Azərbaycanın bölgə adları yeni tədqiqat əsərində

Onomalogiya adlandırılan xüsusi adların tədqiqinə keçən əsrin 60-cı illərindən başlansa da, qısa zaman kəsiyində dilçiliyin bu sahəsi ilə bağlı bir-birindən maraqlı xeyli tədqiqat əsərləri, monoqrafiyalar, dərs vəsaitləri çap olunmuşdur. Xüsusi adların – onomastik vahidlərin antroponim, etnonim, hidronim, zoonim, kosmonim və s. yarımşöbələri ilə müqayisədə onun toponimika bölümü daha geniş tədqiqatçı auditoriyası cəlb etmiş, onomalogiyanın bu şöbəsi ilə bağlı daha sanballı elmi əsərlər yazılmışdır. Bu da təsadüfi deyil. Dəfələrlə qeyd olunduğu kimi, toponimika ilə bağlı təkcə dilçilər deyil, tarixçi və coğrafiyaçı alimlər də sanballı araşdırmalar aparmış, yeni-yeni elmi nailiyyətlərə nail olmuşlar. Bu baxımdan filologiya elmləri doktoru Nəbi Əsgərovun “Azərbaycanın makrotoponimləri” (Bakı, 2009; 486 s. elmi redaktoru prof. M. Çobanov, rəyçilər: prof. Q. Məşədiyev, f. e. d. İ.Kazımov) adlı kitabı öz elmi, ictimai və ensiklopedik səciyyəsi ilə diqqəti cəlb edir.

Bu vaxta qədər Azərbaycan ərazisində mövcud olan makrotoponimlərlə bağlı bir çox tədqiqat əsərləri yazılmış, ayrı- ayrı bölgələrin xüsusi adları tədqiqata cəlb edilmiş, ancaq həmin makrotoponimlər haqqında vahid, sistemli, ümumiləşdirilmiş elmi əsər ortaya qoyulmamış, yazılan tədqiqat əsərləri, əsasən, bir- birini təkzib etdiyindən və faktlara müxtəlif mövqedən yanaşıldığından, belə bir əsərin yaranmasına ciddi ehtiyac duyulurdu. Min illərin ekstralinqvistik təsirlərinə məruz qalmış adlarımız, eləcə də ayrı- ayrı etnosların adı əsasında meydana gəlmiş toponimlərimiz xeyli dəyişikliyə – fonoloji və leksikoloji dəyişmələrə məruz qalaraq müəyyən təhriflərə uğramışdır. Bu baxımdan bəzi paleooykonimlərin etimoloji izahı ilə bağlı deyilmiş fikirlərdə müxtəliflik özünü göstərir, yekun fikir söyləmək isə xeyli çətinlik yaradır. “Azərbaycanın makotoponimləri” kitabında həmin araşdırmalar müəllif tərəfindən bir daha saf- çürük edilərək oxucuya çatdırılmış, yeni arqumentlərlə əsaslandırılmışdır.

Nəbi Əsgərovun bu tədqiqat əsərində ən önəmli cəhət odur ki, Azərbaycan Respublikası ərazisində hazırda mövcud olan bütün şəhər və rayon adları tarixi- linqvistik və etimoloji istiqamətdə tədqiqata cəlb edilmişdir. Əsərin uğuru, elmi dəyəri, yetkinliyi bir də ondadır ki, o, özündən əvvəl deyilmiş bütün mülahizələrlə tanış olmuş, onlara tənqidi münasibət bildirmiş, yeri gəldikcə həmin fikirləri zənginləşdirmiş, bir peşəkar tədqiqatçı kimi hər bir mənbəyə, deyilmiş fikrə əsl alim etikası ilə yanaşmışdır. Müəllif bu əsəri yazarkən arxiv materiallarından, xarici elmi-tədqiqat əsərlərindən tutmuş ölkəmizdə dərc olunmuş jurnal, qəzet yazılarına, hətta rayon qəzetlərinə də müraciət etmiş, onlardan mənbə kimi yararlanmış, bəhrələnmiş, makrotoponimlərlə bağlı xalq yaddaşında, el arasında, qorunub saxlanılan rəvayət, əfsanə, xalq deyimlərinə elmi cəhətdən yanaşmış, onlardan faydalanmağa çalışmışdır.

