Azərbaycanın adı II Dünya müharibəsinin qalibləri sırasındadır

1941—45-ci illər müharibəsini kimi Böyük Vətən müharibəsi, kimi də İkinci Dünya müharibəsi adlandırır. Əlbəttə, bunların hər ikisi düzdür. Sovet İttifaqı üçün bu savaş doğrudan da, Vətən müharibəsi idi. Çünki bu misli görünməmiş müharibədə sovet dövlətinin qalıb-qalmaması məsələsi həll olunurdu. O biri tərəfdən, 68 ölkənin iştirakı bu qanlı davaya Dünya müharibəsi deməyə əsas verir. Müharibə hər bir ölkənin siyasətinin zorakı davamıdır.

Müharibələr həmişə insanların kütləvi ölümü ilə, illərlə qurub-yaratdıqları şəhərlərin, kəndlərin, zavod və fabriklərin məhv edilməsilə nəticələnir. Müharibə ata-anaları oğulsuz, qız-gəlinləri ərsiz, qardaşsız, uşaqları atasız qoyur, ailələri dağıdır.

Mən müharibə mövzusuna sıx bağlı olan jurnalist kimi Rusiyada, Ukraynada, Belarusda, Litvada çox ünvanlarda olmuşam. Uzun müddət Moskvada, dəfələrlə Kiyev, Xarkov, Leninqrad, Stalinqrad və başqa şəhərlərin arxivlərində tədqiqat-axtarış işləri aparmışam. Görkəmli sovet marşalları, generalları və müharibə veteranları ilə görüşüb söhbətər etmiş, onların bir çoxu ilə dost-tanış olmuşam. Bu şəhərlərdə keçirilən müxtəlif yığıncaqlarda, konfranslarda iştirak və çıxış etmişəm. Yüksək rütbəli erməni hərbçiləri ilə, hətta marşal İ.X.Baqramyanla da görüşlərim olub. Onların müharibədə Azərbaycanın rolu barədə suallarıma qısqanc, başdansovdu cavabları, bizə soyuq münasibətin səbəbi mənə sonradan aydın oldu. Çox təəssüf ki, Azərbaycanın bu müharibədə iştirakı və onun əhəmiyyətli rolu barədə doğru-düzgün məlumat hələ də dünyaya çatdırılmayıb. SSRİ-də çap olunmuş 6200 səhifəlik müharibəyə aid çoxcildlikdə, arxiv sənədlərində Azərbaycanın adına çox az rast gəlmişəm.

1941—45-ci illərdə qazanılmış qələbədə üç amil həlledici rol oynayıb. Onlardan biri Bakı nefti Azərbaycanın cəbhəyə köməyidir. O vaxt Bakı ölkə neftinin 70 faizini verirdi. Bunu 2002-ci ildə Moskvada keçirilən nüfuzlu konfransda etdiyim çıxışdan sonra orada işirak edən görkəmli sərkərdələr, alimlər, tarixçilər də təsdiq etdilər. Bu artıq danılmaz faktdır. Bakı şəhəri nə üçün vaxtında layiq olduğu “Qəhrəman şəhər” adını almayıb sualı da cavabsız qalmaqdadır. Əlbəttə öz tarixçilərimizin, jurnalistlərimizin laqeydliyini, tənbəlliyini də etiraf etməliyik. Bunların hamısını mən illər boyu ürək ağrısı ilə hiss etmişəm.

1941-ci ildə müharibənin ilk dörd ayı ərzində respublikamızın süqutuna, xalqımızın sürgün edilməsinə iki dəfə cəhd edilmişdi. Bu müharibədə 700 min soydaşımız iştirak edib, onlardan 350 min nəfəri Vətənə qayıtmayıb. Öz içərimizdə bəzi adamlar bu müharibədə bizim millətin iştirakını, göstərdiyi qəhrəmanlıqları heçə endirmək istəyirsə, bədxahlarımızı necə qınamaq olar? 1941—45-ci illər müharibəsi bu savaşda qalib gəlmiş hər bir millət kimi azərbaycanlıların da şanlı hərb tarixidir. O qanlı-qadalı illər bir tarix kimi kitablarda, daş heykəllərdə, yaddaşlarda yaşayacaq, əsrlərdən-əsrlərə, nəsillərdən-nəsillərə bir öyünücü salnamə kimi yadigar qalacaq.

1973-cü ildə II Dünya müharibəsinin ikiqat qəhrəmanı Həzi Aslanov barədə film çəkərkən Sovet İttifaqı marşalı Ç.K.Jukovun evində olduq. Söhbətimizin axarında görkəmli sərkərdə dedi: “Müharibədəki misilsiz xidmələrinə görə hər bir sovet vətəndaşı Bakının qarşısında papağını çıxartmışdır”. Həzi Aslanova birinci dəfə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adını təqdim edən Sovet İttifaqı marşalı A.İ.Yeryemenko isə görüşümüz zamanı mənə belə dedi: “Musa, Həzi kimi oğul böyüdən xalqa eşq olsun, sağ olsun Azərbaycan xalqı”.

