Görkəmli alim,
pedaqoq və elm təşkilatçısı
2009-cu il martın 20-də
Azərbaycan tarixi elmində öz elmi əsərləri ilə
dərin iz buraxmış görkəmli tarixçi-alim, şərqşünas,
tarix elmləri doktoru, professor Məmmədəli Xəlil
oğlu Şəriflinin anadan olmasının 100 ili tamam olur.
O, əmək fəaliyyətinin
əvvəlində, 1924-cü ildən 1935-ci ilədək uzun
müddət ərzində maarif sahəsində işləmiş,
Azərbaycanın bir çox rayonlarında (Göyçay,
Qonaqkənd, Şuşa) müəllimlik etmişdir.
1931-ci ildə Ali Pedaqoji
İnstitutun tarix fakültəsinə daxil olmuş, 1935-ci ildə
institutu fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. Tələbəlik
illərində fars, ərəb, türk dillərini öyrənmiş
M.X.Şərifli elmə böyük maraq göstərmiş,
Azərbaycanın orta əsrlər tarixi ilə daha çox
maraqlanmışdır. Elmi-tədqiqat fəaliyyətinə həvəsi,
tarixə ciddi marağı sonralar onun bütün həyatının
əsas işinə çevrilmişdir.
1938-ci ildə o, SSRİ
Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialının Tarix
İnstitutunda aspiranturaya daxil olmuş, Azərbaycan tarixi
üzrə ixtisaslaşmışdır. Aspiranturanı 1941-ci
ildə Leninqradda bitirmiş, elə həmin ilin mayında
Tarix İnstitutunun elmi əməkdaşı olmuş və
burada ömrünün axırınadək fasiləsiz işləmişdir.
1944-cü ildə
M.X.Şərifli “Azərbaycan Qazan xanın hakimiyyəti
dövründə” mövzusunda dissertasiya müdafiə edərək
tarix elmləri namizədi alimlik dərəcəsi
almış, Ali Attestasiya Komissiyasının (Moskva şəhəri)
qərarı ilə “Azərbaycan tarixi” kafedrasının dosenti
vəzifəsinə təsdiq edilmişdir.
Professor M.X.Şərifli
təkcə tarix sahəsində deyil, həm də ədəbiyyat,
dilçilik, poeziya, astronomiya sahəsində geniş bilikləri
olan alim idi. Hər dəfə söhbət zamanı onun
ensiklopedik biliyi, bütün sahələrə aid geniş məlumatı
bizi heyran edirdi.
40-cı illərdən
başlayaraq professor M.X.Şərifli Azərbaycanda tarix elmini
yaradanların sırasında olmuşdur. Onun çoxsaylı
elmi tədqiqatlarında IX-XIII əsrlərdə Azərbaycan
tarixinin əvvəllər az tədqiq olunmuş və ya qətiyyən
tədqiq olunmamış məsələləri
işıqlandırılmışdır.
Professor M.X.Şərifli
Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Tarix İnstitutunu
yaradanlardan biri olmuşdur. Onun portreti bu gün də institutda
digər direktorların portretləri arasında
asılmışdır. 1941-ci ildən başlayaraq Elmlər
Akademiyasında bütün məhsuldar fəaliyyəti
dövründə o, dəfələrlə rəhbər vəzifələrə
təyin edilmiş, 1943-1952-ci illərdə Azərbaycan SSR
Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutunun əvvəlcə
direktor müavini, sonra isə direktoru vəzifələrində
çalışmışdır.
1952-1969-cu illərdə
professor M.X.Şərifli Tarix İnstitutunun aparıcı və
perspektivli şöbələrindən biri olan “Orta əsrlər
tarixi” şöbəsinə rəhbərlik etmişdir.
Şöbədə böyük elmi-tədqiqat işi
aparılır, həmçinin yüksək ixtisaslı
kadrlar – tarix elmləri namizədləri və doktorları
hazırlanırdı.
Professor M.X.Şəriflinin
elmi-tədqiqat fəaliyyəti onun pedaqoji, maarifçilik fəaliyyəti
ilə sıx bağlı idi. 1941-1958-ci illərdə o, əvəzçilik
qaydasında Azərbaycan Dövlət Universitetində, həmçinin
Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunda Azərbaycan tarixindən dərs
demiş və xüsusi kurslar aparmışdır.
Bolqarıstan hökumətinin
dəvəti ilə professor M.X.Şərifli 1953-1954-cü illərdə
Sofiya Universitetinə ezam edilmiş, orada türk dilində Azərbaycan
tarixindən mühazirələr oxumuş, xüsusi kurs aparmış
və səmərəli pedaqoji işinə görə Sofiya
Universitetinin rektorluğu tərəfindən təşəkkür
almışdır.
