Elmin hər hansı sahəsinə
siyasət donu geydirdikdə subyektiv metodlar tədqiqatın
obyektivliyini kölgə altında qoyur. Hadisələr cəmiyyətə
olduğu kimi yox, təsəvvür edildiyi kimi
çatdırılır. Tarixşünaslıq elmi də məhz
elə bir tədqiqat sahəsidir ki, onun siyasətlə,
ideologiya ilə bağlılıq meyilləri daha
güclüdür. Buna görə də müxtəlif zaman mərhələlərində
Azərbaycan tarixinə dair aparılan tədqiqatlarda mövcud
quruluşun ictimai, siyasi, ideoloji təsirləri xüsusilə
üstünlük təşkil etmişdir. Bu elm sahəsi
mövcud siyasi, ictimai və ideoloji sistemin tabeçiliyində
olduqda isə əlbəttə, tədqiqatların milli-mənəvi
keyfiyyətləri çox da nəzərə alınmır.
Odur ki, istərsə
çar Rusiyası, istərsə də sovet dövründə
Azərbaycan tarixşünaslığına dair aparılan tədqiqatlarda
Azərbaycan xalqının, Azərbaycan cəmiyyətinin
mövqeyindən və maraqlarından daha artıq
dövrün hakim dairələrinin siyasi, ictimai və ideoloji
maraqları nəzərə alınmışdır. Bunun nəticəsidir
ki, bu gün Azərbaycan tarixinə dair bir çox məqamlar
hələ də kölgə altında qalmaqdadır.
Bütün sahələrdə
olduğu kimi, bu sahədə də ulu öndər,
ümummilli lider Heydər Əliyev özünün ictimai,
siyasi və ideoloji fəaliyyətinin nümunəsində
heç bir elm sahəsini siyasətləşdirməmişdir.
Əksinə, siyasətin düzgün qurulması
üçün, onun ümumxalq mənafeyinə xidmət
göstərməsi üçün siyasətin
özünü elmiləşdirmişdir. Buna görə də
həqiqətlərin üzə çıxarılmasında
elmi arqumentləşdirmə, hadisələrə qərəzsiz,
obyektiv yanaşma ən düzgün yol hesab edilməlidir.
Azərbaycan
tarixşünaslığında, daha çox müstəqillik,
milli azadlıq və müstəqil dövlət quruculuğu
ilə bağlı formalaşmış ideyalar mövcud
hakimiyyətin siyasi iradəsinə tabe edilməklə tədqiq
olunmuşdur. Məlumdur ki, xalqın milli azadlıq
ideyaları Azərbaycanın Rusiyaya ilhaq olunduğu XIX əsrdən
sonra daha da canlanmışdır. XX əsrin əvvəllərindən
ictimai-siyasi hadisələr ictimai şüurun
formalaşmasına güclü təsir göstərmişdir.
Azərbaycan xalqının etnik bir vahid kimi çar
imperiyası və onun əlaltıları olan erməni
şovinistləri tərəfindən
sıxışdırılması müqabilində milli
azadlıq ideyaları müstəqil, azad, demokratik dövlət
quruculuğu ideyaları ilə qovuşmağa
başlayırdı.
Təsadüfi deyildir
ki, XIX əsrin ikinci yarısından sonra başlamış
maarifçilik hərəkatı XX əsrin əvvəllərində
bir sıra ictimai-siyasi təşkilatların yaranmasına
öz təsirini göstərmişdir. Həmin təşkilat
və qurumların fəaliyyəti bilavasitə milli
maraqların həyata keçməsi ilə bağlı idi. Bu
dövrdə yaranmış ictimai siyasi təşkilatlardan
biri də Difai partiyası idi. Milli azadlıq
ideyalarının həyata keçməsində Difai
partiyasının müstəsna tarixi rolu olmuşdur. Lakin
sovet tarixşünaslığı bu partiyanın fəaliyyətinə
elə bir qara ləkə yaxmışdır ki, hələ
indiyədək həmin partiyanın milli azadlıq
ideyalarına xidmət göstərməsi şübhələrdən
xilas ola bilməmişdir.
