və multimodal nəqliyyatın qarşılıqlı fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi yolu ilə beynəlxalq ticarət və malların TRASEKA dəhlizi ilə hərəkətinə yardım etməkdir. Layihə çərçivəsində TRASEKA dəhlizi üzrə logistika mərkəzləri şəbəkəsinin yaradılmasını nəzərdə tutan maliyyə, texniki, ekoloji və institusional şəraitin yaradılması, tədqiqatların aparılması planlaşdırılır. Bu layihə Azərbaycan, Ermənistan, Gürcüstan, Moldova və Ukraynanı birbaşa, Bolqarıstan, Rumıniya və Türkiyəni isə bilavasitə əhatə edəcək.

Bundan əlavə, “TRASEKA ölkələrində aviasiya sahəsində ictimai və texniki təhlükəsizlik” layihəsinin gerçəkləşdirilməsinə başlanılıb. Reallaşma müddəti 24 ay olan bu layihə Azərbaycan, Ermənistan, Bolqarıstan, Gürcüstan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Moldova, Rumıniya, Tacikistan, Türkiyə, Ukrayna və Özbəkistanı əhatə edəcək. Layihədə məqsəd Avropa İttifaqı ilə qonşu ölkələrdə, həmçinin Mərkəzi Asiya ölkələrində mülki aviasiya sahəsində beynəlxalq və Avropa standartlarına uyğun hava nəqliyyatının ictimai və texniki təhlükəsizliyinin təkmilləşdirilməsidir.

Nəhayət, reallaşdırılmasına başlanılan üçüncü layihə “Qara və Xəzər dənizlərində dəniz magistralları” layihəsidir. Beş ölkəni – Azərbaycan, Gürcüstan, Qazaxıstan, Türkmənistan və Ukraynanı əhatə edən layihədə məqsəd Qara və Xəzər dənizlərində qarşılıqlı fəaliyyət şəbəkəsinin təkmilləşdirilməsi və multimodal nəqliyyat yolu ilə Avropa-Qara dəniz regionu - Qafqaz-Mərkəzi Asiya dəhlizində ticarətə və nəqliyyata yardımın göstərilməsidir. Layihənin əsas vəzifəsi Qara dəniz və Xəzər dənizinin qonşu ölkələrini Avropa İttifaqının genişlənmiş ərazisi ilə birləşdirən “Dəniz magistralları” konsepsiyasına uyğun əlverişli intermodal yük nəqliyyatına təsir və dəstək göstərməkdən ibarətdir. Layihə başlıca olaraq, dəmiryolu, avtomobil və çox güman k, eləcə də İliçiyevck-Odessa-Poti-Bakı-Aktau marşrutu üzrə daxili su nəqliyyatını nəzərdə tutur.

Ümummilli lider Heydər Əliyevin həyata keçirdiyi tranzit-keçid dəhlizləri siyasəti sahəsində əldə olunmuş ən böyük uğurlardan biri də Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolunun inşası layihəsidir. Bu layihə ciddi regional əhəmiyyətə malik olmaqla yanaşı, XXI əsrdə Asiya ilə Avropanı birləşdirən ən mühüm transmilli nəqliyyat dəhlizinə çevriləcək və regionda təhlükəsizliyin daha da artırılmasına xidmət edəcək.

Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu layihəsi, ilk növbədə TRASEKA-nın rəqabət qabiliyyətliliyini artırmaq üçün nəqliyyat daşımalarına tətbiq olunan rüsum və tariflərin rasional səviyyəsinin müəyyən edilməsini və ucuzlaşmasını təmin edəcək.

Dəmir yolunun tikintisi layihəsi üzrə üçtərəfli Azərbaycan-Gürcüstan-Türkiyə deklarasiyası 2005-ci il mayın 25-də Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə prezidentləri tərəfindən imzalanıb. Azərbaycanın təkidi ilə Ermənistan bu layihədən kənarda saxlanılıb ki, bu da dərhal bəzi beynəlxalq təşkilatlar və dövlətlərin bu layihənin reallaşmasına mane olmaq üçün hərəkətə keçməsini şərtləndirib.

Ümumiyyətlə, Azərbaycanın iştirak etdiyi və Ermənistandan yan keçən bütün beynəlxalq layihələrin reallaşmasına dünyada və regionda mane olmaq istəyən qüvvələr olub və bu gün də var. Amma Bakı-Tbilisi-Ceyhan, Bakı-Tbilisi-Ərzurum kimi layihələr, əsasən, Rusiyanın müqaviməti ilə üzləşirdisə, Bakı-Tbilisi-Qars layihəsi Birləşmiş Ştatların bəzi dairələrinin də narazılığı ilə rastlaşdı: 2006-cı ildə ABŞ Prezidenti Corc Buş erməni lobbisinin təsiri ilə Qars-Axalkalaki-Bakı dəmir yolu layihəsinin maliyyələşdirilməsinə qadağa qoyan qanunu imzaladı.