Professor M.X.Şərifli
gözəl mühazirəçi idi, həmişə
müasir biliklərin fövqündə dururdu, ilkin mənbə
rolunu daşıyan faktların nəhəng kütləsi
içərisində özünü sərbəst hiss edirdi.
Onun mühazirələri yüksək elmi səviyyəsi ilə
fərqlənirdi, məzmun və formaca qüsursuz idi,
canlı və maraqlı keçirdi, mühazirələrin
quruluşu və deyilişi həmişə orijinal üslubda
olurdu və buna görə də böyük sayda tələbə
və dinləyiciləri özünə cəlb edirdi. Tarixi
biliklərin kütləviləşməsinə xidmət edən
xüsusi kurslar – Azərbaycanın orta əsrlər tarixinə
dair kurslar tarix elminin tədrisində ümumi tərəqqi
üçün böyük əhəmiyyət kəsb
edirdi.
Alovlu vətənpərvər
olan professor M.X.Şərifli gənc tarixçilərin
yetişməsinə böyük diqqət yetirir, öz tələbələri
arasından savadlı və qabiliyyətlilərini seçir,
onların işə düzəlməsinə kömək
göstərirdi. O, yüksək ixtisaslı elmi və pedaqoji
kadrların - Azərbaycanın orta əsrlər tarixi sahəsində
mütəxəssislərin hazırlanmasında fəal
iştirak edirdi. Onun bir çox yetişdirmələri
hazırda elmlər doktoru və namizədidir, Elmlər
Akademiyası sistemində, həmçinin
respublikamızın ali məktəblərində
çalışırlar.
Professor M.X.Şərifli
elmi və pedaqoji fəaliyyəti ilə yanaşı ölkəmizi
diplomatik sahədə də təmsil edirdi. 1945-1949-cu illərdə
o, “SSRİ-nin Xarici Ölkələrlə Mədəni Əlaqələr
Ümumittifaq Cəmiyyəti”nin xətti ilə İranda
xüsusi ezamiyyətdə olmuş, Təbriz şəhərində
Mədəniyyət Evinin direktoru işləmişdi.
1955-ci ildə professor
M.X.Şərifli Moskva şəhərində şərqşünasların
XXV Beynəlxalq konqresində iştirak etmiş, rus və
ingilis dillərində çap edilmiş “Sacilər dövləti”
mövzusunda məruzə ilə çıxış
etmişdi.
40 illik elmi-tədqiqat fəaliyyəti
ərzində professor M.X.Şərifli bir neçə monoqrafiya,
100-dən çox elmi əsər – məqalə, dərs vəsaiti,
resenziya çap etdirmişdir. Bu əsərlərdə onun
elmi maraqlarının dairəsi öz əksini tapmış,
Azərbaycanın orta əsrlər tarixinin mühüm problemlərinə
dair bir çox yeni müddəalar və orijinal fikirlər irəli
sürülmüşdür.
M.X.Şərifli üç cilddə
buraxılmış “Azərbaycan tarixi”nin (Bakı, Azərbaycan
SSR EA-nın nəşriyyatı) V, VI fəsillərinin müəllifi,
II, III, VII fəsillərinin həmmüəllifidir. “Azərbaycan
Atabəylər dövləti (1136-1225-ci illər)”, “Eldəgizlər”
(Azərbaycan SSR EA-nın xəbərləri, “İctimai elmlər”
seriyası) kimi fundamental elmi əsərlər onun qələminin
məhsuludur.
1965-ci ildə M.X.Şərifli
özünün 20 illik elmi-tədqiqat fəaliyyətinin nəticəsi
olaraq “IX əsrin ikinci yarısında-XI əsrdə Azərbaycan
feodal dövlətləri” mövzusunda doktorluq dissertasiyası
müdafiə etmişdir. IX əsrin ikinci yarısında – XI əsrdə
Ərəb xilafətinə və Səlcuq imperiyasına
qarşı mübarizə şəraitində Azərbaycan
feodal dövlətlərinin yaranması və inkişafı
problemlərinin tədqiqinə həsr olunmuş bu əsər
Azərbaycan, Qafqaz, Orta Asiya və bütövlükdə Orta
və Yaxın Şərq ölkələri tarixi
üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir.
M.X.Şəriflinin Azərbaycan
tarixinin elmi cəhətdən ən az işlənmiş
dövrlərindən birinə həsr olunan bu fundamental tədqiqat
əsərində Azərbaycan feodal dövlətlərinin
yaranması və inkişafı mərhələləri
sistemli şəkildə araşdırılmışdır.
