Həyatı gözəlləşdirməyə çalışan sənətkar

Azərbaycan teatr və kino sənətinin inkişafı həyatını bütünlükdə bu sənətə həsr etmiş insanların fədakarlığı ilə bağlıdır. Belə sənətkarlarımızdan biri də Azərbaycan teatr və kino sənətində müstəsna xidmətləri olmuş xalq artisti Məhəmməd Bürcəliyevdir.

Məhəmməd Bürcəliyevin teatr sənətinə gəlişi təsadüfi olmamışdır. Onun müqtədir sənətkar kimi yetişməsində Azərbaycan ədəbi həyatında mühüm rolu olmuş Mikayıl Müşfiqin, Süleyman Rüstəmin, Sabit Rəhmanın böyük təsiri olmuşdur. Söz ustadları ilə mütəmadi görüşləri, ədəbi mühiti istedadlı aktyorun bu sənəti seçib, onu həyatı boyu yüksək səviyyədə cəmiyyətə təqdim etməsinə səbəb yaradan meyarlardandır.

Məhəmməd Bürcəliyev 1914-cü il aprel ayının 25-də Şəki şəhərində fəhlə ailəsində anadan olub. O, Şəkidə beşillik orta təhsilini bitirdikdən sonra Bakıda Karl Libkinext adına fabrik-zavod məktəbinə daxil olub. Bu məktəb neft mədənləri üçün fəhlələr hazırlayırdı. Həmin məktəbdə Mikayıl Müşfiqdən ədəbiyyat dərsi alan Məhəmməd Bürcəliyev yazdığı şerlərdən bir neçəsini müəlliminə oxuyur. Onun şerlərini diqqətlə dinləyən Mikayıl Müşfiq ertəsi gün həvəskar şairi “Gənc işçi” qəzetinin redaksiyasına aparıb onu Süleyman Rüstəmlə tanış edərək, ədəbiyyat dərnəyinə yazdırır. Ədəbi janrın sirlərini öyrənən gənc Bürcəliyevin yaradıcılıq şövqü məhz buradan qaynaqlanır.

Məhəmməd Bürcəliyev 1932-ci ildə fabrik-zavod məktəbini bitirdikdən sonra Fəhlə Pedaqoji Texnikumuna daxil olur və burada da Sabit Rəhmanla yaxından tanış olur. Məktəbi bitirməkləri münasibətilə hazırlanan konsert proqramında Məhəmməd Bürcəliyev də tamaşalardan parçalar ifa edir, göstərilən kiçik səhnəciklərdə ona həvalə olunan müəyyən obrazlar yaradır. Konsert qurtardıqdan sonra Bürcəliyevin ifası ilə maraqlanan Sabit Rəhman: “Məktəbi qurtarıb hara gedəcəksən?” – deyə soruşur.

“Bizi inşaat məktəbinə göndərməlidirlər” – deyərək gənc, yaraşıqlı, ucaboylu Məhəmməd cavab verir.

Sabit Rəhman bir qədər güldükdən sonra deyir ki, bura bax, sənsiz də ev tikən tapılar, gəl səni aparım təzə təşkil edilmiş teatra.

— Teatrda nə iş görəcəm?

— Biz sizin kimi gənclər tapıb aktyor yetişdirmək istəyirik. Səhər gəl teatra, gözləyəcəm.

Ertəsi gün baş rejissor Əlihüseyn Rzayev Sabit Rəhmanla mədəniyyət ocağına gələn Məhəmməd Bürcəliyevi bir aktyor kimi teatra qəbul edir. 1932-ci ildə Şəki Dövlət Dram teatrında ədəbi hissə müdiri işləyən Sabit Rəhman dramaturgiya janrının növlərindən aktyorlara tədris edir, onların sənət yollarının qaranlıq cığırlarını aydınlaşdırırdı.

Sonralar Məhəmməd Bürcəliyev bu sənətin dərinliklərinə varmaq üçün Krupskaya adına Moskva Dövlət İncəsənət Universitetinin aktyorluq və rejissorluq fakültələrinə qəbul olur. 1948- 1950-ci illərdə Gəncə mədəni həyatının formalaşmasında mərhum bəstəkar Fikrət Əmirovla birgə müstəsna xidmətləri olmuş Məhəmməd Bürcəliyev burada Dövlət Filarmoniyasının yaradılmasında böyük səy göstərmişdir. O, 1950- 1955-ci illər ərzində Gəncə Dövlət Dram Teatrının bədii rəhbəri və direktoru olmuş, uzun illər Gəncəbasar zonasının Teatr Xadimləri İttifaqının sədri kimi çalışmışdır.

