Konstitusiyaya təklif edilən əlavə və dəyisikliklər dövlətçiliyin möhkəmləndirilməsinə yönəlmisdir

Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına təklif edilən əlavə və dəyişikliklər öz məzmununa və mahiyyətinə görə aşağıdakı əsas məqsədlərin əldə edilməsinə yönəlmişdir: dövlətin əsaslarının möhkəmləndirilməsi; vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının hüquqi təminatı məsələlərinin dəqiqləşdirilməsi və onların hüquqi çərçivəsinin, başqa sözlə desək, əhatə dairəsinin və hüdudlarının müəyyən edilməsi; ali hakimiyyət orqanlarının səlahiyyətlərinin konkretləşdirilməsi və məsuliyyətinin artırılması; yerli özünüidarə qurumlarının müstəqilliyinin artırılması və bu səbəbdən onların məsuliyyəti prinsiplərinin təsbit olunması.

Göründüyü kimi, referenduma çıxarılan məsələlər dövlətin və cəmiyyətin ən mühüm sahələrini əhatə edir. Buraya həyat səviyyəsinin yaxşılaşdırılması və ətraf mühitin qorunmasından tutmuş mülkiyyətin geri alınması prinsiplərinin dəqiqləşdirilməsinə, şəxsi həyatın qorunmasına, dini etiqadların və əqidələrin sərbəst ifadə edilməsinə (nümayiş etdirilməsinə), cinayət törədilməsində təqsirləndirilən şəxslərin hüquqlarının təmin edilməsinə, insanların fərdi və qrup şəklində hüquqlarının təmin edilməsinə, məhkəmə hakimiyyəti üzərində ictimai nəzarətin gücləndirilməsinə, icra və qanunverici orqanlarının fəaliyyətinin daha səmərəli həyata keçirilməsinin təmin edilməsinə qədər geniş spektr müddəalar daxildir.

Bu məsələlər xalqın mövqeyini öyrənmək, dəstəyini almaq üçün ümumxalq səsverməsinə – referenduma çıxarılır. Azərbaycan Konstitusiyasının 152-ci maddəsinə əsasən Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının mətnində dəyişikliklər yalnız referendumla qəbul edilə bilər. Bu maddədə istifadə olunan “Konstitusiyanın mətnində dəyişikliklər” məhz əlavələr və dəyişikliklər vasitəsilə mümkündür. Bu səbəbdən Referendum Aktı məhz “Azərbaycan Konstitusiyasına əlavələr və dəyişikliklər edilməsi haqqında” adlandırılmışdır. Konstitusiyanın 153-cü maddəsinə əsasən Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının mətnində dəyişiklikləri Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi və ya Azərbaycan Respublikasının Prezidenti təklif etdikdə təklif olunan dəyişikliklərə dair əvvəlcədən Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin rəyi alınır. Bildiyimiz kimi, təklif olunan əlavə və dəyişikliklərə dair əvvəlcədən Konstitusiya Məhkəməsinin müsbət rəyi alınmışdır. Beləliklə, konstitusion prosedurların tələblərinə tam riayət edilmişdir. Referenduma çıxarılan əlavə və dəyişikliklərin qanuni qüvvəyə minməsi üçün onlara xalqın səs verməsi lazımdır.

Böyük fransız filosofu Rene Dekart demişdir: “Zaman dəyişir və biz də zamanla birlikdə dəyişirik”. Konstitusiya canlı bir sənəddir. Dövlət inkişaf etdikcə, ictimai münasibətlər inkişaf etdikcə bu münasibətləri tənzimləyən hüquq normaları da dəyişməli və mövcud şəraitə uyğunlaşdırılmalıdır. Həyat hüququn arxasınca deyil, hüquq həyatın arxasınca getməlidir.