Professor M.X.Şərifli elmə az məlum olan ərəb,
fars, türk, Suriya, gürcü və müxtəlif qərb mənbələrinə,
ingilis, fransız, alman, həmçinin rus dillərində
olan əsərlərə, arxeoloji qazıntı
materiallarına və numizmatik məlumatlara əsaslanaraq Azərbaycanın
siyasi tarixini tədqiq etmiş, onun tarixi-coğrafi mövqeyini
müəyyənləşdirmiş, siyasi reallıqları bərpa
etmiş, Ərəb xilafətinə qarşı Azərbaycan
xalqının mübarizəsi şəraitində Azərbaycan
feodal dövlətlərinin – Şirvanşahların, Məzyədilərin,
Sacilərin, Salarilərin, Şəddadilərin, Rəvvadilərin,
həmçinin Mərənd, Naxçıvan əmirliklərinin
yaranmasının və inkişafının ilkin tarixi şərtlərini
tədqiq etmişdir.
Professor M.X.Şərifli
öz əsərində oxucunu Azərbaycanda mövcud
olmuş Rəvvadilər, Sacilər dövlətləri və
Naxçıvan şahlığı kimi dövlət
qurumları ilə tanış edir ki, bu barədə də
sovet tarixşünaslığında o vaxtadək heç bir
elmi məlumat yox idi.
IX əsrdə – X əsrin
əvvəllərində Ərəb xilafətinin süqutu
şəraitində feodal dövlətlərin yaranması
prosesi gedirdi. Onların yaranması tarixini, Azərbaycanın
iqtisadi və siyasi həyatını tədqiq edərək
müəllif bu dövlətlərdən hər birinin tam
xarakteristikasını verir, onların formalaşmasının
daxili və xarici şərtlərini, dövlət
quruluşunu, həmçinin hər birinin siyasi cəhətdən
nə qədər güclü olduğunu göstərir.
Azərbaycan ərazisində
əvvəllər yaranmış feodal dövlətlərindən
bəziləri tarixin səhnəsindən silinmiş, digərləri
bir çox əsrlər boyu mövcud olmuşdur. Məsələn,
Sacilər, sonralar isə Salarilər dövlətləri Dərbənddən
Marağayadək, bəzi vaxtlarda isə Həmədan və Qəzvinə
qədər Azərbaycan torpaqlarını vahid dövlətdə
birləşdirmişlər. Sacilər dövləti ərəblərə
qarşı azadlıq mübarizəsinə və Azərbaycan
dilinin yayılmasına bilavasitə kömək etmişdir.
Tədqiq olunan dövrdə
Azərbaycanın tarixi coğrafiyası üçün xəritələr
müəyyən əhəmiyyət kəsb edir. M.X.Şərifli
ilk dəfə olaraq Azərbaycan dövlətlərinin siyasi və
etnik sərhədlərini göstərmiş, IX-XII əsrlərdə
təbii sərvətləri, coğrafi vəziyyəti, şəhərləri,
ticarət yollarını, iqtisadiyyatı, etnoqrafiyanı
araşdırmış ərəb və fars müəlliflərinin
əsərlərinin tədqiqi əsasında mürəkkəb
və qarışıq bir dövr sayılan IX-XI əsrlərin
siyasi tarixini yaratmışdır.
Müəllif
Şirvanşah Məzyədi dövlətinin tarixini tədqiq
edərək bu dövlətin coğrafi vəziyyəti, təbii
şəraiti, Şirvanın resursları və əhalisi,
“Şirvan” sözünün etimologiyası haqqında məlumat
verir. Monoqrafiyada o vaxtadək mübahisəli olan və elmə
qətiyyən məlum olmayan ayrı-ayrı şəhərlərin
və qalaların yaranmasının zamanı, yeri
aydınlaşdırılır və müəyyən edilir.
Azərbaycan dövlətlərində
sosial-iqtisadi münasibətlərin inkişafı qonşu
dövlətlərlə bilavasitə qarşılıqlı əlaqə
şəraitində baş verirdi. Azərbaycan şəhərləri
İran, Bizans, Gürcüstan, xəzərilər, Rus dövləti
ilə ticarət aparırdı.
Professor M.X.Şərifli
ölkəmizin tarixinin öyrənilməsi, işlənməsi
və tədqiqi üçün çoxlu səy göstərmiş
və əmək sərf etmişdir ki, bu da akademiklər
Z.M.Bunyadov, Ə.Ə.Əlizadə, Ə.N.Quliyev,
Z.İ.İbrahimov, D.Ə.İbrahimov, H.B.Abdullayev,
M.A.İsmayılov və başqaları tərəfindən
verilmiş çoxsaylı rəy və resenziyalarda öz əksini
tapmışdır. Müasirləri M.X.Şəriflini “Azərbaycanın
orta əsrlər tarixinin öyrənilməsində pionerlərdən
biri” hesab edirdilər.