Lakin Azərbaycan rəhbərliyinin prinsipiallığı və qətiyyəti bu dəfə də öz nəticəsini verdi və Prezident İlham Əliyevin diplomatik səyləri nəticəsində, 2007-ci ilin fevralında Tbilisidə bu dəmiryolunun tikintisinə dair çərçivə sazişi imzalandı.

Layihə çərçivəsində 105 km uzunluğunda yeni dəmiryolu (76 km Türkiyə və 29 km Gürcüstan ərazisindən keçməklə) qurulacaq. Bundan əlavə, Gürcüstanda dəmiryolunun 183 km-lik hissəsinin rekonstruksiya edilməsi, qatarların Gürcüstandakı mövcud dəmiryollarından sonra Avropa dəmiryollarında hərəkət edə bilməsi üçün Axalkalakidə keçid məntəqəsinin tikilməsi nəzərdə tutulur.

422 milyon, infrastrukturla birlikdə isə 600 milyon dollar həcmində dəyərləndirilən bu layihə reallaşdırılandan sonra yüklərin Türkiyəyə və Avropanın şimalı ilə Aralıq dənizi regionuna, Rusiya və Qazaxıstandan Azərbaycan vasitəsilə Gürcüstana daşınmasına imkan yaranacaq. Analitiklərin fikrincə, ilk vaxtlar illik yük buraxılışı 5 milyon ton olacaq bu dəmir yolu, üç ildən sonra 10-15 milyon ton, tam gücü ilə işləməyə başlayanda isə 20 milyon ton yük daşıya biləcək.

2007-ci ilin fevralında Azərbaycan, Türkiyə və Gürcüstan prezidentlərinin imzaladığı yekun razılaşmadan sonra isə dəmir yolunun inşasına başlanılıb.

Göründüyü kimi, Azərbaycan, bu dəmir yolu layihəsinin, demək olar ki, lokomotivi hesab olunur. Onun maliyyə dəstəyi nəticəsində həm Türkiyə sərhədindən Gürcüstana, həm də Gürcüstandan Azərbaycan sərhədinə qədər tikilməsi və modernləşdirilməsi nəzərdə tutulan dəmiryol layihəsi artıq reallaşmağa başlayıb. Yaranan maliyyə problemləri də birbaşa Azərbaycanın köməyi ilə həll olunur. Məsələn, Azərbaycan dəmir yolunun Gürcüstandan keçən hissəsinin tikintisinə 220 milyon ABŞ dolları həcmində kredit ayırıb. İllik 1 faizlə 25 il müddətinə verilən bu krediti Gürcüstan dəmir yolu işə düşəndən sonra özünün tranzit gəlirləri hesabına ödəyəcək.

Təbii ki, bütün bu addımlar - istər alternativ nəqliyyat-kommunikasiya, istərsə də enerji dəhlizlərinin açılması yük və enerji daşımalarında monopolist mövqeyindən məhrum ola biləcək Rusiyada narazılıqla qarşılanıb.

Məsələn, “Böyük İpək Yolu”nun bərpasına dair TRASEKA layihəsinə görə, bu gün Avropa İttifaqından Cənubi Asiyaya aparılan yüklər daha çox Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya vasitəsilə daşınır. Bu mənada, Rusiya yeni formalaşan transkontinental nəqliyyat sistemində ciddi rəqabətlə üzləşib.

Rusiyanın Avrasiya qitəsinin, təxminən, 30 faizini təşkil etdiyini nəzərə alsaq, bu ölkə Avropa ilə Asiya arasında nəqliyyat körpüsü oynaya bilən geosiyasi güc mərkəzi funksiyasını öz üzərinə götürməyə çalışır.

Həmçinin unutmaq olmaz ki, Avropa İttifaqının 9 beynəlxalq nəqliyyat dəhlizindən 3-ü Rusiyanın ərazisindən keçir.

Bütün bunları nəzərə alan rusiyalı ekspertlərin hesablamalarına görə, bu ölkə Avropa-Asiya yükdaşımalarının, təxminən, 15 faizini “nəzarətə götürmək” iqtidarındadır. İnkişaf etmiş ölkələrin illik ixracat həcminin 250 milyard dollara çatdığını nəzərə alsaq, söhbət külli miqdarda vəsaitdən gedir.

Odur ki, Moskva reallaşdırılan yeni layihələrin qeyri-rentabelli və effektsiz olması haqda təsəvvür formalaşdırmaqla yanaşı, həm də alternativ planlar səsləndirməkdədir.

