Müasir Azərbaycan ədliyyəsi Heydər Əliyev qayğısının nəticəsidir

Azərbaycan Ədliyyəsi özünəməxsus inkişaf yolu keçmişdir. 1918-ci ilin may ayının 28-də Tiflis şəhərində Qafqaz canişininin iqamətgahında doktor Həsən bəy Ağayevin sədrliyi ilə Azərbaycan Milli İslam Şurasının iclası keçirilərək Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin elan olunması haqqında bəyannamə qəbul olunmuş və bitərəf deputat Fətəli xan Xoyski başda olmaqla, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ilk hökuməti – müvəqqəti hökumət təşkil edilmişdir. Beləliklə, 28 may 1918-ci ildə Şərqdə ilk demokratik dövlət – Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yaradılmışdır.

Azərbaycan Respublikasının ədliyyə naziri, Məhkəmə-Hüquq Şurasının sədri Fikrət Məmmədov “Azərbaycan ədliyyəsi inkişaf yollarında” məqaləsində göstərir: “Azərbaycan Demokratik Respublikasında Ədliyyə Nazirliyi dövlətin yarandığı gün təsis edilmiş və öz işinə, ilk növbədə, ədalət mühakiməsinin təşkili ilə başlamışdır. Eyni zamanda, Azərbaycan Nazirlər Şurasının qərarları ilə 1918-ci il oktyabr ayının 1-də Bakı Dairə Məhkəməsinin və onun tərkibində prokurorluğun fəaliyyəti bərpa olunmuş, noyabrın 22-də isə Ədliyyə Nazirliyinin Əsasnaməsi təsdiq edilmişdir”.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Nazirlər Şurasının 1 oktyabr 1918-ci il tarixli qərarı ilə anarxiya dövrünün (Bakı Kommunası dövrü nəzərdə tutulur - İ.A.) müxtəlif adlı məhkəmələri və məhkəmə funksiyalı komissiyaları ləğv edilmiş və həmin qərarla Bakı Dairə Məhkəməsinin ona tabe olan idarələri, o cümlədən prokurorluğun fəaliyyəti bərpa edilmişdir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ədliyyə naziri Xəlilbəy Xasməmmədovun “Məhkəmə idarələrinin bərpa olunması haqqında” məruzəsi əsasında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Nazirlər Şurası 1 oktyabr 1918-ci il tarixli qərar qəbul etmişdir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Nazirlər Şurasının 22 noyabr 1918-ci il qərarı ilə Ədliyyə Nazirliyi haqqında əsasnamə və nazirliyin ştat cədvəli təsdiq edilmişdir.

Təsadüfi deyildir ki, elə həmin tarix əsas götürülərək ümummilli lider Heydər Əliyev 11 noyabr 2000-ci il tarixli sərəncamı ilə hər ilin 22 noyabrının ədliyyə işçilərinin peşə bayramı günü kimi qeyd edilməsi qərara alınmışdır .

Çox təəssüflər olsun ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti cəmi 23 ay yaşamışdır. 1920-ci il aprelin 27-28-də RSFSR beynəlxalq hüquq normalarını kobudcasına pozaraq, müharibə elan etmədən öz silahlı qüvvələrinin hissələrini Azərbaycana yeritmiş, suveren Azərbaycan Respublikasının ərazisi işğal edilmiş, qanuni seçilmiş hakimiyyət orqanları zorakılıqla devrilmiş və Azərbaycan xalqının çox böyük qurbanlar bahasına qazandığı müstəqilliyinə son qoyulmuşdur.
1922-ci il dekabrın 30-da SSRİ yaradılmış və SSRİ-də inqilabi qanunçuluğu möhkəmlətmək məqsədilə 1923- cü il noyabr ayının 23-də “SSRİ Ali Məhkəməsi haqqında Əsasnamə” qəbul edilmişdir. SSRİ MİK və XKS 20 iyul 1936-cı il tarixdə “SSR İttifaqı Xalq Ədliyyə Komissarlığının yaradılması haqqında” qərar qəbul etmişdir.

Qeyd etmək yerinə düşər ki, keçmiş Azərbaycan SSR- in 1-ci çağırış Ümumazərbaycan Sovetlər Qurultayı tərəfindən 19 may 1921-ci ildə təsdiq olunmuş Konstitusiyasının (Əsas Qanununun) 41-ci maddəsində Xalq Komissarlığı Sovetinə daxil olan 17 Xalq Komissarlığından biri kimi Ədliyyə Xalq Komissarlığının da yaradılması nəzərdə tutulmuşdu. 31 may 1956-cı ildə keçmiş SSRİ Ədliyyə Nazirliyi ləğv edilir. Bununla əlaqədar olaraq, keçmiş Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 7 dekabr 1959-cu il tarixli fərmanı ilə Azərbaycan SSR-in Ədliyyə Nazirliyi ləğv edilir və fərmanın 2-ci maddəsi ilə məhkəmə orqanlarının bütün fəaliyyəti üzərində rəhbərlik və nəzarət etmək, habelə məhkəmə statistikasını aparmaq Azərbaycan SSR Ali Məhkəməsinə həvalə edilir.

