68 il bundan əvvəl, iyunun 22-də bəşər
tarixinin ən qanlı savaşı başlandı
Azərbaycan Böyük Vətən müharibəsində
Faşizm Almaniyası 1939-1941-ci illərdə
Polşa, Danimarka, Belçika, Niderland, Lüksemburq,
Norveç, Çexoslovakiya, Yunanıstan, Yuqoslaviya və Albaniyanı
işğal edərək bütün dünyaya sahib olmaq niyyətini
ortaya qoydu. Hitler 1941-ci il iyun ayının 22-də xəbərdarlıq
etmədən, Sovet İttifaqı ilə Almaniya arasında
yenicə imzalanmış bir-birinə hücum etməmək
haqqında müqaviləni pozaraq SSRİ üzərinə
qoşun yeritdi. SSRİ-yə qarşı müharibəyə
190 diviziya eyni vaxtda hərəkətə gətirildi. Bundan
153-ü alman, 17-si rumın, 18-i fin, 2-si isə macar
diviziyası idi. Düşmən 5,5 milyon əsgər və
zabitə, 47 mindən çox silah və minaatana, 3,7 mindən
çox tanka, 5 minə qədər döyüş təyyarəsinə
və 193 döyüş gəmisinə malik idi. Faşist
Almaniyası hələ müharibə başlanmazdan xeyli əvvəl
bütün iqtisadiyyatını hərbi relslər üzərinə
keçirmişdi. Onun hərbi potensialı çox yüksək
idi.
Sovet
İttifaqının rəhbəri İ. Stalinin “Azadlıq
uğrunda, haqq işi uğrunda Böyük Vətən
müharibəsi’’ adlandırdığı bu ölüm-dirim
savaşına Azərbaycan xalqı da fəal cəlb
edilmişdi. Müharibənin birinci üç günündə
Azərbaycandan ordu sıralarına 40 mindən çox
oğlan və qız yola düşdü. Qısa müddətdə
186704 nəfər xalq qoşunu dəstələrinə
yazıldı. Respublika ərazisində 87 qırıcı
batalyon, 1124 özünümüdafiə dəstəsi təşkil
edildi. 15 min nəfərlik hava hücumundan müdafiə dəstələri
yaradıldı.
1941-ci ilin dekabrında
Azərbaycan xalqı ilk azərbaycanlı
döyüşçüsünə, əslən gəncəli
İsrafil Məmmədova Sovet İttifaqı Qəhrəmanı
adının verilməsi xəbərini böyük sevinclə
qarşıladı. Moskva uğrunda döyüşlərin həlledici
çağında Novqorod vilayətinin Pustinka kəndi ətrafında
o, misilsiz qəhrəmanlıq göstərdi. İ.Məmmədov
20 nəfər döyüşçü ilə komandanlıq
məntəqəsini və rabitə xəttini müdafiə
edirdi. Onlar sayca və silah sarıdan qat-qat üstün olan
düşmənin 4 həmləsinin qarşısını cəsarətlə
ala bildilər. On saatlıq qeyri-bərabər
döyüşdə baş serjant İsrafil Məmmədov
şəxsən atəş və süngü ilə 70
faşist əsgər və zabitini
öldürmüşdü.
Azərbaycan tarixi
muzeyində İsrafil Məmmədovun şəxsi şeyləri:
ona Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adı verilməsi
haqqında tərifnamə, qvardiya nişanı, səhra
çantası və hərbi bileti saxlanır.
Azərbaycan tarixi
muzeyində digər bir azərbaycanlı qəhrəman -
Müseyib Bağırov haqqında da güşə
vardır. Müharibə illərində ‘’Krasnaya Zvezda’’ qəzeti
tərəfindən buraxılmış ‘’Qvardiya qəhrəmanları’’
vərəqəsi böyük maraq doğurur. Vərəqdə
oxuyuruq ki, 11 qəhrəman 3 alman tankının və 400
hitlerçinin həmləsinin qarşısını alıb
strateji yüksəkliyi faşistlərdən təmizlədi,
bizim qüvvələr gələnə kimi onu əlində
saxladı, düşmənin iki dəhşətli əks-hücumunu
dəf etdi, faşistlər itkiyə düçar oldular.
Şəxsən zabit Bağırov özü alman topunu onun
heyəti ilə birlikdə sıradan çıxardı.
Düşmənin tankını vurdu, 100-dən çox
hitlerçi əsgər və zabiti məhv etdi. Bu
döyüşdə göstərdiyi qəhrəmanlığa
görə M.Bağırova SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin
22 fevral 1944-cü il tarixli fərmanı ilə Sovet
İttifaqı Qəhrəmanı adı verilmişdir.