Rusiya hökumətinin qəbul etdiyi “Beynəlxalq nəqliyyat dəhlizlərinin inkişafı” federal proqramı da məhz bu mövqelərin bərpasına yönəlib.

2000-ci il sentyabrın 12-13-də Sankt-Peterburqda Nəqliyyat Məsələlərinə dair II Beynəlxalq Avrasiya Konfransı keçirilib və burada 37 ölkədən 500-dən artıq nümayəndə iştirak edib. Bu tədbirdə iştirak edənlər də Rusiyanın ərazisindən istifadənin, onun nəqliyyat kommunikasiyaları və yük daşınma imkanlarının Avrasiyanın iqtisadi-ticarət əlaqələrinin möhkəmlənməsi baxımından əhəmiyyətini bir daha vurğulayıblar.

Məhz bu konfransda Şərqi Avropanı Yaxın Şərq və Cənubi Asiya ilə birləşdirəcək “Şimal-Cənub” nəqliyyat dəhlizinin yaradılmasına dair sənəd imzalanıb. Qeyd edək ki, bu dəhliz TRASEKA-ya alternativ olaraq Rusiya, Hindistan və İran tərəfindən ortaya atılan layihə olsa da, Azərbaycan məmnuniyyətlə ona qoşulmağa razılıq vermişdir. Bu dəhlizin fəaliyyəti Hindistandan gələn yüklərin gəmi vasitəsilə Süveyş kanalından keçib, Ümid burnunu dolanaraq İranın Bəndər-Abbas limanına çatdırılmasını, buradan da onların dəmiryolu vasitəsilə Azərbaycan ərazisindən keçməklə Rusiya və digər ölkələrə ötürülməsini nəzərdə tutur.

Azərbaycanın bu layihəyə münasibətini rəsmi Bakının uzaqgörən və müstəqil siyasət yürütdüyünün daha bir göstəricisi saymaq olar.

Belə ki, Azərbaycan Şimal-Cənub nəqliyyat dəhlizində də iştirak etməyə hazır olduğunu bəyan etməklə, mühüm siyasi və iqtisadi dividentlər qazanıb. 2001-ci ilin aprelində Tehranda Rusiya və İran arasında nəqliyyat sahəsində imzalanmış memorandumda qeyd edilir ki, Şimal-Cənub nəqliyyat dəhlizinin genişləndirilməsi üçün məqsədəuyğun istiqamətlərdən biri də Rusiya-Azərbaycan-İran dəmir yolu marşrutunun inkişaf etdirilməsidir.

Azərbaycan layihəyə qoşulmaqla, bir tərəfdən Rusiya, İran və başqa qonşularla Şərq-Qərb daşımalarında yaranmış gərginliyi aradan qaldırmağa nail oldu. Digər tərəfdən, bu nəqliyyat dəhlizindən əldə edəcəyi tranzit və gömrük rüsumları gəlirlərindən başqa, həm də daha çox perspektivdə Naxçıvan Muxtar Respublikasının blokadadan çıxarılması imkanı maraqlandırır. Azərbaycan İran vasitəsilə Naxçıvanla dəmir yolu əlaqəsi qurmağa çalışır.

Beləliklə, Azərbaycanın əlverişli geoiqtisadi mövqeyi ona həm Şərq-Qərb, həm də Şimal-Cənub əlaqələrində əsas körpü rolunda çıxış etməyə imkan verir. Faktiki olaraq iki nəhəng nəqliyyat dəhlizinə qoşulan Azərbaycan özünün iqtisadi müstəqilliyini artırmaqla yanaşı, həm də Avropa və dünya bazarlarına alternativ nəqliyyat marşrutları ilə çıxmaq imkanı qazanır, regionda enerji və yük axınları üçün qovşaq rolunu oynayır.

Heydər Əliyev Azərbaycanın regionda və dünyada aparıcı mövqeyini bir daha təsdiqləyən və ölkəmizin iqtisadi və siyasi təhlükəsizliyi baxımından mühüm rol oynayan amil kimi enerji dəhlizləri və daşımaları məsələsinə də xüsusi önəm verirdi.

Məlum olduğu kimi, dünyanın müasir geosiyasi hədəflərinə təsir edən əsas faktorlardan biri məhz enerji və karbohidrogen ehtiyatlarının təhlükəsiz yollarla dünya bazarlarına çatdırılmasıdır. Bu mənada, Mərkəzi Asiya və Xəzər hövzəsinin karbohidrogen ehtiyatlarının ixrac marşrutları, bu xətlərin hansı ölkələrin ərazilərindən keçməsi məsələsi mühüm geosiyasi əhəmiyyət daşıyır. Bu amil isə, öz növbəsində, ixrac boru kəmərlərinin çoxvariantlılığını zəruri edir.