Sovetlər dönəminin heç bir konstitusiyasında, o cümlədən keçmiş Azərbaycan SSR-in konstitusiyalarında demokratiyanın, hüquqi dövlətin zəruri tələblərindən biri olan dövlət hakimiyyətinin bölgüsü prinsipi aparılmamışdı. Yalnız Azərbaycan Respublikası 18 oktyabr 1991-ci ildə öz tarixi dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra 12 noyabr 1995-ci ildə ümumxalq səsverməsi (referendum) yolu ilə qəbul edilmiş Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 7-ci maddəsinin III hissəsində dövlət hakimiyyətinin – qanunverici, icra və məhkəmə hakimiyyətinə bölünməsi prinsipi təsbit edilmişdir.

Keçmiş Sovetlər Birliyində Ədliyyə Nazirliyinin ləğv edilməsinə heç də müsbət hadisə kimi baxmaq düzgün olmazdı. Belə ki, Ədliyyə Nazirliyinin ləğvi bu sahədə dünya ölkələrində yaranmış mövcud təcrübədən əsassız imtina edilməsi ilə yanaşı, həmin dövrün sovet rəhbərliyində olan şəxslərin ölkədəki kriminogen vəziyyətin, cinayətkarlığın dinamika və strukturunun, o cümlədən cinayətkarlığın dinamikasında olan artım meyllərinin düzgün qiymətləndirilməməsindən, əslində, bu sahədəki real vəziyyətə açıqca göz yummalarından irəli gəlirdi. Lakin idarəçilik sahəsində yol verilmiş belə səriştəsizlik və nöqsanlar həmin dövr sovet rəhbərliyinin fəaliyyətində yeganə hal olmamışdır.

Yalnız ümummilli lider Heydər Əliyev 14 iyul 1969- cu ildə respublika rəhbəri seçiləndən sonra əvvəllər əsassız olaraq ləğv edilmiş Ədliyyə Nazirliyinin təşkili və inkişafı üçün, əsl mənada, yeni tərəqqi dövrü başladı. Keçmiş Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 27 oktyabr 1970-ci il tarixli fərmanı ilə Azərbaycan SSR İttifaq – respublika Ədliyyə Nazirliyi yaradıldı. Həmçinin, keçmiş Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin 28 iyul 1972-ci il tarixli 243 №-li qərarı ilə “Azərbaycan SSR Ədliyyə Nazirliyi haqqında Əsasnamə” təsdiq edildi.

Həmin əsasnaməyə görə məhkəmələrə təşkilati rəhbərliyi təmin etmək, bu işin səviyyəsini yüksəltmək, hakimlərin müstəqilliyi və ancaq qanuna tabe olması prinsipinə ciddi əməl olunmaqla, ədalət mühakiməsi məqsədlərinin və məhkəmənin vəzifələrinin həyata keçirilməsinə hər vasitə ilə kömək etmək Azərbaycan SSR Ədliyyə Nazirliyinin başlıca vəzifələrindən biri hesab edilmişdi.

Əsasnamədə, həmçinin, göstərilirdi ki, Azərbaycan SSR Ədliyyə Nazirliyi məhkəmə orqanlarında işin təşkilinin vəziyyəti üçün, hüquq qaydalarının, sosialist qanunçuluğunun möhkəmləndirilməsi sahəsində nazirlik sisteminə daxil olan ədliyyə orqanları və idarələrinin fəaliyyəti üçün partiya, dövlət və xalq qarşısında məsuliyyət daşıyır. Keçmiş sovet konstitusiyalarında göstərilirdi ki, hakimlər müstəqildirlər, ancaq qanuna tabedirlər. Lakin həyatda bunun əksini görürdük. Partiya orqanları başda olmaqla, icra orqanlarının, xüsusilə, mərkəzi icra orqanlarının məhkəmələrin fəaliyyətinə müdaxilə etmələri adi hal almışdı.
“Azərbaycan SSR Ədliyyə Nazirliyi haqqında Əsasnamə”sinə görə məhkəmələrə təşkilati rəhbərliyi təmin etmək, bu işin səviyyəsini yüksəltmək gostərişi ilə hakimlərin müstəqilliyi və ancaq qanuna tabe olması prinsipi ziddiyyət təşkil edirdi. Belə ki, məhkəmələrə təşkilati rəhbərlik etmək funksiyası ilə hakimlərin müstəqilliyi və ancaq qanuna tabe olması prinsipi heç bir halda bir araya sığmırdı.