Müəllif hazırda mövcud olan oykonimləri araşdırmaqla kifayətlənməyərək, tarixən mövcud olmuş adlara da münasibət bildirmiş, onları da tədqiqata cəlb etmişdir. Ümumiyyətlə, Nəbi Əsgərov bütün makrotoponimləri tarixi aspektdə araşdırmış, hər bir tarixi dönəmdə baş vermiş ad dəyişmələrini faktlara söykənərək tədqiq etmişdir. Məsələn, Gəncə – Abbasabad – Yelizavetpol – Gəncə – Kirovabad – Gəncə; Qarabulaq – Malakan – Qaryagin – Sərdarabad – Qaryagin – Füzuli; Şəmkir – Mütəvəkkiliyyə – Annino – Şamxor – Şəmkir; Şəki – Nuxa; Dəstəfur – Daşkəsən və s.

Azərbaycan yenidən müstəqillik qazandıqdan sonra bütün sahələrdə olduğu kimi, toponimika sahəsində də uğurlu addımlar atıldı, bir çox yabançı coğrafi adlar öz tarixi, milli adlarımızla əvəz edildi. Müəllif Jdanovun – Beyləqan; Puşkinin – Biləsuvar; Kirovabadın – Gəncə; İliçin – Şərur adlandırılmasını böyük nailiyyət hesab edir. Ölkəmizdə milli-azadlıq hərəkatı geniş vüsət aldığı illərdə – 1990-cı ildə Naxçıvan Muxtar Respublikasının Türkiyə Respublikası ilə sərhəddində “qala” vəzifəsini yerinə yetirən Sədərək kəndi əsasında Sədərək rayonu yaradıldı. Sədərək rayonunun mərkəzi Heydərabad adlandırıldı. Bu qəsəbə (Heydərabad – V. Ə.) 1970-ci ilin sonunda Sədərək kəndi yaxınlığında salınmışdır. Müəllif yazır: “Antroponim səciyyəli bu ad xalqımızın böyük oğlu Heydər Əliyevin şərəfinə Heydərabad adlandırılmışdır” (s. 334). Kitabda yeri gəldikcə ümummilli lider Heydər Əliyevin həyat və siyasi fəaliyyəti haqqında geniş məlumat verilmişdir.

Əsərdə keçən əsrin 30-cu illərində qəzaların ləğv olunması ilə əlaqədar aparılmış rayonlaşdırılma prosesinin tarixi də öz əksini tapmışdır. Hər bir rayonun yaranma tarixi, birləşdirilməsi, ayrılması və s. məsələlər faktiki materiallarla, verilmiş fərmanlar əsasında kitabda öz əksini tapmışdır. Ölkəmizin ərazisindəki rayonların bəzilərinin xeyli yaşı olsa da, bəziləri son illərdə yaradılmışdır. Naxçıvan Muxtar Respublikasında yaradılmış Kəngərli rayonu ölkəmizin ən gənc, ən cavan xoronimlərindən biridir. Bu rayon Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 19 mart 2004-cü il tarixli fərmanı ilə yaradılmışdır. Kitabda yazılır: “Kəngərli adlı inzibati rayonun yaradılması həm də bu qədim türk etnosuna hörmət kimi dəyərləndirilməlidir”(s. 301).