Professor M.X.Şərifli ömrünün sonunadək
tarixçi-şərqşünas, Azərbaycanın orta əsrlər
tarixinin tədqiqatçısı olaraq qaldı. O, fars, ərəb,
rus və türk dillərini sərbəst bilirdi. Kembric
Universitetinin professoru V.F.Minorski ilə elmi yazışma
aparırdı.
M.X.Şəriflinin tədqiqatları
özünün təhlil dərinliyi,
konseptuallığı, analitikliyi, çoxsaylı ilkin mənbələrə
tənqidi yanaşma ustalığı ilə fərqlənir.
Onun bütün əsərləri mütərəqqi
ideyalarla zəngindir. M.X.Şəriflinin əsərləri
tarixçi mütəxəssislərin elmi cəhətdən
formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Bu əsərlər
bu gün də tədqiqatçılar, pedaqoqlar və tələbələr
üçün əvəzolunmaz vəsaitdir.
Bu gün Azərbaycan
tarixinin yeni konsepsiyasının həqiqiliyinin və ümumbəşəri
dəyərlərinin dərk olunmasının, qiymətləndirilməsinin
və formalaşdırılmasının fəal və
çox mürəkkəb prosesinin başlandığı
bir vaxtda M.X.Şəriflinin tədqiq etdiyi problemlər
xüsusilə aktualdır. Bununla əlaqədar indiki müstəqillik
dövründə M.X.Şəriflinin əsərləri Azərbaycan
xalqının tarixi yaddaşının inkişafı
üçün böyük maraq kəsb edir və olduqca dəyərlidir.
Professor M.X.Şərifli
bütün ömrü boyu seçdiyi işə – ictimai elmləri
inkişaf etdirmək, yüksək ixtisaslı mütəxəssislər
yetişdirmək, Azərbaycanda tarixi təfəkkürü zənginləşdirmək
işinə sadiq qalmışdır. Bu sahədə onun
böyük və misilsiz xidmətləri vardır.
Professor M.X.Şəriflinin
adı tarix elmimizdə və bütövlükdə Azərbaycan
Milli Elmlər Akademiyasının tarixində layiqli yer tutur və
bundan sonra da tutacaqdır. Elmi və pedaqoji ictimaiyyət
görkəmli tarixçi-alim, şərqşünas, tarix elmləri
doktoru, professor M.X.Şəriflinin parlaq xatirəsini heç
vaxt unutmayacaqdır.
Onun fundamental tədqiqat
əsəri - “IX əsrin ikinci yarısında – XI əsrdə
Azərbaycan feodal dövlətləri” monoqrafiyası
(Bakı, “Elm” nəşriyyatı, 36 çap vərəqi,
344 səhifə) ilk dəfə 1978-ci ildə,
ölümündən doqquz il sonra Azərbaycan dilində
işıq üzü görmüşdü. Təəssüf
ki, elmi fəaliyyətinin başlıca əsərinin nəşrini
görmək müəllifin özünə qismət
olmamışdı. Kitab bütün tarix ictimaiyyəti tərəfindən
yüksək qiymətləndirilmişdi. Bu günlərdə
isə kitab Qafqaz Strateji Tədqiqatlar İnstitutu tərəfindən
rus dilində çapdan buraxılacaqdır.
Professor M.X.Şərifli
yüksək və çoxtərəfli mədəniyyətə
malik insan, əsl ziyalı, prinsipial alim, özünə,
aspirantlarına və tələbələrinə
qarşı tələbkar müəllim idi. O, gözəl
ailə başçısı, qayğıkeş və diqqətcil
ata idi.
Zahirən gözəl,
boy-buxunlu və yaraşıqlı olan M.X.Şərifli ilk
baxışda sərt adam təsiri
bağışlayırdı. Əslində isə o çox
xeyirxah, məğrur, müstəqil və sözünü
birbaşa deyən adam idi, yaltaqlığı və riyakarlığı
gözü götürməzdi. Həyatının son illərində
xəstəliyinə baxmayaraq o öz elmi fəaliyyətində
böyük mənəvi gücə malik olduğunu, öz
işinə qeyri-adi məhəbbətini bir daha nümayiş
etdirirdi.
Professor M.X.Şərifli
1969-cu il sentyabrın 5-də vəfat etmiş və vəsiyyətinə
uyğun olaraq doğma vətəni Göyçayda dəfn
edilmişdir. Bakı şəhərinin küçələrindən
birinə onun adı verilmiş, Bakıda
yaşadığı evin divarına xatirə lövhəsi
vurulmuşdur.
Dilarə B.SEYİDZADƏ,
tarix elmləri doktoru, professor,
Tamara M.ŞƏRİFLİ,
filologiya elmləri doktoru,
AMEA-nın Nizami adına
Ədəbiyyat İnstitutunun
baş elmi işçisi
Xalq qəzeti.- 2009.- 20 mart.- S. 5.