Sovet
tarixşünaslığı Difainin fəaliyyəti barədə
ya çox qaranlıq məlumat vermiş, ya da onun barəsində
millətçi, xalqa zidd, beynəlmiləlçilik ideyalarının
düşməni kimi bir fikir
formalaşdırmışdı. Əlbəttə, bu fikir
beynəlxalq aləmdə də Azərbaycanın nüfuzuna
ciddi xələl gətirməkdə davam edirdi. Difainin
ictimai-siyasi, ideoloji bir partiya kimi fəaliyyət göstərməsi,
onun ümumxalq mənafeyinin araşdırılması, milli
azadlıq və demokratizm ideyalarının həyata keçməsindəki
rolunun qiymətləndirilməsi sahəsində
tarixşünaslıq elmimiz indiyədək öz tədqiqatçısını
gözləməli olmuşdur. Bu mənada Difainin bir partiya
kimi fəaliyyətinin işıqlandırılmasında Eldar
Əzizovun “Difai” adlı monoqorafiyasını
tarixşünaslığımız üçün
uğurlu bir nailiyyət kimi qiymətləndirmək olar. Monoqrafiyada
Difainin ictimai-siyasi bir partiya kimi fəaliyyəti konkret faktlarla
dəqiq və aydın şəkildə
işıqlandırılır. Tədqiqata cəlb edilən
tarixi faktların analitik təhlili təkcə Difainin fəaliyyəti
ilə məhdudlaşmır. Əsərdə Difainin fəaliyyəti
əsasında həmçinin XX əsrin əvvəllərində
baş vermiş hadisələrin geniş salnaməsi
işıqlandırılır.
Difai haqqında
yazılan bu tədqiqat işi həqiqətən öz
aktuallığı baxımından xüsusi maraq doğurur.
Difai tarixin qısa bir mərhələsində
fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq, milli
azadlıq ideyalarının formalaşmasındakı roluna
görə, ictimai şüurun milli şüura çevrilməsindəki
əhəmiyyətinə görə azərbaycançılıq
ideyalarının canlandırılmasına görə, tarixi
yaddaşımızda silinməz izlər qoymuşdur. Difainin fəaliyyətində
indiyə qədər bu məqamlar gizlədilmiş və
ictimaiyyətin diqqətindən
yayındırılmışdır. Müəllif bu əsərdə
həmin məqamlara aydınlıq gətirərək Difainin
fəaliyyətinin illərə, əsrlərə nümunə
olduğunu sübuta yetirmişdir. Bunun üçün, əlbəttə
ki, tarixin qaranlıq məqamlarını
işıqlandırmaq bacarığı başlıca şərtdir.
Çox diqqətəlayiqdir ki, müəllif hər hansı
məqamı təhlil edərkən əvvəl qaranlıq
yerlərə işıq salır, həmin işıqda isə
hadisələri saf-çürük edib təhlil aparır. Müəllif
tarixin qaranlıq məqamlarını işıqlandırmaq
üçün müxtəlif mənbələrdən, Azərbaycan
tarixinə aid yazılmış tədqiqatlardan, rus və
xarici ölkə tədqiqatçılarının əsərlərindən
bəhrələnir, beynəlxalq informasiya mənbələrinə
müraciət edir.
Müəllif bu sahədə,
eyni zamanda, erməni müəlliflərinin yazdıqları əsərləri
də istisna etmir. Müqayisələr,
qarşılaşdırmalar,aparılan analitik təhlil
maraqlı, inandırıcı nəticələrə gəlməyə
imkan verir. Odur ki, bu əsərdən irəli gələn nəticələr
təkcə Azərbaycan cəmiyyətində tariximiz
üçün aydın təsəvvür yaratmaqla bitmir. Bu
nəticələr həm də beynəlxalq ictimaiyyətdə
Azərbaycan həqiqətlərinin
inandırıcılığına təminat verir. Ona görə
də bu əsər təkcə dövrün təsviri ilə
məhdudlaşmayıb həm də ictimai fikir tariximizin gələcək
nəsillərə çatdırılması
baxımından, milli-mənəvi təfəkkürümüzün
zənginləşməsi baxımından xüsusi əhəmiyyət
daşıyır.
Əsər giriş, altı başlıq, nəticə, əlavə
və ədəbiyyat hissələrindən ibarətdir. Giriş
hissəsi əsər haqqında müxtəsər informasiya
verilməsi ilə məhdudlaşmır. Burada dövrün
bütövlükdə ictimai-siyasi və ideoloji şəraiti
aydınlaşdırılır. Dövrün hadisələri
XIX əsrə məxsus maarifçilik ideyaları ilə
tipoloji əlaqə baxımından təhlil olunur. Eyni zamanda,
burada XX əsrin əvvələrində baş vermiş erməni-azərbaycanlı
münaqişələrinin şəraiti və səbəbləri
təhlil edilir. Kitabın sonrakı bölmələrində
Difainin yaranması şəraiti, “Qarabağ Birlik Məclisi”nin
təşkilati strukturu və proqramı, 1906-1908-ci illərdə
“Qarabağ Birlik Məclisi” – “Difai”nin fəaliyyəti məsələləri
işıqlandırılır. Əsərin özünün
daxili strukturunda maraqlı bir məntiqi məzmununu, siyasi,
ictimai və ideoloji mahiyyətini mənimsəmək
üçün bilavasitə, əvvəlki başlıqda
verilən təhlili materialla tanışlıq tələb
olunur. Əks halda, tarixi hadisələrin
ardıcıllığının, onların ictimai-siyasi və
ideoloji əhəmiyyətinin düzgün qiymətləndirilməsində
çətinlik baş verə bilər.