Vaxtilə Xəzər hövzəsində hasil edilən neft və qaz SSRİ-nin daxili tələbatını ödəmək üçün istifadə edildiyindən, enerji daşıyıcıları müxtəlif kəmərlərlə yalnız Rusiyanın mərkəzi rayonlarına daşınırdı. SSRİ-nin süqutundan sonra da Moskva bölgənin enerji daşıyıcılarının nəqli üçün ənənəvi marşrutların saxlanılmasına və bununla da, bütün bölgə ölkələrinə təsir rıçaqlarının qorunub saxlanmasına çalışırdı. Ona görə də ilk günlərdən Xəzər hövzəsinin ucuz enerji ehtiyatları üzərində nəzarətini saxlamaq üçün Rusiya müxtəlif vasitələrdən istifadə etməyə başladı. Lakin bütün cəhdlərə baxmayaraq, Azərbaycan, ABŞ və Avropa İttifaqının səyi ilə reallaşan yeni layihələrə mane ola bilmədi.

Azərbaycan öz enerji ehtiyatlarını dünya bazarına sərbəst çıxarmaq üçün bir neçə alternativ dəhlizin yaradılmasını vacib sayaraq, bu istiqamətdə öz tərəfdaşları ilə birgə işə başlayır və bütün maneələrə baxmayaraq, məqsədinə nail olur.

İlk olaraq, 1996-cı ilin yanvar ayında “Azərbaycan neftinin Bakı-Novorossiysk marşrutu ilə nəql edilməsi haqqında” Rusiya Federasiyası ilə Azərbaycan Respublikası arasında hökumətlərarası saziş imzalanır. 1997-ci ilin 12 oktyabrında isə həmin marşrut işə salınır. Şimal İxrac Marşrutu adlandırılan bu kəmər Səngəçal terminalından Xəzər dənizi sahili boyunca Rusiya ərazisindən Novorossiysk limanına neftin nəqlini nəzərdə tutur.

Uzunluğu 1400 kilometr, ötürmə qabiliyyəti gündə 115 min barel olan bu boru kəməri hələ SSRİ dövründən mövcud idi. Lakin bu kəmərin bir sıra qüsurları var idi ki, buna görə də yeni şəraitdə onun istismarı o qədər də sərfəli deyildi. Yüksək nəqliyyat məsrəfləri, məhdud ötürücülük qabiliyyəti və bahalı Azərbaycan neftinin ucuz Sibir nefti ilə qarışdırılması bu kəmərin Azərbaycan üçün ən ciddi qüsuru idi. Lakin Rusiya ilə kompromis tapmaq məqsədi ilə Azərbaycan neftin bir qisminin bu kəmərlə nəqlinə razılıq verdi.

Azərbaycan neftinin nəql olunduğu ikinci marşrut Qərb İxrac Kəməri - Bakı-Supsa idi. Bu kəmər 1999-cu il aprelin 17-də istismara verilib. Uzunluğu 850 kilometr, illik buraxılış qabiliyyəti 5 milyon tondur. Bakı-Supsa neft kəməri Səngəçal terminalından Azərbaycan ərazisi ilə keçərək Gürcüstanın Qara dəniz sahillərində Supsa terminalınadək uzanır. Qeyd edək ki, bu kəmərin tikintisi zamanı köhnə Bakı-Batumi (150 kilometr-lik) kəmərinin qalıqlarından istifadə olunmuşdur.

Heydər Əliyevin neft strategiyasının ən böyük uğuru, Azərbaycanın enerji daşıyıcılarının dünya bazarına çıxaracaq yeni, alternativ əsas ixrac boru kəməri - Bakı-Tbilisi-Ceyhan layihəsinin reallaşması oldu.

Məsələnin aktuallığı həm Bakı-Novorossiysk və Bakı-Tbilisi-Supsa neft kəmərlərinin Azərbaycanın getdikcə artan ehtiyaclarını ödəyə bilməməsi, həm də birinci kəmərin geosiyasi baxımdan rəsmi Bakıya təzyiq vasitəsinə çevrilə biləcəyi ilə bağlı idi.

Bakı-Tbilisi-Ceyhan layihəsinin reallaşması asan başa gəlmədi. Əvvəla ona görə ki, Bakı-Novorossiysk və Bakı-Supsa layihələrindən fərqli olaraq, bu kəmərin inşası regionun iki aparıcı geosiyasi oyunçusu - Rusiya və İranın açıq və dolayı müqaviməti ilə üzləşmişdi. İran kəmərin marşrutu ilə bağlı narazı olduğu halda, Rusiya ümumilikdə layihənin gerçəkləşməsinə bütün gücü ilə mane olmağa çalışırdı.