Əminliklə qeyd etmək istərdik ki, təklif olunan əlavə və dəyişikliklər 1948-ci ildə qəbul edilmiş tarixi “Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsi”nə, 1950-ci ildə qəbul edilmiş “İnsan Hüquqları Avropa Konvensiyasına”, 1966-cı ildə qəbul edilmiş Vətəndaş və Siyasi Hüquqlar haqqında Beynəlxalq Pakta, 1989-cu ildə qəbul edilmiş “Uşaq hüquqları haqqında” Konvensiyanın müddəalarına tam uyğundur və ölkənin milli qanunvericiliyinin beynəlxalq hüquq, prinsip və normaları ilə harmonizasiyasının təmin edilməsinə yönəlmişdir.

Hər bir konstitusiyanın hüquqi, siyasi və ideoloji funksiyaları mövcuddur. Funksiyalar deyəndə biz konstitusiyanın ictimai məqsədini və realizə edilməsi üsullarını başa düşürük. Konstitusiyanın birinci funksiyası hüquqi funksiyasıdır. Konstitusiya Əsas Qanundur, qanunlar qanunudur. Bu səbəbdən digər qanunlar, qanun qüvvəli aktlar, mərkəzi və yerli icra hakimiyyəti orqanları tərəfindən qəbul olunmuş normativ-hüquqi aktlar Konstitusiyaya zidd olmamalıdır. Bununla da Konstitusiyanın aliliyi təmin olunur. Konstitusiya bütün ictimai münasibətlərin hüquqi tənzimetmə sisteminin əsasını təşkil edən hüququn əsas mənbəyidir. Konstitusiyamızın 25, 32, 39, 50, 57, 71, 72, 96, 109, 125, 129, 131, 146-cı maddələrinə təklif edilən əlavə və dəyişikliklər Konstitusiyanın hüquqi funksiyasının daha yüksək keyfiyyətlə həyata keçirilməsinin təmin edilməsinə yönəlib.

Konstitusiyanın ikinci funksiyası siyasi funksiyadır. Konstitusiya dövlət quruculuğunu və onun strukturunu, ayrı-ayrı şəxslərlə və qruplara münasibətlərini müəyyən etməklə yanaşı siyasi sistemin hüquqi əsasını təşkil edir. Dövlətdə mövcud olan müxtəlif siyasi qüvvələr dövlət hakimiyyəti uğrunda siyasi mübarizəni yalnız Konstitusiyada müəyyən edilmiş qaydalar əsasında apara bilərlər. Konstitusiyanın 84, 88, 92, 95, 101, 108-ci maddələrinə təklif edilən əlavə və dəyişikliklər Konstitusiyanın siyasi funksiyasının həyata keçirilməsinin təmin edilməsinə yönəlib.

Konstitusiyanın üçüncü funksiyası ideoloji funksiyadır. Konstitusiyaya hörmət edilməli və ona rəğbət bəslənilməlidir. Konstitusiya hər bir insanın, xüsusilə ailənin, hətta uşağın belə həyatında mühüm rol oynayan müqəddəs bir sənəddir. Konstitusiya cəmiyyətdə ən ali dəyərlərə — insan və mülkiyyət hüquqlarına, demokratiyaya təminat verir. Digər tərəfdən, qanuna hörmətlə yanaşmaq orada təsbit olunmuş ictimai dəyərlərə hörmət etmək deməkdir. Məhz bu səbəbdən, Konstitusiyanın 12, 17, 29, 48, 75-ci maddələrinə təklif edilən əlavə və dəyişikliklər Konstitusiyanın ideoloji funksiyasının həyata keçirilməsinin təmin edilməsinə yönəlib.

