Heydər Əliyev böyük sənət hamisi idi

Bu gün dünya dövlətləri içərisində yaxşı tanınan, xalqın iradəsi ilə yaranmış azad, müstəqil bir dövlət kimi demokratik yolla öz xoşbəxt gələcəyinə doğru inamla addımlayan Azərbaycan Respublikasının taleyi bu xalqın övladı, bu ölkənin yetirməsi olan ümummilli lider Heydər Əliyevin adı və şəxsiyyəti ilə ayrılmaz surətdə bağlıdır.

Ulu öndər Heydər Əliyevin həyat və fəaliyyəti Azərbaycan xalqı üçün taleyin böyük bir töhfəsi, həm də tükənməz bir xəzinədir. Vaxtı ilə böyük Füzuli deyirdi ki, sözdən elə bir süfrə açmışam ki, hər gələn qonağa orada mütləq bir nemət tapılar. “Heydər Əliyev xəzinəsi” adlanan milli sərvətdən də hamıya pay düşür. Siyasətçilər də, dövlət adamları da, təsərrüfatın müxtəlif sahəsində çalışanlar da bu xəzinədən həmişə faydalanacaq və meydana çıxan çətinlikləri və problemləri Heydər Əliyev zəkasından, onun zəngin və çoxsahəli irsindən öyrənərək aradan qaldıracaqlar.

Ona da şübhə ola bilməz ki, Heydər Əliyev xəzinəsindən ən böyük, ən səxavətli pay ədəbiyyat və mədəniyyət adamlarının, şairlərin, yazıçıların, bəstəkarların, memarların, kino xadimlərinin qismətinə düşüb. Dünya tarixində, keçmiş dövrlərin və əsrlərin təcrübəsində elmə, sənətə, maarifə və mədəniyyətə himayədarlığı ilə ad çıxaran dövlət başçıları və siyasi xadimlər az olmayıb. Lakin Heydər Əliyevi özünün bu sahədəki sələflərindən fərqləndirən bir mühüm cəhət var – o, öz doğma xalqının ədəbiyyatına və mədəniyyətinə yalnız himayədarlıq etməmişdir, həm də bu mənəviyyat sahələrinin dərin bilicisi, dönməz təəssübkeşi, alovlu təbliğatçısı kimi tanınmışdır. Azərbaycan xalqının əsrlər boyu yaratdığı elm və mədəniyyət abidələrinə, ədəbiyyat və incəsənət sərvətlərinə olan sevgi və məhəbbət Heydər Əliyevin öz doğma xalqına, torpağına, tarixinə olan sonsuz sevgi və məhəbbətindən qaynaqlanır.

Ötən əsrin 70-ci illərində Azərbaycanda ictimai-siyasi həyatın bütün sahələri ilə birlikdə ədəbiyyat və mədəniyyət də özünün yeni çiçəklənmə dövrünü yaşayırdı. Çox maraqlıdır ki, səksəninci illərin ortalarında – “yenidənqurma” və “aşkarlıq” deyilən kampaniya başlananda Azərbaycan yazıçılarının əvvəlki dövrlərdə yazıb, lakin çap etdirə bilmədikləri əsərlər, demək olar ki, tapılmadı. Bəziləri bunu bizim yazıçıların, daha geniş mənada isə yaradıcı adamların üzüyolalığı, axına qarşı üzməmələri, partiya qərarlarına dönmədən əməl etmələri və s. ilə əlaqələndirirlər. Mən isə həmişə belə bir qənaətdə olmuşam ki, həmin dövrdə Heydər Əliyevin Azərbaycanda, bədnam Qorbaçovdan on beş il əvvəl başladığı həqiqi bir aşkarlıq əhval-ruhiyyəsi hökm sürürdü. Qələm adamlarının, ədəbiyyat və mədəniyyət xadimlərinin özünümüdafiəsi, onları maraqlandıran problemlərə müraciəti üçün hərtərəfli imkan yaradılmışdı.

Əgər həmin dövrdə kimlərsə bu imkandan yararlana bilməmiş, yaxud özünün müəyyən mülahizələri ilə bunu istəməmişdisə, bu artıq məsələnin başqa tərəfidir. Azərbaycan yazıçılarının özlərinin də etiraf etdiyi kimi, keçmiş sovet məkanında “dissident ovu” aparıldığı illərdə, əslində, Azərbaycanda ən böyük dissident Heydər Əliyev özü idi. Onun məsuliyyət payını öz üzərinə götürməsi, lazımi məqamlarda sinəsini qabağa verərək yazıçıları, bəstəkarları, kino xadimlərini və başqalarını Mərkəzin təzyiqlərindən qoruması respublikada sərbəst bədii yaradıcılıq atmosferinin formalaşmasına az təsir göstərməmişdi.