Müəllif təhlil
etdiyi bütün məqamlara diqqətlə, həssaslıqla
və peşəkarlıq tələbi baxımından
yanaşır. Buna görə də hər bir xırda
görünən detalın təhlilində stereo baxış
nümayiş etdirilir. Müəllif özündən əvvəl
deyilən fikirlərə tədqiqatçı etikası ilə
münasibət bildirərək öz mülahizələrini
məntiqi inandırıcılıqla sübuta yetirir. Məsələn,
Difainin yaranma tarixinin indiyə qədərki 1905-ci ilə aid
olduğunu təkcə faktiki materialla yox, həm də məntiqi
dəlillərlə əsaslandırır.
Eldar Əzizovun “Difai”
adlı monoqrafiyasının mühüm elmi əhəmiyyəti
vardır. Əsərin elmi əhəmiyyəti, hər
şeydən əvvəl, onun inandırıcı məntiqi və
inkaredilməz dəlilləri ilə bağlıdır. Monoqrafiyanın
elmi nəticələri, hər şeydən əvvəl, Azərbaycanda
ictimai şüurun yaranması ictimai təfəkkürün
məhsuludur. Azərbaycan ictimai təfəkkürü isə
qədim tarixi köklərə bağlıdır. Eyni zamanda,
ictimai şüurun zənginləşməsi milli
şüurun formalaşmasına təsir göstərir. Milli
şüur isə milli ideologiyaya keçdikdə cəmiyyət
üçün daimi əhəmiyyətli olur. Milli
ideologiyanın inkişafı və fəaliyyəti müstəqil
dövlətçilik şəraitində
mümkündür. Burada belə bir məntiqi nəticə
alınır ki, Azərbaycanda müstəqil milli dövlətçilik
təfəkkürünün formalaşmasında Difainin
müstəsna tarixi rolu olmuşdur. Digər tərəfdən,
bu əsərin elmi nəticələri əsasında beynəlxalq
ictimaiyyətdə Difai haqqındakı neqativ fikirlərin
aradan qaldırılmasına təminat verilir.
Monoqrafiyanın çox
mühüm elmi yenilikləri də vardır. Əvvəla,
onu qeyd etmək lazımdır ki, müəllif Difai
haqqında hər hansı bir ictimai-siyasi təşkilat mənasında
yox, ictimai, siyasi və ideoloji vəzifələri yerinə
yetirən bir partiya kimi bəhs edir. İkincisi, müəllif
sübut edir ki, Difai partiyası ictima-siyasi və ideoloji vəzifə
yerinə yetirdiyi üçün onun fəaliyyətində
radikal terrorçuluq mövcud deyildir. Digər tərəfdən,
son dövrün ədəbiyyatında Difainin maarifçilik
funksiyası Difai barədə düzgün informasiyaların
yayılması baxımından maraqlıdır. Bu monoqrafiya
tarixçilər, sosioloqlar, politoloqlar, ideoloji işçilər
və təbliğatçılar üçün əvəzsiz
material mənbəyidir. Monoqrafiyanın dili yüksək elmi
üslub nümayiş etdirir. Mətndə
ardıcıllıq, məntiqilik və arqumentlilik
güclüdür. Əsərin yazılmasında zəngin nəzəri
ədəbiyyatdan və ən müasir informasiya
texnologiyalarına məxsus məlumatlardan istifadə
olunmuşdur. Səmimiyyətlə demək lazımdır ki,
analitik təfəkkürün məhsulu olan bu monoqrafiya
doktorluq dissertasiyası kimi nəzərdə tutulmuş
olsaydı, Ali Attestasiya Komissiyasında yüksək səviyyəli
işlərdən biri kimi nəzərə alına bilərdi.
Mübariz YUSİFOV,
filologiya elmləri doktoru,
professor
Ramiz MƏMMƏDOV,
fizika-riyaziyyat elmləri
doktoru, professor
Xalq qəzeti.- 2009.- 1 may.- S. 7.