Mən iştirak etdiyim müxtəlif səviyyəli görüşlərdə bir çox partiya, dövlət xadimlərinin, xarici ölkə rəhbərlərinin, tarixçilərin, görkəmli sərkərdələrin müharibə illərində Bakının, Azərbaycanın cəbhəyə misilsiz köməyi haqqında dedikləri sözləri, fikirləri xalqa çatdırmaq üçün xeyli sənət - sübut toplamışam. Bunlar hamısı millətimizin şan-şöhrətidir. Bunları unutmaq olmaz. 1941—45-ci illərdə respublikamızda yüz minlərlə ailənin çəkdiyi əzab-əziyyəti, bir çoxlarının faciəli həyatını bu gün unutmaq olarmı? Bütün bunları gələcək nəsil bilməlidir. Uzun illər öyrənib topladığım, hadisələrdən birini — bir ailənin faciəsini bu günün oxucularına çatdırmağı özümə borc bilirəm.

1944-cü ilin yanar ayı idi. Əsgər anası Rəna xanım oğlu Eminin ağır yaralanması, Rusiyanın kiçik şəhərlərinin birində hərbi qospitala düşdüyü xəbərini aldı. Emin onun yeganə oğlu idi, 1943-cü ildə müharibəyə getmişdi. Rəna xanım çox çətinliklə, kəndləri, şəhərləri aşdı, gəlib oğlunu tapdı... Emin yatmışdı. O, gözlərini açanda anasını yanında gördü. Təəcüblə onun üzünə baxıb, birtəhər dodaqlarını tərpətdi, gülümsünən kimi oldu. Vəziyyəti çox ağır olduğundan nə danışa bilir, nə də tərpənirdi.

Rəna xanım qospitalın rəisinə yalvarıb, xahiş etdi ki, mən həkiməm, icazə verin burda qalım, həm oğluma, həm də başqa xəstələrə kömək edim. Çox götür-qoydan sonra ona bir həkim kimi növbətçi otaqda qalıb oğluna və başqa yaralılara xidmət etməyə icazə verdilər. O gündən Rəna xanım gecə-gündüz xəstələrin yanında oldu, həkim kimi onlara xidmət göstərdi. Az bir vaxtda Rəna xanım yaralı əsgərlərin, eləcə də qospitalda çalışan həkim və şəfqət bacılarının sevimlisinə çevrildi. Hamı ona “Ana” deyə müraciət edirdi. Hətta şəhərdə də ondan danışırdılar.

Artıq 20 gün idi ki, ana oğlunun yanında idi. Lakin nə Rəna xanımın, nə də başqa həkimlərin qayğısı onun oğluna kömək edə bildi. Emin şaxtalı bir qış gecəsi anasının qolları üstə dünyasını dəyişdi. Onun anasına dediyi son söz bu oldu: “Ana, məni Vətəndə dəfn elə. Emin hardan biləydi ki, müharibə şəraitində ölkədəki bütün dəmir yolları çox ağır şəraitdə işləyir. Tək qadın oğlunun cənazəsini Vətənə necə apara bilərdi? Bu hüznlü anlarda Rəna xanımın bir ana kimi qərib bir şəhərdə keçirdiyi iztirabları təsəvvür etmək çətindir.

Müharibə dövründə ölkədəki bütün qospitallarda ölən əsgərləri elə o şəhərdə qardaş qəbiristanlığında dəfn edirdilər. Emini də belə əsgəri qaydada dəfn etməyə hazırlaşırdılar. Lakin Rəna xanım qəti surətdə etiraz edib, “Mən balamı aparıb Azərbaycanda torpağa tapşıracam” deyirdi. Qospitalın rəisi, həkimlər, hətta şəhərin hərbi komissarı da gəlib, qışın şaxtasında Eminin cənazəsini Azərbaycana aparmağın mümkün olmayacağını dedilər. Rəna xanım isə razılaşmırdı: mən oğlumu vətənə aparacağam, bu onun son arzusudur...

Axırda ana şəhər partiya komitəsi katibinin yanına gəlib onlardan acizanə xahiş etdi ki, köməklik edin, balamı Azərbaycana aparım. Şəhərin rəhbərləri yığışıb qərara gəldi ki, anaya kömək edib cənazəni Azərbaycana yola salsınlar. Şəhərin komendantı bildirdi ki, iki gündən sonra bir hərbi hissə qatarla Qafqaz istiqamətinə buradan keçəcək, o qatarla ana-balanı yola salmaq olar. Emin üçün sink tabut hazırladılar, ana üçünsə yol tədarükü gördülər. İki gündən sonra həmin qatar gəldi. Hərbi hissənin komandiri və qatar rəisinin razılığından sonra qatara başqa bir vaqon qoşdular. Əlbəttə, bu qeyri- adi bir hal idi. Çünki hərbi eşelona heç nə əlavə etmək olmazdı.