Heydər Əliyevin Azərbaycanda birinci dəfə hakimiyyətə gəldiyi 1969-cu ildən başlayaraq onun özünün ideyaları əsasında və rəhbərliyi altında ölkəmizdə geniş və uzaq hədəfli humanitar siyasət həyata keçirilirdi. Bu siyasətin əsas qayəsi və amalı Azərbaycan xalqında tarixi yaddaş duyğusu tərbiyə etmək, onun mənəvi cəhətdən daha da təkmilləşdirilməsinə şərait yaratmaq idi. Təbii ki, öz dilini və ədəbiyyatını bilən, tarixinə yaxından bələd olan, adət-ənənələrini dərindən mənimsəyən, dinin ehkamlarına əməl edən bir xalq əcdadlarının yaratdığı mənəvi sərvətlərin həqiqi varisi, torpağının həqiqi sahibi ola bilər. Mənəvi dəyərlərə belə yüksək diqqət yetirən Heydər Əliyevin əsas məqsədi məhz millətimizi, ilk növbədə isə gəncliyi bu ruhda tərbiyə etmək idi.

Bu məqsədlə 70-ci illərdə respublikamızda mənəvi tərbiyənin bütün sahələrinə mühüm diqqət yetirilirdi. Ədəbiyyat isə, təbii ki, ən öncül mövqedə dayanırdı. Həmin dövrdə Azərbaycan ədəbiyyatı klassiklərinin yubileylərinin necə ehtişamla qeyd edildiyi, demək olar ki, bütün klassikanın yenidən çap olunduğu, gənc yazıçılardan tutmuş qocaman sənət adamlarına kimi yaradıcılıq sferası nümayəndələrinə necə böyük qayğı və diqqət yetirildiyi hamının yadındadır. Hər şeyin Moskva tərəfindən tənzimlənməsinə baxmayaraq, Heydər Əliyevin şəxsi təşəbbüsü və geniş əlaqələri sayəsində Azərbaycanda yeni mətbuat orqanları və nəşriyyatlar yaradılır, kitab çapına diqqət artırılır, Azərbaycan ədəbiyyatının təbliği diqqət mərkəzinə çəkilirdi. Təkcə bir faktı xatırlatmaq lazımdır ki, Heydər Əliyevin böyük nüfuzu və qiyməti sayəsində Azərbaycan ədəbiyyatının və incəsənətinin yeddi nümayəndəsinə bir neçə ilin ərzində keçmiş SSRİ-nin ali təltifi sayılan Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adı verildi. Bu, Kremlin milli mədəniyyətin nümayəndələrinə münasibətdə yol verdiyi, bəlkə də, yeganə istisna idi. Həmin istisna isə Heydər Əliyevin sayəsində mümkün olmuşdu.

Heydər Əliyevin ədəbiyyata böyük qayğısından, şair və yazıçılarla ardıcıl ünsiyyətindən hər bir ziyalı kimi mən də xəbərdar idim. Ulu öndər 1992-93-cü illərdə Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ali Məclisinə rəhbərlik etdiyi dövrdə isə onun ədəbiyyata vurğunluğunun, sənət aşiqliyinin həqiqi miqyasları mənə daha yaxından və əyani şəkildə bəlli oldu. Həmin dövrdə mən Naxçıvan Muxtar Respublikasının Mədəniyyət Nazirliyinə rəhbərlik etdiyimdən Heydər Əliyevlə tez-tez görüşməli, onun müxtəlif tapşırıqlarını yerinə yetirməli olurdum.

Naxçıvanın blokada şəraitində yaşadığı, insanların elementar məişət tələblərinin yerinə yetirilməsinin imkan xaricində olduğu, üstəlik də, hakimiyyət uğrunda mübarizənin səngimək bilmədiyi bir şəraitdə Heydər Əliyevin yerinə başqa bir lider olsaydı, bəlkə də, belə bir nazirliyin mövcudluğunu unudardı, yaxud onun problemlərini həll etməyə, qaldırdığı məsələlərlə maraqlanmağa vaxt tapa bilməzdi. Heydər Əliyev isə Naxçıvanın ən gərgin, həyəcanlı, iqtisadi sıxıntılarla dolu vaxtlarında da ədəbiyyat və mədəniyyət xadimlərini unutmurdu, onların çətinlikləri və problemləri ilə maraqlanırdı. İqtisadi çətinliklər bəhanəsi ilə mədəniyyətin arxa plana sıxışdırılmasına imkan vermirdi.