Leytenant Hüseynbala Əliyev
Leninqrad göylərində 10-a qədər faşist təyyarəsini
məhv etdi və cəsur şahin ölümündən
sonra Lenin ordeni ilə təltif edildi.
1941-1945-ci illərdə
respublikanın 600 mindən çox oğlan və qızı
cəbhəyə getdi. Müharibə illərində milli respublikalardan
çağırılanlar hesabına 80 milli diviziya və
briqada yaradılmışdı. Onların içərisində
əsasən azərbaycanlılardan ibarət olan 416-cı
Taqanroq, 77-ci Simferopol, 223-cü Belqrad, 402-ci atıcı
diviziyalarının döyüşçüləri
düşmənə zərbə endirilməsində fəal
iştirak etdilər. Bu milli diviziyaların döyüş
yolu Qafqaz dağlarının ətəklərindən
başlanmışdı.
Ümumiyyətlə elə
bir döyüş əməliyyatı yox idi ki, orada azərbaycanlı
döyüşçülər fəal iştirak edib qəhrəmancasına
vuruşmasınlar. Kerç boğazı uğrunda
döyüşlərdə göstərdiyi rəşadətə
görə Mehdi Quliyev Sovet İttifaqı Qəhrəmanı
adına layiq görüldü. O, 360 faşisti məhv
etmişdi.
Müharibənin qalibiyyətlə
başa çatmasında Azərbaycan
döyüşçülərinin böyük hünərini
belə bir fakt təsdiq edir ki, Ukraynanın, Belorusiyanın,
Pribaltikanın və Cənubi-Şərqi Avropanın azad
edilməsindəki xidmətlərinə görə 30-dan
çox həmyerlimiz Sovet İttifaqı Qəhrəmanı
adına layiq görülmüşdür. Partizan müharibəsində
Azərbaycan qızları (A. Rüstəmbəyova, S.
İbrahimova və b.) kişilərlə çiyin-çiyinə
vuruşurdular. 1941-1942-ci illərdə RSFSR, Ukrayna və
Belorusiya ərazisində vuruşan 1500-dən çox azərbaycanlı
partizan SSRİ-nin orden və medalları ilə təltif
olundu.
Azərbaycan
döyüşçülərinin faşizmə
qarşı mübarizəsi Sovet İttifaqının ərazisi
ilə məhdudlaşmırdı. Müharibə illərində
Azərbaycan oğulları Çexoslovakiya, Polşa,
Yuqoslaviya, İtaliya, Fransa və başqa yerlərdə
müqavimət hərəkatı sıralarında fədakarlıqla
vuruşurdular. 1942-ci ildə Polşada hərbi əsir
düşərgələrindən birində azərbaycanlıların
gizli antifaşist təşkilatı
yaradılmışdı. Ona zabit H. Qiyasbəyov, M. Məmmədov
başçılıq edirdilər. Bu təşkilatın
köməyi ilə bir qrup əsir düşərgədən
qaçaraq Polşa partizanlarına qoşulmuşdu.
1944-cü ildə
faşist düşərgələrindən qaçan azərbaycanlı
döyüşçülər Fransanın cənubunda fəaliyyət
göstərən sovet partizan alayına qoşularaq bir
sıra şəhərlərin almanlardan azad olunmasında fəal
iştirak etdilər. Onlardan biri - Əhmədiyyə Cəbrayılov
Fransa müqavimət hərəkatı sıralarında
göstərdiyi şücaətə görə Fransanın
ali hərbi mükafatı ilə təltif olundu.
Cəsur kəşfiyyatçı
Mehdi Hüseynzadə Adriatik dənizi sahillərində fədakarcasına
vuruşaraq bir sıra mühüm obyektləri
partlatmış, xeyli miqdarda hitlerçini məhv etmişdi.
Ona ölümündən sonra Sovet İttifaqı Qəhrəmanı
adı verilmişdi.
Böyük Vətən
müharibəsi illərində istedadlı sərkərdə
və komandirlərdən H. Aslanov, M. Əbilov, H. Hüseynov,
A. Vəzirov, Y. Abdullayev, A. Abbasov, T. Əliyarbəyov, M.
Mahmudov, Y. Quliyev və b.-nın adları xidmət etdikləri
ordu və cəbhələrdə şöhrət
tapmışdı. Sovet hökuməti Azərbaycan
oğullarının rəşadətini yüksək qiymətləndirərək
onlardan 125 nəfərinə Sovet İttifaqı Qəhrəman
adını verdi. General Həzi Aslanov bu yüksək ada iki dəfə
layiq görüldü. Onlarla soydaşımız Şöhrət
ordeninin bütün dərəcələrini aldı.