Belə bir prinsipial məsələdə qətiyyət və prinsipiallıq nümayiş etdirən Heydər Əliyev sonda kəmərin ən optimal variantı üzərində dayandı: o, regionun geosiyasi mənzərəsini və mövcud beynəlxalq münasibətlər sistemini nəzərə alaraq, Azərbaycan-Gürcüstan-Türkiyə marşrutu ilə çəkilməsini vacib saydı.

1999-cu il noyabrın 18-də İstanbulda keçirilmiş ATƏT-in sammiti çərçivəsində “Bakı-Tbilisi-Ceyhan” əsas ixrac boru kəməri vasitəsilə Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə ərazilərindən Xəzər dənizindən çıxarılan əsas xam neftin nəqli haqqında” Sazişin ABŞ Prezidenti Bill Klintonun iştirakı ilə Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev, Türkiyə Prezidenti Süleyman Dəmirəl və Gürcüstan Prezidenti Eduard Şevardnadze tərəfindən imzalanması region ölkələrinin strateji əməkdaşlığı və Avropaya inteqrasiyası sahəsində ciddi addım idi.

Bütün çətinliklər və problemlərə baxmayaraq, 2002-ci il sentyabrın 18-də Azərbaycan, Türkiyə və Gürcüstan prezidentlərinin iştirakı ilə dünyanın ən böyük enerji layihəsi olan BTC-nin əsası qoyuldu. 4 ildən sonra - 2006-cı il iyulun 13-də kəmər istifadəyə verildi.

Bununla da, yalnız Azərbaycanın deyil, ümumilikdə regionun və Avropa məkanının enerji təhlükəsizliyinə xidmət edən strateji bir layihə əfsanədən gerçəkliyə çevrildi.

Qeyd edək ki, BTC-nin istismar müddəti 40 ildir, sonuncu 15 ili Azərbaycanın tam mülkiyyətinə keçəcək.

2007-ci il iyunun 16-da BTC layihəsinə rəsmən Qazaxıstan da qoşuldu. Həmin gün Almatıda Qazaxıstan və Azərbaycan prezidentləri Qazaxıstan neftinin Xəzər dənizi və Azərbaycan ərazisindən keçməklə Bakı-Tbilisi-Ceyhan vasitəsi ilə dünya bazarlarına çıxmasına dəstək və yardım barədə saziş imzaladılar. Bu razılaşma Qazaxıstan neftinin BTC ilə nəql olunması məqsədilə Aktau-Bakı sisteminin yaradılmasını nəzərdə tutur.

Qeyd edək ki, Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas ixrac boru kəməri həm layihənin bilavasitə iştirakçısı olan dövlətlərin iqtisadi maraqlarını təmin edir, həm də hazırkı dövrdə son dərəcə aktual olan enerji təhlükəsizliyi probleminin həlli baxımından geniş imkanlar açır.

Məlum olduğu kimi, Qərb dövlətləri Xəzər hövzəsinə çıxış imkanı əldə etmək və neft idxalında alternativ imkanlar qazanmağa birqütblü enerji asılılığından azad olmaq üçün əsas vasitə kimi yanaşırlar. Bu amil Azərbaycanın Cənubi Qafqazdakı strateji mövqeyini və nüfuzunu daha da artırır, respublikanın Avroatlantik məkana inteqrasiyası üçün geniş şərait yaradır.

Qeyd etmək lazımdır ki, bu layihənin yalnız Heydər Əliyevin qətiyyəti, prinsipiallığı və uzaqgörənliyi sayəsində baş tutduğunu layihənin bütün iştirakçıları etiraf edirlər. Kəmərə Azərbaycanın ümummilli liderinin adının verilməsi də təsadüfi deyil.

Beləliklə, Azərbaycan Qərbə alternativ enerji daşımaları üçün imkan qazanaraq birqütblü boru kəməri asılılığından çıxmağı bacardı.

Bakı-Tbilisi-Ceyhandan sonra regionun ikinci ən böyük enerji layihəsi olan Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəməri də olduqca strateji əhəmiyyətli bir layihədir. Özü də bu gün – Avropanın Rusiyadan enerji asılılığı mövzusunun son dərəcə aktuallaşdığı dövrdə bu layihənin əhəmiyyəti getdikcə daha da artır.

Bu kəmərin fəaliyyəti sayəsində Azərbaycan Qərbin mühüm qaz ixracatçısı və qlobal enerji təhlükəsizliyinin təminatçılarından birinə çevrilib.