Nəbi Əsgərovun elmi yaradıcılığında onomastik vahidlərin areallarının araşdırılması xüsusi önəm daşıyır. Onun “Areal türk onomastik vahidlərinin linqvistik xüsusiyyətləri” adlı monoqrafiyası bu baxımdan dilçiliyimizdə öz elmi aktuallığı ilə yadda qalmışdır. Müəllif öz elmi ampulasına sadiq qalaraq “Azərbaycanın makrotoponimləri” kitabında da bütün makrooykonimlərin areallarını nəzərdən keçirmiş, türkoloji dilçilikdə əsaslandırılmış etimolojci araşdırmalar Azərbaycan dilçiliyində mübahisə doğuran bəzi fikirlərlə qarşılaşdırılmışdır. Bu baxımdan onun Biləsuvar oykonimi ilə bağlı gəldiyi nəticələr elmi və düşündürücüdür. Tədqiqatlarda “suvar” komponenti əsasən sabir türk tayfası kimi araşdırılır. “Bilə” komponentinin araşdırılmasında isə tədqiqatçılar tərəfindən müxtəliflik özünü göstərir. Mənbələrdə Biləsuvar – “belə”, “su”, “var”; farsca “baala”(uca), “suvari”(atlı); ərəbcə “bela” (bədbəxtlik); eləcə də “iki çay arasında yanmış çöl” kimi izah edilmişdir. Nəbi Əsgərov isə “bilə” komponentinin “bülər”, “bolqar” etnonimi əsasında formalaşdığını faktlarla əsaslandırmışdır. Biləsuvar oykonimi Bolqar +Suvar etnonimlərinin birləşməsindən yaranmış oykonimdir. Bu fikri həmin bölgədəki onomastik vahidlərin olması da təsdiq edir (Bolqar çay, Mişar çay, Bolqar Göytəpə kəndi və s.).

Müəllif tərəfindən Bakı, Gəncə, Ağdam, Qazax, Ouba və s. oykonimlərin areallarının araşdırılması da əsərin elmi səviyyəsinə müsbət təsir göstərmişdir. “Azərbaycanın makrotoponimləri” adlı dərs vəsaiti siyasi baxımdan da böyük əhəmiyyət kəsb edir. Mənfur qonşularımız torpaqlarımıza, mədəniyyətimizə, musiqimizə təcavüz etdiyi kimi, toponimlərimizə qarşı da “səlib yürüşü”nə başlamışlar. Onların iddialarına görə, Naxçıvan, Beyləqan, Bərdə kimi protoazərbaycan, türk mənşəli oykonimlər erməni mənşəlidir. Müəllif elmi faktlara söykənərək həmin qeyri-elmi fikirləri əsassız hesab etmiş, areal tədqiqatın köməyi ilə belə qeyri-ciddi fərziyyələri absurd muhakimə adlandırmışdır.

Nəbi Əsgərov ölkəmizin ərazisində dəyişdirilmiş bəzi yer- yurd adlarına da münasibət bildirmişdir. Müəllifə görə, Qaradağ, Abşeron və Qobustan rayonları ərazisində bir neçə Qobustan adlı yaşayış məntəqəsi mövcuddur. Qobustan tarix muzeyi, Qobustan şəhəri (Mərəzə), Qobustan qəsəbəsi, Qobustan rayonu, Bakı–Şamaxı şose yolu kənarındakı Qobustan kəndi, eləcə də Abşeron rayonu ərazisindəki Qobu kəndi eyni kökdən yaranmışdır. Belə coğrafi adların eyni ərazidə təkrarlanması, müəllifə görə, dolaşıqlıq, çətinlik yaradır. Böyük zəhmət hesabına işıq üzü görmüş, ölkəmizin makrotoponimlərinə həsr edilmiş bu kitab azərbaycanşünaslığa yeni töhfə olmaqla yanaşı, ümumiləşdirilmiş elmi sənədlər toplusu kimi də faydalıdır. İnanırıq ki, bu əsər təkcə elm adamları, tələbələr üçün yox, bütövlükdə hər bir azərbaycanlı ailəsi üçün lazımlı, faydalı, elmi dəyəri ilə yaddaqalan stolüstü kitab olacaqdır.

Vilayət ƏLİYEV,

filologiya elmləri doktoru, professor

Xalq qəzeti.- 2009.- 23 iyun.- S. 7.