Ümumiyyətlə respublikanın 170 mindən çox əsgər
və zabiti SSRİ-nin orden və medalları ilə təltif
edildi.
Bütövlükdə
isə, 1941-1945-ci illərdə cəbhədə və arxada
respublikanın 250 mindən çox nümayəndəsi orden
və medallarla təltif olundu.
Dənizdə, quruda və
havada düşmən üzərində Sovet Ordusunun
üstünlük qazanmasına, sovet zirehli avtomobil və tank
qoşunlarının, aviasiya birləşmələrinin
bütün strateji əməliyyatlarına Bakı
neftçilərinin müstəsna köməyi oldu. Təkcə
1941-ci ildə mürəkkəb şəraitdə Azərbaycanda
rekord miqdarda – 23,5 milyon ton neft
çıxarılmışdı. Müharibə illərində
Azərbaycan ölkənin başlıca yanacaq bazasına
çevrilərək 75 milyon ton neft verdi. O zaman bütün
sovet neftinin təqribən 75 faizi Azərbaycanın payına
düşürdü. Fərəh hissi ilə
xatırlamalıyıq ki, vuruşan təyyarələrin
85-90 faizi Azərbaycan benzini ilə işləyir, düşmənə
zərbə vururdu. Sovet İttifaqı marşalı G.K.Jukov
haqlı olaraq göstərirdi ki, ‘’Bakı neftçiləri Vətənin
müdafiəsini və düşmən üzərində qələbəni
təmin edəcək qədər yanacaq verdilər’’.
Bakı döyüşən
ordunun mühüm cəbhəxanalarından birinə
çevrildi. 1942-ci ildə Bakıda 130 növ müxtəlif
silah, hərbi sursat hazırlanırdı.
Azərbaycanın elm və
mədəniyyət xadimləri öz fədakar əməyi
ilə qələbə işinə böyük yardım
göstərdilər. Akademik Yusif Məmmədəliyevin rəhbərliyi
ilə aviasiya benzini istehsalının yeni texnologiyası
hazırlandı.
Azərbaycan xalqı Vətənin
şanlı müdafiəçiləri üçün
heç nə əsirgəmirdi. 1941-1943-cü illərdə
respublikanın zəhmətkeşləri müdafiə fonduna
15 kiloqram qızıl, 952 kiloqram gümüş, 311 milyon
manatlıq istiqraz verdi, müharibə dövründə
dövlətdən 1,5 milyon manatlıq istiqraz və lotoreya
aldı, tank və təyyarə dəstələri fonduna 230
milyon manat pul ayırdı. Azərbaycan əməkçiləri,
ümumiyyətlə, müharibə illərində cəbhəyə
1,6 milyon ədəd müxtəlif əşya və 125 vaqon
isti paltar yollamışlar.
Böyük Vətən
müharibəsi illərində bütün Azərbaycan
xalqı kimi, tibb işçilərimiz də çox ciddi
sınağa çəkildi. Azərbaycan nəhəng hospital
bazasına çevrilmişdi. Tibb İnstitutunun əməkdaşlarından
— professor M. Topçubaşov respublika Xalq Səhiyyə
Komissarlığının nəzdində olan səyyar
hospitallar idarəsinin baş cərrahı, professor M.
Mirqasımov Azərbaycan Həmkarlar İttifaqı
Şurasının nəzdində olan səyyar hospitalların
baş cərrahı təyin edilmişdi. İnstitutun ən təcrübəli
əməkdaşları Z. Məmmədov, G. Qurbanov, F. Əfəndiyev,
B. Mahmudbəyov, N. Bünyadov, X. Hacıyev, A. Tahirov, Q. Səlimxanov,
H. Rzazadə, C. Axundov, M. Qarayev və başqaları
döyüşən orduda, həmçinin hospitallarda baş
mütəxəssis kimi işləyirdilər.
Azərbaycanın tibb
işçilərindən 2 nəfəri-orta tibb
işçiləri S. Abdullayev və M. Məmmədov Vətənin
ən yüksək mükafatı olan Sovet İttifaqı Qəhrəmanı
adına layiq görülmüşdülər.
Bəli, Azərbaycan
övladları kütləvi cəbhə qəhrəmanlığı,
respublikanın fəhlələri, kolxozçu kəndliləri
və ziyalıları isə arxadakı misilsiz əmək
xarüqələri ilə Böyük Vətən mühəribəsi
tarixinə qızıl səhifələr yazmışlar.
Əkrəm ZEYNALOV,
ATU-nun kafedra müdiri,
tarix elmləri doktoru, professor
Xalq qəzeti.- 2009.- 21 iyun.- S. 5.