Bakı-Tbilisi-Ərzurum boru kəməri Azərbaycan qazının “Şahdəniz” yatağından Türkiyə vasitəsi ilə Avropa bazarlarına nəqli üçün yaradılıb. Kəmərin uzunluğu 690 kilometr-dir (442 kilometr – Azərbaycan hissəsi, 248 kilometr – Gürcüstan hissəsi). İlkin ötürmə qabiliyyəti ildə 7-8 milyard, maksimal ötürücülük imkanı isə 20 milyard kub. m olan kəmər 2006-cı ildə istismara verilib. Artıq 2007-ci ilin sonundan Bakı-Tbilisi-Ərzurum boru kəməri ilə ötürülən Azərbaycan qazı Türkiyə və İtaliya qaz sisteminin birləşməsi nəticəsində İtaliyaya ötürülməyə başlayıb.

Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəməri Azərbaycanın 1994-cü ildən başlayaraq həyata keçirdiyi enerji strategiyasının mühüm tərkib hissəsidir. Bu kəmər Cənubi Qafqazda strateji reallığı Azərbaycanın xeyrinə dəyişib, Türkiyə, Gürcüstan və Azərbaycanın enerji şəbəkələrini mərkəzləşmiş sistemə çevirib və nəhayət, Şərq-Qərb nəqliyyat dəhlizinin əhəmiyyətini xeyli artırıb.

Amma təbii ki, onilliklər boyu regionun enerji ehtiyatlarına nəzarət etmiş Rusiya alternativ qaz xətlərinin inşasına da olduqca qısqanclıqla yanaşır. Çünki bununla Rusiya qismən öz inhisarçı mövqelərini itirir. Hazırda Rusiya inhisarçı mövqeyindən istifadə edərək regionda istehsal olunan qazı bazar qiymətlərindən 3-4 dəfə ucuz qiymətə alaraq, Avropa bazarlarında yüksək qiymətlərə satır. Təkcə bunu qeyd etmək kifayətdir ki, 2003-cü ildə Rusiya və Türkilometrənistan arasında demək olar ki, bütün türkilometrən qazının 2009-cu ilədək Rusiya tərəfindən alınması ilə bağlı saziş imzalanmışdı.

Eyni sözləri Özbəkistan haqqında da söyləmək olar: bu ölkənin qaz yataqlarında işləmək hüququ xarici ölkələrdən yalnız Rusiyaya məxsusdur.

Bakı-Tbilisi-Ərzurum kəmərinin çəkilişi ilə başlamış alternativ xətt siyasəti bu vəziyyəti köklü şəkildə dəyişir və region ölkələrinə Rusiyanın nəzarətində olmayan enerji daşıyıcılarının ixracı marşrutlarından istifadə etmək imkanı yaradır.

Bakı-Tbilisi-Ərzurum kəməri yalnız regionun deyil, həm də Avropanın enerji təhlükəsizliyi məsələsində mühüm rol oynayan “Nabukko” layihəsinin əsasını təşkil edəcək. Yəni, belə demək mümkündürsə, “Nabukko”nun onurğa sütunu məhz Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəməri olacaq. Çünki gələcəkdə bu layihə Orta Asiya və Xəzər hövzəsi ölkələrinin qazını Yunanıstan, İtaliya və Avstriyaya çatdırmaq “Nabukko” qaz kəmərinə birləşdirmək və geniş bir şəbəkə yaradılmasını nəzərdə tutur.

Layihənin reallaşmasında ABŞ və Avropa İttifaqı ölkələri çox maraqlıdırlar. Çünki “Nabukko”nun reallaşması Avropa ölkələrinə Rusiyadan qaz asılılığından qurtarmağa imkan verəcək. Xatırladaq ki, son illərdə Rusiya dəfələrlə Avropa ölkələrini qazla imtahana çəkərək, öz siyasi niyyətlərinin həyata keçirilməsi üçün onlara təzyiq göstərməyə cəhd edib. Bu zaman ən müxtəlif metodlara əl atılıb: qazın satış qiymətinin artırılmasından tutmuş, nəql edilən qazın həcminin azaldılmasına qədər. Rusiya ilə Ukrayna arasında baş vermiş sonuncu qaz böhranı isə vəziyyətin artıq olduqca təhlükəli həddə çatdığını göstərdi. Xatırladaq ki, sonuncu böhran nəticəsində şaxtalı havada qazsız qalan Avropa ölkələrinə 2-3 milyard dollar məbləğində zərər dəyib.

Odur ki, Rusiyanın ildən-ilə enerjidən təsir vasitəsi kimi istifadə etməsi, digər tərəfdənsə, son illər Avropanın əsas yanacaq növlərindən sayılan qaza tələbatın artması “Nabukko” layihəsini daha da aktuallaşdırıb.