Azərbaycan Respublikası (18 oktyabr 1991-ci il) öz tarixi dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra ümummilli lider Heydər Əliyevin sədrliyi ilə layihəsi hazırlanmış müstəqil dövlətimizin ilk Konstitusiyasının 12 noyabr 1995-ci ildə ümumxalq səsverməsi (referendum) yolu ilə qəbul edilməsi xalqımızın tarixində ən parlaq səhifələrdən biridir. Bundan sonra isə Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi tərəfindən 10 iyun 1997-ci il tarixli “Məhkəmələr və hakimlər haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu qəbul edilmiş və sonrakı illərdə həmin qanuna bir sıra mühüm dəyişikliklər edilmişdir.

Respublikamızda aparılan hüquqi islahatlar, onun tərkib hissəsi olan məhkəmə-hüquq islahatının keçirilməsi ilə əlaqədar olaraq, ölkəmizdə yeni hüquqi təsisat – Məhkəmə-Hüquq Şurası yaradılmışdır. Belə ki, Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi tərəfindən 28 dekabr 2004-cü il tarixli “Məhkəmə-Hüquq Şurası haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunu qəbul edilmiş və sonradan həmin qanuna bir sıra mühüm əlavə və dəyişikliklər edilmişdir. Hazırda Məhkəmə-Hüquq Şurası tam müstəqil orqan kimi fəaliyyət göstərir. Belə ki, qanunun 4.1-ci maddəsinə əsasən, Məhkəmə-Hüquq Şurası daimi fəaliyyət göstərən müstəqil orqandır və təşkilati, maliyyə, habelə hər hansı başqa cəhətdən qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyəti orqanlarından, yerli özünüidarə orqanlarından habelə hüquqi və fiziki şəxslərdən asılı deyildir. Ədliyyə işçilərinin, həmçinin, hakimlərin ixtisaslarının artırılması, onların ilkin və davamlı tədrisi işi də ədliyyə orqanları tarixinin ayrılmaz tərkib hissəsi kimi özünəməxsus inkişaf yolu keçmişdir.

Hələ 1919-cu ilin iyununda gənc kadrların hazırlanması üçün Məhkəmə Palatası yanında 6 aylıq hüquq kursları açılmışdır. Həmin kurslarda məşğələləri palatanın sədri və prokuroru aparırdılar. Kursu bitirmiş ilk 11 nəfər gəncdən 9 nəfəri ştatlı vəzifəyə təyin edilmişdir.
Bunun kifayət etməyəcəyini əsas tutan palatanın sədri Ədliyyə Nazirliyinə daha geniş proqramlı kurslar təşkil edilməsini təklif edir və 1919-cu ilin dekabr ayının 22-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Məhkəmə Palatasının sədri tərəfindən ədliyyə nazirinə “Müvəqqəti hüquq kurslarının təsis edilməsi haqqında” qanun layihəsi təqdim edilir. Layihədə göstərilirdi ki, orta təhsil məktəblərinin ən azı altı sinfini bitirmiş və məhkəmələrdə xidmət keçmək arzusunda olan Azərbaycan vətəndaşlarının hazırlığı üçün Ədliyyə Nazirliyi nəzdində altı aylıq müvəqqəti hüquq kursları təsis edilsin.