1948-ci ildə M. Bürcəliyev “ Yadigar” adlı dram əsərini qələmə alıb. Həmin ildə də “Yadigar” pyesi Gəncə Dövlət Dram Teatrında tamaşaya qoyulub. Xalq artisti M. Bürcəliyevin “Yadigar” pyesi 1948-ci ildə keçmiş SSRİ-də keçirilmiş “Müasir dramaturqların əsərlərinə baxış” festivalında 3-cü dərəcəli mükafata layiq görülmüşdür. Həmçinin M. Bürcəliyev respublika qəzet və jurnallarında 75-dən artıq məqalə, resenziya və oçerklərin müəllifi kimi də tanınmışdır. Gəncə teatrının səhnəsində M.Bürcəliyev 11 pyesin quruluşçu rejissoru olmuşdur. Məhəmməd Bürcəliyev 1955-ci ildə respublikanın əməkdar artisti, 1958- ci ildə isə xalq artisti fəxri adlarına layiq görülmüşdür.

Məhəmməd Bürcəliyevin istər aktyorluq, istərsə də Gəncə Dövlət Dram Teatrına rəhbərlik etdiyi müddətdə teatrın repertuarında komik tamaşalar üstünlük təşkil edirdi. O, tamaşaların, demək olar ki, heç birində ifrat mizanlara və yersiz, şablon təqdimata yer verməyib.

İmprovizator aktyor kimi Bürcəliyevin obrazlar qalereyasında mənfi- müsbət obrazlar paralellik təşkil edir. O, heç bir vaxt rollarına tipaj və yaxud personaj kimi yanaşmayıb. Epizodik rollarını belə, xarakterik obraz səviyyəsində tamaşaçısına çatdırıb. “Mən ki, gözəl deyildim” filmində aktyora çox kiçik, epizodik rol verilib. Lakin ifa orijinal manera baxımından yaddaqalandır. Film çox pessimist notlar üzərində başlayaraq, haqlı olaraq müharibənin ağır yükünü ilk kadrlardan tamaşaçının çiyinlərinə yükləyir. Kadrlar gərginliklə izlənilir. Filmin qəhrəmanı Səidə atasını cəbhəyə yola saldıqdan sonra şəklə baxır. Onun kimi bizi də Əsgərin (M. Bürcəliyev) alman faşistini ələ salan nikbin əhval-ruhiyyəli səsi silkələyir.

Və yaxud da ki, Cəlil Məmmədquluzadənin “Ölülər” pyesi əsasında ekranlaşdırılmış “O, dünyadan salam” (Rejissor və ssenari müəllifi T. Tağızadə) filmindəki Hacı Baxşəli obrazını götürək. Aktyor öz monoloqlarında bu obraz vasitəsilə mövhumatçılığın çirkin nüanslarını elə məharətlə xarakterizə edir ki, biz tamaşaçılar çox asanlıqla həmin dövrün müasirinə çevrilir, savadsızlığın, avamlığın törədə biləcəyi təhlükəli məqamları dərindən dərk edirik. Obraz, sanki, “baxın, mənə yaxşı baxın, bizə heç cür oxşamayın!” – deyərək hayqırırdı.

O, heç vaxt istər teatr, istərsə də kino yaradıcılığında rol seçimi etməzdi. İstədiyi yalnız canlandıracağı obrazları yaddaqalan personaj səviyyəsində təqdim edib, milyonların yaddaşına həkk etdirmək idi. Elə “Dəli kür” filmindəki Allahyar obrazı kimi. Hamımızın nəzərində Allahyar filmin qəhrəmanına zidd gedən bir tipajdır. Əslində isə o, arvadı zorla qaçırılmış bir azərbaycanlı kişisidir. Obrazın haqlılığını personaj sözsüz kadrlarda belə, at çapıb, tüfəng oynatmaq timsalında çox gözəl əks etdirir. Sovet dövründə müəyyən qadağalar əsasında çəkilmiş filmdə Allahyar obrazı ilk baxışda tamaşaçıda quldurbaşı təəssüratı yaratsa da, nəticədə namus davası edən bir personajdır. O, öz məninə çevirdiyi mənfi obrazı belə aktyor strategiyası ilə qorumağı, müdafiə etməyi bacarırdı.

Yazıçı Anarın ssenarisi əsasında ekranlaşdırılan “Qəm pəncərəsi” filmində Məhəmməd Bürcəliyevə həvalə olunan Rəşid bəy obrazı isə aktyorun xarici görünüşü, xarakterik siması, qürurlu davranışı mənasında əsl tapıntı idi. Aktyor bu rolun xarakterik keyfiyyətlərini böyük istedadla ifa etməklə əsl Azərbaycan ziyalısının heykəlini yaradıb. O, əsl ziyalı aktyor idi.

Məhəmməd Bürcəliyev kino fəaliyyəti ilə bərabər, ömrünün sonuna qədər sadiq qaldığı teatr sənətində də yüzlərlə obraz yaratdı. Aktyorun ifasında dramatizm daha güclü alınsa da o, daim komik janra üstünlük verərdi. Məhəmməd Bürcəliyevi tanıyan sənət dostları və müasirləri də xatırlayırlar ki, o özü, sözün əsl mənasında, həyatın müsbət obrazı idi.

Bu gün aktyorluq sənətinin ölməzliyini sübut edən meyarlar onun ifasında özünü təsdiqləyir.

Şəhla BÜRCƏLİYEVA,

kinoşünas

Xalq qəzeti.- 2009.- 3 may.- S. 8.