Amma bu istiqamətdə səylərin aktivləşməsi yalnız son qaz böhranı ilə bağlı deyil. Məsələ bundadır ki, yaxın 20 il ərzində Avropada qaza olan illik tələbatın 600 milyard kubmetrə çatacağı proqnozlaşdırılır. Tələbatın artması isə, bu sahədə inhisarçı mövqedən çıxış edən Rusiyadan asılılığın da artması anlamına gəlir, çünki indi Avropa ölkələri bu tələbatın xeyli hissəsini məhz bu ölkədən alınan “mavi yanacaq” hesabına ödəyirlər.

Qeyd etmək lazımdır ki, Avropa Azərbaycana enerji təhlükəsizliyi sahəsində etibarlı tərəfdaş kimi yanaşdığını daim nümayiş etdirib. Öz növbəsində, Prezident İlham Əliyev də ümummilli lider Heydər Əliyevin əsasını qoyduğu Azərbaycanın etibarlı tərəfdaş imicini bir qədər də möhkəmləndirib.

2006-cı ilin noyabrında Prezident İlham Əliyevin Belçikaya səfəri zamanı Azərbaycanla Avropa İttifaqı arasında enerji təhlükəsizliyi sahəsində əməkdaşlıq rəsmiləşdirilib. Noyabrın 7-də Prezident İlham Əliyev və Avropa Komissiyasının sədri Joze Manuel Barrozu Azərbaycan Respublikası və Avropa İttifaqı arasında enerji məsələləri üzrə strateji tərəfdaşlığa dair Anlaşma Memorandumu imzalayıblar. Sənəd Avropa İttifaqı ilə Azərbaycan arasında enerji tərəfdaşlıq münasibətlərini, Azərbaycanın Avropanın enerji bazarlarına daxil olmasını, Aİ-nin enerji təhlükəsizliyini və Azərbaycanda enerji menecmentini nəzərdə tutur.

Ekspertlər bu memorandumun imzalanmasından sonra Azərbaycanın Avropanın enerji təhlükəsizliyinin təmin olunmasında, o cümlədən “Nabukko” layihəsinin reallaşmasında daha aktiv iştirak edəcəyini proqnozlaşdırırdılar.

2008-ci ilin noyabrında Bakıda keçirilən IV Enerji Sammiti də enerji nəqli dəhlizlərinin yaradılmasının bütün dünyanın marağında olduğunu bir daha nümayiş etdirib. 21 ölkənin nümayəndələrinin və diplomatların, o cümlədən 6 dövlətin prezidentinin qatıldığı sammitdə çıxış edənlər bir daha bildiriblər ki, “Nabukko” layihəsi Avropanın enerji təhlükəsizliyinin təmin olunmasında həyati əhəmiyyət daşıyır və Avropa İttifaqı ilə Azərbaycan bu istiqamətdə sıx əməkdaşlıq etməlidirlər.

Prezident İlham Əliyev isə bəyan edib ki, Azərbaycanda başlanmış enerji layihələrinin bu gün daha geniş əməkdaşlıq üçün imkanlar açmasından qürur duyur. “Bu gün masa ətrafında Bakı-Tbilisi-Ceyhan, Bakı-Tbilisi-Ərzurum, Bakı-Supsa, Odessa-Brodı-Plotsk-Qdansk və Nabukko layihələrinin iştirakçıları və digər nümayəndələr toplaşıblar. Bu layihələrin hamısı mühümdür. Bu layihələrin hamısının bir mənbəyi var – Xəzər dənizi, daha dəqiq desək, Azərbaycan” – deyə Azərbaycanın dövlət başçısı bildirib.

Sammitin yekunlarına dair qəbul olunmuş bəyannamədə deyilir ki, sammitin iştirakçıları enerji resurslarının hasilatçı ölkələri, tranzit və istehlakçı ölkələri arasında qarşılıqlı surətdə faydalı əməkdaşlığın möhkəmlənməsinə və genişlənməsinə, regional investisiya enerji layihələrinin həyata keçirilməsi üçün zəruri əlverişli şərait yaradılmasına tərəfdar olduğunu təsdiq edirlər.

Bəyannamədə Xəzər hövzəsindən neftin və qazın dünya və Avropa bazarlarına çatdırılması yollarının şaxələndirilməsinə yönəlmiş siyasətin davam etdirilməsinin vacibliyi vurğulanıb, iştirakçı dövlətlərin tələbatını daha tam təmin etməkdən ötrü Azərbaycanın təbii qazının regional və Avropa bazarlarına nəqli və tranziti üçün çoxvektorlu infrastrukturun yaradılmasına aid layihələrin həyata keçirilməsinin dəstəklənməsi ifadə olunub.

“Nabukko” layihəsinin reallaşdırılması istiqamətində növbəti mühüm addım isə 2009-cu ilin yanvarında Macarıstanın paytaxtı Budapeşt şəhərində keçirilmiş enerji sammiti oldu.