Sonralar keçmiş Azərbaycan SSR Ədliyyə Nazirliyi ləğv edildikdən sonra hakimlərin ixtisasının artırılması vəzifəsi respublika Ali Məhkəməsinə həvalə edilir. Keçmiş sovet orqanları üçün hüquq kadrlarının hazırlanması işini yaxşılaşdırmaq üçün SSRİ Nazirlər Soveti “Sovet orqanları üçün hüquq kadrlarının hazırlanması haqqında” 28 avqust 1986-cı il tarixli, bunun əsasında isə Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti eyni adlı 4 oktyabr 1986-cı il tarixli qərarlar qəbul etmişdir. Həmçinin, keçmiş SSRİ Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən Bakı şəhərində respublika ədliyyə işçilərinin ixtisasartırma kurslarının bazasında Ədliyyə Nazirliyi nəzdində Hüquq Kadrlarının Təkmilləşdirilməsi İnstitutunun yaradılması barədə təklif irəli sürülmüş və Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin “Azərbaycan SSR Ədliyyə Nazirliyi nəzdində Hüquq Kadrlarının Təkmilləşdirmə İnstitutunun yaradılması haqqında” 22 mart 1989-cu il tarixli 133 №-li qərarı qəbul edilmişdir. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2 iyun 1992-ci il tarixli 351 №-li qərarı ilə Hüquq Kadrları Təkmilləşdirmə İnstitutuna Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ilk Ədliyyə naziri Xəlilbəy Xasməmmədovun adı verilmişdir.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 14 may 1999-cu il tarixli sərəncamı ilə Azərbaycan Respublikasında yeni məhkəmə sisteminin formalaşdırılması, hakimlərin və hakim vəzifəsinə namizədlərin, ədliyyə orqanlarında çalışan hüquq kadrlarının peşə hazırlığının artırılması, habelə hüquq sahələrinə dair elmi tədqiqatların aparılmasının təmin edilməsi məqsədilə, bu institutun əsasında Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyi yanında Hüquq Tədris Mərkəzi yaradılmışdır. Ölkəmizin 2001-ci ilin yanvar ayında Avropa Şurası kimi mötəbər quruma tamhüquqlu üzv seçilməsi və respublikada aparılan məhkəmə-hüquq islahatlarının nəticəsi olaraq, hakimliyə namizədlərin ilkin hazırlığı və hakimlərin davamlı tədrisi işini Avropa standartlarına uyğunlaşdırmaq, məhkəmə hakimiyyətinin müstəqilliyini daha da möhkəmləndirmək məqsədilə, 2007-ci ildə bu işin aparılması üçün hakimliyə namizədlərin, hakimlərin və dövlət ittihamını müdafiə edən prokurorların tədrisi ilə bağlı Məhkəmə-Hüquq Şurasının tərkibində tədris sektoru yaradılmışdır.

“Azərbaycan Respublikasında məhkəmə sisteminin müasirləşdirilməsi və “Azərbaycan Respublikasının bəzi qanunvericilik aktlarına dəyişikliklər və əlavələr edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiq edilməsi barədə” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 19 yanvar 2006-cı il tarixli fərmanının 4.2-ci maddəsində ali hüquq təhsili almış şəxslərin ixtisasları üzrə müəyyən vəzifələrə təyin edilmələri üçün peşə səviyyəsinin yüksəldilməsi məqsədilə Ali Ədliyyə Məktəbinin yaradılması nəzərdə tutulmuşdur. Həmçinin, Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyevin “Ədliyyə orqanlarının inkişafı haqqında” 17 avqust 2006-cı il tarixli fərmanı ilə Ədliyyə Nazirliyi yanında Hüquq Tədris Mərkəzi əsasında Ədliyyə Akademiyasının yaradılması qərara alınmışdır.

Hazırda Ədliyyə Akademiyasının nizamnamə və ştat cədvəlinin layihələri barədə təkliflərimiz bir neçə variantda hazırlanaraq Ədliyyə Nazirliyi rəhbərliyinə təqdim edilmişdir. 2001-ci ildən 2008-ci ilin birinci yarimilinə kimi 3800- dən artıq dinləyici bu qurumda ixtisasartırma kurslarına cəlb olunmuşlar.
Ədliyyə Akademiyasında tədrisin müasir tələblər səviyyəsində təşkil edilməsi üçün onun maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsinə ciddi ehtiyac vardır. Bu qurumda 10 min nəfərə yaxın ədliyyə işçisi ixtisasartırma kursu keçəcək, ona görə də Ədliyyə Akademiyasının faydalı sahəsi 5000 kv.m. olan beşmərtəbəli bina ilə təmin edilməsinə xüsusi ehtiyacı vardır.

Xalqımız 18 oktyabr 1991-ci ildən öz tarixi dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra ümummilli lider Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə ölkəmizin ictimai-siyasi həyatının bütün sahələrində əsaslı sosial-iqtisadi, hüquqi, o cümlədən, məhkəmə-hüquq islahatları həyata keçirilmişdir. Hazırda bu islahatlar Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə uğurla davam etdirilir. Ümummilli lider Heydər Əliyevin idarəçilik məktəbinin layiqli davamçısı, onun müdrik, uzaqgörən və çevik xarici və daxili siyasətini özünün siyasi kursu elan etmiş, xalqımızın layiqli oğlu Prezident İlham Əliyevin 15 oktyabr 2008-ci il tarixdə seçicilərin mütləq əksəriyyətinin səs çoxluğu ilə yenidən ölkə başçısı vəzifəsinə seçilməsi bizim gələcəyə inamımızı daha da artırır.

İlham ABBASOV.

Ədliyyə Nazirliyi Ədliyyə

Akademiyasının direktoru

əvəzi, baş ədliyyə müşaviri,

prokurorluğun fəxri işçisi

Xalq qəzeti.-2008.-22 noyabr.-S.5.