Nəhayət, ananı və tabutu vaqonda yerləşdirdilər. Qatardakı əsgər və zabitlər vaqonun ətrafına yığışıb, həyəcanla bu mənzərəyə baxırdılar. Komandir əsgərlərin üzünə baxıb nəisə demək istəyirdi. Bu anda bir nəfər yaşlı əsgər komandirin fikrini başa düşüb, irəli çıxdı və özünü təqdim etdi: “Baş serjant Yefim Abramov. Yoldaş polkovnik, icazə verin, onları mən müşayiət edim. Mən Azərbaycanda doğulmuşam, 10 yaşıma kimi orada yaşamışam. Mən ölmüş əsgərin anasına anam kimi qulluq edəcəyəm”. Polkovnik serjanta təşəkkür edib ona icazə verdi.

Şəhər əhli hadisədən xəbərdar idi. Ananı yola salmağa xeyli insan gəlmişdi. Kimisi isti paltar, kimisi yemək, kimisi azacıq çörək payını gətirmişdi. Qospitalın rəisi, həkim və şəfqət bacıları, hərbi komissar, uşaq-qoca — hamı hüznlü əsgər anasını yola salmağa gəlmişdi. Ana vaqonun pəncərəsindən qəmli-qəmli onlara baxıb başının asta hərəkəti ilə təşəkkürünü bildirdi. Vaqonun ətrafına yığılanlardan qoca bir qadın uca səslə əsgərlərə müraciət etdi: “Mənim əsgər balalarım, bu anadan müğayat olun, onu qoruyun!” Əsgərlərin səsi eşidildi: “Arxayın olun, o bizim hamımızın anasıdır”.

Paravoz uzun fit çaldı. Hərbi xəstəxananın rəisi anaya yaxınlaşdı. “Əlvida” deyib onun əlindən öpdü. Qatar tərpəndi. Yola salmağa gələnlərdən kimisi göz yaşını silir, kimisi əl edir, kimisi də həyəcanla uzaqlaşan qatarın arxasınca baxırdı. Ana ilə balanı aparan qatar uzaqlaşıb gözdən itənə qədər heç kim yerindən tərpənmədi.

Müharibə illərində dəmir yollarında hərbi texnika və ordu hissələrini daşıyan qatarlar dayanacaqlarda bəzən saatlarla gözləməli olurdu. Rəna xanımı aparan qatar da 4 saat yol gedib, növbəti dayanacaqda dayandı. Əsgərlər vaqonlardan düşüb, ana olan vaqonun qabağına toplaşdılar. Hamıdan tez Yefim yuxarı qalxdı. Rəna xanım tərpənmədən, sakit-sakit oğlunun tabutuna baxırdı. Az bir vaxtda oğul tabutu aparan azərbaycanlı ana barədə xəbər tutan xeyli adam vaqonun qabağına yığışdı. Vaqona qalxanlar anaya və təbuta baxıb kövrəlirdilər. Kimsə qışın şaxtalı günündə kiçik gül dəstəsi gətirmişdi... Qatar gözdən itənə qədər camaat dağılmadı.

Artıq iki gün idi ki, ana ilə balanı aparan qatar yolda idi. Bu iki gündə Rəna xanım nə yatmış, nə də boğazından bir qurtun su keçmişdi. Növbəti dayanacaqda Yefim vaqona yaxınlaşıb qapını açdı. Ananı oğlunun tabutunu qucaqlayıb yatmış görəndə əli ilə yığışanlara işarə etdi ki, səs salmayan, ana yuxuya gedib. Qatar bir neçə saat getdikdən sonra böyük bir qəsəbədə dayandı. Qarşıda Vətən idi. Yefim yuxarı qalxanda yenə də ananı yatmış görüb aşağı əyildi və xeyli baxdı. Ana bir əlində oğlunun döyüşdə aldığı qırmızı ulduz ordeni, o biri əli ilə də tabutun üstünə çəkdiyi odeyalı qucaqlayıb gözlərini əbədi yummuşdu...

Yefim ayağa qalxıb papağını çıxartdı. Vaqonun ətrafına yığışan insanların hamısı papaqlarını çıxardıb oğlunun tabutu üstündə əbədiyyətə qovuşmuş müqəddəs ana qarşısında baş əydilər.

Qatar fit çalıb hərəkətə gəldi. Ana Vətən yolunda qurban getmiş oğulun və oğul dərdinə dözməyib dünyasını dəyişmiş ananın qoşa cənazəsi doğma diyara yaxınlaşırdı.

Musa BAĞIROV,

jurnalist–kinematoqrafçı,

əməkdar incəsənət xadimi

Xalq qəzeti.- 2009.- 15 may.- S. 4.