Hər bir konstitusiyanın sosial-hüquqi mahiyyəti sosial maraqların balansını əks etdirməsindən ibarətdir. Almaniya Federativ Respublikasının Əsas Qanununda əks olunmuşdur ki, mülkiyyət öhdəlik yaradır. Mülkiyyətin öhdəlik yaratması prinsipi məhz dövlətin sosial funksiyasının həyata keçirilməsinin formalarından biridir. Konstitusiyanın 15-ci maddəsinə təklif olunan dəyişiklik Azərbaycan dövlətinin üzərinə sosial yönümlü iqtisadiyyatın inkişafına şərait yaratmaq vəzifəsi qoymaq məqsədi daşıyır. Müasir dövlət demokratik, hüquqi, dünyəvi olmaqla yanaşı, həm də sosial dövlət olmalıdır. 1995-ci ildə Konstitusiya qəbul edilərkən Azərbaycan iqtisadiyyatının o qədər də güclü olmaması dövlət tərəfindən sosial funksiyanın yerinə yetirilməsini təmin edə bilməzdi. Bu gün sürətlə inkişaf edən Azərbaycan iqtisadiyyatı artıq vətəndaşlara layiqli həyat səviyyəsinin təmin edilməsi yolunda möhkəm zəmin yaradır. Bu səbəbdən dövlətin imkanları artdıqca, vətəndaşların rifahı yüksəldikcə, dövlətin sosial funksiyası daha yaxşı həyata keçirilə bilər və dövlət öz vətəndaşlarına daha layiqli həyat səviyyəsini təmin edə bilər.

Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinin və Prezidentinin səlahiyyətlərinə aid olan Konstitusiyanın 95-ci maddəsinin 4-cü bəndinə və 109-cu maddənin 17-ci bəndinə təklif olunan “dövlətlərarası və Azərbaycan Respublikasının qanunlarından fərqli qaydalar nəzərdə tutan hökumətlərarası” müddəalarının təklif edilməsi ölkənin beynəlxalq hüquq prinsiplərinə hörmətindən və onları qəbul etməsindən irəli gəlir. Belə ki, Konstitusiyanın 7-ci maddəsinin II hissəsinə əsasən Azərbaycan Respublikasında dövlət hakimiyyəti daxili məsələlərdə yalnız hüquqla, xarici məsələlərdə isə yalnız Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrdən irəli gələn müddəalarla məhdudlaşır. Bundan başqa, Konstitusiyanın 10-cu maddəsində “Azərbaycan Respublikası başqa dövlətlərlə münasibətlərini hamılıqla qəbul edilmiş beynəlxalq hüquq normalarında nəzərdə tutulan prinsiplər əsasında qurur” fikri təsbit edilmişdir. 151-ci maddə isə beynəlxalq hüquqla milli qanunvericilik normalarının nisbətinə dair dövlətin mövqeyini konkretləşdirərək nəzərdə tutur ki, Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik sisteminə daxil olan normativ hüquqi aktlar ilə (Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası və referendumla qəbul edilən aktlar istisna olmaqla) Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı dövlətlərarası müqavilələr arasında ziddiyyət yaranarsa, beynəlxalq müqavilələr tətbiq edilir. Beləliklə, dövlətlərarası müqavilələrin hüquqi qüvvəsinə Konstitusiyamızda konkret münasibət göstərildiyi kimi, hökumətlərarası müqavilələrin təsiri barədə konkret göstərişə zərurət yaranmışdır. Azərbaycan Respublikasının “Beynəlxalq müqavilələrin bağlanması, icrası və ləğv edilməsi qaydaları haqqında” 13 iyun 1995-ci il tarixli Qanununun 2-ci maddəsinə əsasən, Azərbaycan Respublikasının xarici dövlətlərlə və beynəlxalq təşkilatlarla beynəlxalq müqavilələri Azərbaycan Respublikası adından; Azərbaycan Respublikasının hökuməti adından; Azərbaycan Respublikasının nazirlikləri, dövlət komitələri və idarələri adından bağlanır.

Göründüyü kimi, Azərbaycan Respublikası adından dövlətlərarası müqavilələr, Azərbaycan Respublikasının hökuməti adından isə hökumətlərarası müqavilələr bağlanılır. Konstitusiyaya təklif edilən bu dəyişiklik hökumətlərarası müqavilələrə də qanunverici orqan tərəfindən təsdiq edildiyi təqdirdə Azərbaycan Respublikasının qanunlarından (Konstitusiya və referendumda qəbul olunmuş aktlar istisna olmaqla) üstün hüquqi qüvvə vermək məqsədi daşıyır. Bununla da, dövlət həm Konstitusiyada bəyan edildiyi kimi, başqa dövlətlərlə münasibətlərini hamılıqla qəbul edilmiş beynəlxalq hüquq normalarında nəzərdə tutulan prinsiplər əsasında qurulmasını təmin edəcək, həm də üzərinə götürdüyü beynəlxalq (hökumətlərarası) müqavilələrdə öhdəliklərini lazımınca və vicdanlı həyata keçirilməsinə hüquqi əsas yaradacaqdır.