İndiki kimi yadımdadır: 1992-ci il oktyabrın 23-də Hüseyn Cavidin anadan olmasının 110 illiyi ilə bağlı tədbirlər keçirilirdi. Həmin tədbirlərdə iştirak etmək üçün Bakıdan da bir sıra tanınmış alimlər, ədəbiyyat xadimləri, Cavid sənətinin pərəstişkarları gəlmişdilər.

Həmin gün Heydər Əliyev əvvəldən axıra kimi Cavid havasında yaşadı. Əvvəlcə, şəhər sakinləri və Bakıdan gələn qonaqlarla birlikdə böyük şairin məzarını və ev-muzeyini ziyarət etdi, axşam isə C.Məmmədquluzadə adına Naxçıvan Musiqili Dram Teatrında keçirilən Cavid gecəsində iştirak etdi. İstər Cavidin məzarı başında, istərsə də ədəbi gecədə bir-birindən dərin, məzmunlu çıxışlarla dinləyiciləri təsirləndirdi. Təəssüflənirəm ki, ulu öndərin Cavid sənətinə və şəxsiyyətinə geniş, filosof siqləti ilə münasibətini özündə əks etdirən həmin çıxışlar o dövrdə mətbuatda çap edilmədi, böyük ədəbiyyatsevərlər ordusuna çatdırılmadı. Ertəsi günü, oktyabrın 24-də Naxçıvanda artıq iğtişaşların ilk dalğasının başlanmasına baxmayaraq, Heydər Əliyev vahimə və başıpozuqluğa yol vermədi, Bakıdan Cavid yubileyində iştirak etmək üçün gəlmiş ziyalıları o zaman son dərəcə qeyri-sabit işləyən Naxçıvan aeroportundan paytaxta hörmətlə yola saldırdı.

Heydər Əliyevin ədəbiyyata və mədəniyyət xadimlərinə son dərəcə ehtiramlı münasibəti ilə bağlı başqa bir epizodu da xatırlayıram. 1992-ci ilin əvvəllərində Təbrizə getmişdim. İrşadi-islami (İslam mədəniyyəti) idarəsinin rəisi bir qrup ziyalını, sənət adamını mənimlə görüşə dəvət etmişdi. Cənubdakı qardaşlarımız həmin dövrdə Azərbaycanda baş verən mürəkkəb prosesləri maraqla izləyirdilər. Görüşə gələnlərin arasında öz şirin bəstələri ilə illər boyu ürəyimizi fəth edən, ruhumuza təravət saçan tanınmış bəstəkar Əli Səlimi də vardı. El gölünün ortasındakı yaraşıqlı binada çay içirdik. Əli Səlimi məni bir kənara çəkib pıçıltı ilə:

“Fəttah müəllim, Şəhriyar ”Bakı-Bakı”, “Naxçıvan-Naxçıvan” – deyə-deyə dünyasını nisgillə dəyişdi. Qorxuram, bu gün - sabah mən də öləm, Bakını, Naxçıvanı görmək arzum gözümdə qala” – deyə göz yaşlarını axıtdı. Mən ona ürək-dirək verib “İnşallah, tezliklə arzunuza yetişərsiniz” — dedim.

Naxçıvana qayıdandan sonra bu hadisəni o zaman muxtar respublika Ali Məclisinin sədri olan Heydər Əliyevə danışdım. Naxçıvan blokada şəraitində idi. Qaz, işıq, yanacaq yox idi, əhali ərzaq qıtlığından əziyyət çəkirdi. Lakin buna baxmayaraq, ulu öndər mənə tapşırıq verdi ki, Əli Səlimini rəhbərlik etdiyi musiqi kollektivi ilə birlikdə Naxçıvana dəvət edim. Tezliklə tanınmış bəstəçi rəhbəri olduğu 33 nəfərlik kollektivlə birlikdə Naxçıvana gəldi.

Naxçıvan şəhərinin 1100 yerlik mədəniyyət sarayı ağzına kimi dolmuşdu. Yer olmadığından adamların çoxu ayaq üstə dayanmışdı. Heydər Əliyev konsertə tamaşa edəndən sonra qonaqlarla birlikdə çay süfrəsi arxasında əyləşdi. İki saatdan artıq çəkən səmimi söhbət zamanı Heydər Əliyev Cənubi Azərbaycanın ədəbiyyat və mədəniyyətinin mövcud durumundan danışdı, Şəhriyarın və Səhəndin şeirlərini məmnuniyyətlə oxuduğunu, onların şeirlərinə bəstələnmiş mahnılara həmişə qulaq asdığını dedi. Daha sonra üzünü Əli Səlimiyə tutdu:

– Çox sağ ol ki, Azərbaycan musiqisini qoruyub saxlamağa və inkişaf etdirməyə bu qədər zəhmət çəkmisən. Elə bir az əvvəl qulaq asdığımız orkestri yaradıb-yaşatmaq, bu gün dinlədiyimiz müğənniləri qayğı ilə yetişdirmək əsl qəhrəmanlıqdır!