Budapeşt sammitində çıxış edən Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev ölkəsinin Avropanın enerji təhlükəsizliyi məsələsində mühüm rol oynadığını, Azərbaycan etibarlı tərəfdaş ölkə olduğunu və öz təbii sərvətlərini Xəzər hövzəsindən Avropaya nəql etdiyini bildirib.

Azərbaycanın “Nabukko” layihəsini həmişə dəstəklədiyini bildirən Prezident İlham Əliyev qeyd edib ki, bu dəstək gələcəkdə də davam edəcək: “Bakıda keçirilən sammitdə Azərbaycan öz mövqeyini ortaya qoymuşdur. Bu layihədə iştirak edən bütün tərəflər əməkdaşlığa hazırdırlar. Bu gün Azərbaycan təkcə tranzit ölkə deyil, həm də enerji mənbələri ilə zəngin olan ölkədir”.

Bu layihə çərçivəsində yaxşı tərəfdaşlıq əlaqələrinin yaranacağına əmin olduğunu bildirən Prezident İlham Əliyev qeyd edib ki, Azərbaycan Avropa İttifaqına və Avratlantik məkana inteqrasiyaya üstünlük verir və bu siyasət bundan sonra da davam etdiriləcək.

Qeyd edək ki, dəyəri 8 milyard avro olan və ildə təqribən 26-32 milyard kubmetr qaz ötürəcək “Nabukko” kəmərinin inşası 2014-cü ilədək yekunlaşmalıdır. “Nabukko” boru kəməri ilə 2012-ci ildə Azərbaycan, sonra Qazaxıstan və Türkilometrənistan qazının nəqli nəzərdə tutulur. Növbəti mərhələdə, 2017-ci il üçün bu kəmərlə İran, İraq və Misir qazının nəqli də istisna olunmur.

“Nabukko” ilk qaz xəttidir ki, dünyanın bir çox regionu arasında əlaqə yaradacaq. Məlumat üçün bildirək ki, “Nabukko”nun uzunluğu 3300 kilometr olacaq. Kəmərin 2000 kilometri Türkiyə, 400 kilometri Bolqarıstan, 460 kilometri Rumıniya, 390 kilometri Macarıstan, 46 kilometri isə Avstriya ərazisindən keçəcək.

Avstriyanın Baumqarten məntəqəsinə çatdırılacaq qaz həcmlərinin böyük bir hissəsi bu ölkənin ərazisindən keçərək Mərkəzi və Qərbi Avropaya nəql olunacaq.

Layihənin reallaşması istiqamətindəki maneələrdən danışarkən, ilk növbədə, kəmərin inşasının maliyyələşdirilməsi məsələsinə toxunulur. Bəzi ekspertlərin fikrincə, hazırda dünyanı bürümüş maliyyə böhranı fonunda, layihə üçün maliyyə tapılması problemli görünür. Lakin Budapeşt sammitində bu məsələyə də aydınlıq gətirilib. Belə ki, Avropa İnvestisiya Bankının və Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankının prezidentləri də Avropa üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən bu layihənin maliyyələşdirilməsinə hazır olduqlarını bildiriblər.

Beləliklə, yaxın illərdə Azərbaycanın önəmli rol oynayacağı növbəti qlobal layihənin reallaşmasının şahidi olacağıq. Bu isə Azərbaycanın bölgənin enerji ehtiyatlarının dünya bazarına nəqlində strateji önəm daşıyan ölkə statusunu daha da möhkəmləndirəcək.

Bu gün Azərbaycanın Avropanın nəqliyyat-kommunikasiya, yükdaşımaları və enerji təhlükəsizliyində mühüm rol oynadığı hamı tərəfindən birmənalı etiraf olunur. Ümummilli lider Heydər Əliyevin yeni neft, nəqliyyat-kommunikasiya və enerji dəhlizlərinə dair strategiyasını inamla davam etdirən Prezident İlham Əliyevin diplomatik səyləri nəticəsində Azərbaycan regionda heç bir ölkədən enerji asılılığı olmayan, öz tələbatını özü ödəməyə qadir yeganə ölkə qismində çıxış edir.

Artıq həm region ölkələri, həm də fövqəldövlətlər Prezident İlham Əliyevin dəfələrlə bəyan etdiyi “Azərbaycanın iştirakı olmadan regionda heç bir ciddi layihə gerçəkləşə bilməz” fikrini sübuta ehtiyacı olmayan fakt kimi qəbul edirlər.

Əli HƏSƏNOV,

Azərbaycan Respublikası Prezidenti

Administrasiyasının İctimai-siyasi məsələlər

şöbəsinin müdiri, tarix elmləri doktoru, professor

Xalq qəzeti.- 2009.- 14 iyun.- S. 2-3.