Təklif olunan əlavə və dəyişikliklərin əksəriyyəti insan və vətəndaş hüquqlarının təminatı, vətəndaşların hüquqi statusunun aydınlaşdırılması və ədalət mühakiməsini həyata keçirən məhkəmə hakimiyyətinin (məhkəmələrin) vəzifələrinin müəyyən edilməsi məqsədi daşıyır. “İnsan və vətəndaş hüquqları barədə” Fransa Bəyannaməsində təsbit olunmuşdur ki, “Azadlıq başqasına zərər vurmayan hər bir hərəkəti etmək imkanından ibarətdir. Beləliklə, hər bir insanın təbii hüquqlarının həyata keçirilməsi yalnız cəmiyyətin digər üzvlərinin həmin hüquqlardan istifadəsini təmin edən hüdudlarla məhdudlaşır”. Konstitusiyanın 71-ci maddəsinə təklif olunan “Hər kəsin hüquq və azadlıqları bu Konstitusiyada və qanunlarda müəyyən edilmiş əsaslarla, habelə digərlərinin hüquq və azadlıqları ilə məhdudlaşır” müddəası da məhz ümumbəşəri prinsiplərə daha da yaxınlaşmaq və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsi üçün konkret konstitusion-hüquqi əsaslar yaratmaq məqsədi daşıyır.

Konstitusiya hüququ nəzəriyyəsində hüquqi və faktiki konstitusiya fərqləndirilir. Hüquqi konstitusiya dedikdə, insanların hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsi, dövlətin ali hakimiyyət orqanlarının fəaliyyətini tənzimləyən əsas prinsiplərin müəyyən edilməsi, hüquqi sistemin əsasının yaradılması və dövlət, cəmiyyət və insan arasında münasibətlərin reqlamentasiyası sahəsində ictimai münasibətləri tənzimləyən hüquqi normalar (davranış qaydaları) məcmuəsi başa düşülür. Faktiki konstitusiya isə həmin tənzimetməyə məruz qalan ictimai münasibətlərdir, yəni real mövcud olan münasibətlər. Əgər hüquqi və faktiki konstitusiya arasında fərq yaranırsa, deməli, həmin dövlətdə hüquqi dövlət quruculuğu cəmiyyətdə faktiki münasibətlərin inkişafını əks etdirməsindən geri qalır. Hüquqi və faktiki konstitusiya arasında olan ziddiyyətlər onu sübut edir ki, hüquqi konstitusiya qəbul ediləndən sonra siyasi qüvvələr nisbətində dəyişikliklər baş vermiş, hüquqi konstitusiyanın normalarının müəyyən hissəsi mahiyyətini itirmişdir və bu səbəbdən də dəyişdirilməlidir. 18 mart 2009-cu il tarixə təyin edilmiş ümumxalq referendumunun məqsədi Azərbaycanda hüquqi və faktiki konstitusiyaları bir-birinə yaxınlaşdırmaqdan ibarətdir.

Göründüyü kimi, Konstitusiya islahatları insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının etibarlı təmin olunmasında dövlətin ali hakimiyyət, eyni zamanda, aidiyyatı səlahiyyətli orqanlarının fəaliyyətini tənzimləyən əsas prinsipləri daha da təkmilləşdirəcək, bu sahədə hüquqi normalara konstitusion status verəcək.

Bu da son nəticədə ümumi inkişafımıza, qanunlarımızın daha mükəmməl olmasına, insan haqlarının ardıcıl və mükəmməl müdafiəsinə yeni imkanlar açacaqdır. Bu Azərbaycan dövlətinin məramı, ali məqsədidir.

Gündüz KƏRİMOV

Xalq qəzeti.-2009.-15 mart.-S.5.