Ertəsi gün Heydər Əliyev Əli Səlimini öz kabinetində qəbul etdi. Söhbət Şəhriyar sənətindən düşdü. Mən Heydər Əliyevin Şəhriyar yaradıcılığına necə dərindən bələd olduğunu ilk dəfə orada müşahidə etdim. Bu böyük siyasətçi və dövlət xadiminin Cənubi Azərbaycandakı ədəbi mühiti belə diqqətlə izləməsi Əli Səlimini əməlli-başlı kövrəltdi. Çətinliklərə baxmayaraq, mən Heydər Əliyevin tapşırığı və şəxsi köməyi ilə Əli Səlimini dəstəsi ilə birlikdə Bakıya yola saldım. Ustadın paytaxtımızı ziyarət etmək arzusu ürəyində qalmadı.

Nadir yaddaşı və sənətə böyük məhəbbəti ilə bütün sənət adamlarının sevimlisinə çevrilmiş Heydər Əliyev xalq artisti Sofa Bəsirzadəyə hələ 40-cı illərdə Şekspirin “Maqbet” faciəsində ustalıqla yaratdığı rolun məziyyətlərini xatırladanda onun necə kövrəldiyi və göz yaşlarını saxlaya bilmədiyi indi də yadımdadır.

Blokada şəraitində Naxçıvana gələn Azərbaycan Dövlət Akademik Dram, Musiqili Komediya, Gənc Tamaşaçılar teatrlarının, ayrı-ayrı musiqi kollektivlərinin, şair və yazıçıların, sənət adamlarının Heydər Əliyevlə səmimi görüşləri, ilk növbədə, onların özləri üçün əlamətdar və yaddaqalan idi. İşin çoxluğuna, vaxtın məhdudluğuna baxmayaraq, Heydər Əliyev onunla görüşmək istəyən sənət adamlarının birini də geri qaytarmamışdı. Bu adamların hər biri üçün o, xoş söz, lazımlı məsləhət tapır, hər vasitə ilə onların qayğısına qalırdı.

Müasir Azərbaycan ədəbiyyatının nümayəndələri ilə ardıcıl və işgüzar əlaqələr saxlayan Heydər Əliyev klassiklərin irsinə qayğı göstərilməsi və onların xatirələrinin əbədiləşdirilməsi sahəsində də fövqəladə diqqətcilliyi və vətəndaş prinsipiallığı ilə seçilirdi. O, indi düşmən əlində olan Şuşada yeni Azərbaycan şeirinin banisi Molla Pənah Vaqifin əzəmətli abidəsinin ucaldılması üçün nə qədər səy göstərmişdisə, Bakıda görkəmli dramaturq Cəfər Cabbarlının bütöv qranitdən yonulmuş abidəsinin araya-ərsəyə gəlməsi üçün də o qədər ürəkdən çalışmışdı.

Heydər Əliyev böyük dövlət xadimi, yazıçı-publisist və maarifçi Nəriman Nərimanovun heykəlinin Bakının ən uca nöqtələrindən birində ucaldılması üçün siyasi opponentləri, Azərbaycan xalqına qənim kəsilmiş qara qüvvələrlə nə dərəcədə çətin və barışmaz mübarizə aparmışdısa, uzaq Sibir torpaqlarında uyuyan Hüseyn Cavidin məzarının axtarılıb tapılması və onun cənazəsinin qalıqlarının Vətənə gətirilməsində, Bakıda onun heykəlinin, Naxçıvanda isə məqbərəsinin ucaldılmasında bir o qədər əzmkarlıq göstərmişdi. Hüseyn Cavid, Cəlil Məmmədquluzadə, Üzeyir Hacıbəyli, Mirzə Ələkbər Sabir, Səməd Vurğun və başqa görkəmli sənətkarlarımızın ev-muzeylərinin, xatirə muzeylərinin yaradılması, yaxud əsaslı şəkildə yenidən qurulması və zənginləşdirilməsi də Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır.

XX əsrin fenomen şəxsiyyətlərindən olan Heydər Əliyev haqqında son illər çox yazılıb və əminəm ki, hələ bundan sonra daha çox yazılacaq. Ümummilli liderin dərin məzmunlu nitq və məruzələrinin, müsahibə və söhbətlərinin toplandığı sanballı cildlər indi siyasətlə az-çox maraqlanan hər bir adamın stolüstü kitabına çevrilmişdir.

Fəttah HEYDƏROV,

Milli Məclisin deputatı

Xalq qəzeti.- 2009.- 17 iyun.- S. 3.