Milli varlığın ifadə vasitələrindən biri – soyad

Soyad insanın hansı nəslə, hansı kökə, hansı millətə mənsub olduğunu bildirən rəsmi onomastik vahiddir. O, hər xalqın öz ənənəsinə, ana dilinin qanunlarına uyğun yaradılmalıdır. Planetimizin qədim tarixi olan, sayılıb-seçilən bütün millətlərində bu belədir.

Məsələn, soyad ingilislərdə əsasən “son”, “ton” (Conson, Nyuton), almanlarda “er”, “man” (Şiller, Dorfman), ispanlarda “es” (Servantes, Qonsales), latışlarda “is” (Latsis, Mejelaytis), yunanlarda “pulo”, “is” (Popondopulo, Karamanlis), ərəblərdə “ibn”, “bin” (ibn Abdulla, bin Laden), gürcülərdə “dze”, “şvili” (Leonidze, Paliaşvili)... şəkilçiləri vasitəsilə düzəlir. Azərbaycanda sovetləşmənin ilk illərində “islahat” keçirilərkən dilimizə yabançı olan “ov”, “yev” sonluqları qəbul edildi.

Tarix boyu xalqımızın adı dəfələrlə dəyişdirilib. Ona gah tatar, gah türk, gah azəri, bəzən sadəcə olaraq müsəlman, daha sonra isə azərbaycanlı deyiblər. Dilimizin və əlifbamızın da başına bu müsibəti gətiriblər. Sabit adı, əlifbası və s.. olmadığından xalqımızı beynəlxalq aləmdə də yaxşı tanımayıblar. Xalqı tanıtdıran əsas əlamətlərdən biri də onun milli soyadlarıdır. Milli soyad milli varlığın ifadə vasitələrindəndir. Təəssüf ki, biz bu özünəməxsusluqdan da məhrum edilmişik. Odur ki, “Nəzərov” soyadlı azərbaycanlının milliyyətini təyin etmək çox çətindir. Çünki “Nəzərov” soyadlı türkmən, özbək, qazax, tatar, başqırd, hətta rus və erməni də var. Amma “Nəzərli” olsaydı, həmin şəxsin azərbaycanlı olmasına şübhə yeri qalmazdı. Soyadlarımızın zorla eyniləşdirilməsinin nəticəsidir ki, İkinci Dünya müharibəsi zamanı həlak olmuş oğullarımızı axtarıb tapmaqda çətinlik çəkirik. Adi bir misal: Stalinqrad döyüşlərində həlak olmuş həmyerlimiz general-mayor Yaqub Quliyev 1970-ci ilədək türkmən kimi tanınırdı. Əgər onun soyad sonluğu Azərbaycan türkcəsində olsaydı, təbii ki, bu dolaşıqlıq da yaranmazdı. Başqa misal: Bir neçə il bundan əvvəl ADP-in keçmiş Baş naziri Fətəli xan Xoyskinin nəvəsi C.Xoyskaya Vaşinqtondan Vətənə səfər etmək arzusunu bildirəndə soyadına görə onun azərbaycanlı olduğuna şübhə ilə yanaşmışlar. Bu səbəbdən də onun Azərbaycana səfəri baş tutmamışdı.

Bütün bunları nəzərə alaraq Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin 1993-cü ilin əvvəllərində verdiyi fərmanda deyildiyi kimi, soyadlarımızın axırında “ov”, “yev”, “ski” şəkilçiləri əvəzinə dörd formada “lı”, “li”, “lu”, “lü” sonluqları işlədilməlidir. Bizim bir çox yazıçı və ictimai xadimlərimiz, məsələn, İsmayıl bəy Qutqaşınlı, Asəf Zeynallı, Ceyhun Hacıbəyli, Nəsib bəy Yusifbəyli, Cəfər Cabbarlı, Qənbər Hüseynli, Qulam Məmmədli və s. milli soyadlar daşımışlar. Bunlar əsl örnək ola bilər. Böyük dramaturqumuz C. Cabbarlı isə millətimiz üçün ən yaxşı nümunədir. Hələ 20-ci əsrin əvvəllərində C. Cabbarlı öz soyadını Cabbarov, Cabbarzadə yox, məhz Cabbarlı seçib. Çünki C. Cabbarlı dilimizin incəliklərini dərindən dərk edirdi.

Fikrimcə, “li” şəkilçisi soyad sahibinin hansı nəsildən, tayfadan olduğunu aydınca göstərir. Deyəndə ki, kimlərdənsən, cavab verirlər: “Cəfərlilərdən”, hansı nəsildənsən? Əhmədli nəslindənəm. Əgər soyadın axırı saitlə bitirsə, belə halda “soylu” sonluğundan da istifadə etmək olar. Məsələn, Əlisoylu, Qulu-soylu və s. Yaxud “bəy”, “xan” sözlərindən istifadə edərək “li” şəkilçisi qoşmaq olar. Məsələn, Əlibəyli, Vəlixanlı.

Son zamanlar soyadlarda “oğlu”, “qızı” sözlərindən də istifadə edirlər. Məsələn, Fərhadoğlu, Xəlilqızı. Bu variantda kimin kim olduğu haqqında məlumat olur, lakin həmin şəxslərin nəsli, nəcabəti barəsində məlumat verilmir. Ona görə də bundan kütləvi halda istifadə etmək olmaz, çünki “oğlu”, “qızı” sözləri ataya aiddir. Belə olduqda “oğlu” sözü təkrar olunur. Məsələn, Məmməd İsa oğlu Cəfər oğlu. Bu isə qəbul edilə bilməz.

Məlum olduğu kimi, sovet imperiyası illərində “proletar beynəlmiləlçiliyi” adı altında keçmiş SSRİ-də əslində ruslaşdırma siyasəti aparılırdı. O dövrdə bir çox ziyalılarımız, şairlərimiz öz soyadlarındakı “ov”, “yev” sözlərini sadəcə ixtisar etməklə kifayətlənirdilər, əks təqdirdə onlara millətçi damğası vurardılar (Mehdi Hüseyn, Rəsul Rza, Süleyman Rüstəm və s.) Çox təəssüf ki, şairlərimiz arasında azadlığımızı əldə etdiyimiz indiki dövrdə də bu təmayül dəbdədir. Bəzi şair və yazıçılarımız özlərinə soyad, yaxud təxəllüs seçərkən dilimizin qrammatik qanunlarını pozurlar. Məsələn, Məmməd Qərib, Fikrət Tahir söz birləşmələrində olduğu kimi. Burada nə soyad, nə də təxəllüs nişanəsi var. Belə halda, məsələn, Məmməd Qərib öz oğluna babası Qəribin adını verdikdə, görün, nə kimi anormal vəziyyət alınır: Qərib Qərib! Bu həm də ona görə məqbul hesab edilə bilməz ki, məlum olmur həmin şəxsin adı nədir, soyadı nə.

Yeri gəlmişkən, bir məsələyə də öz münasibətimi bildirmək istərdim. Yaxşı olardı ki, milli dramaturgiyamızın banisi M. F. Axundzadə və opera sənətimizin əsasını qoyan Üzeyr bəy Hacıbəyli öz əsl soyadlarına qaytarılsın. Məlumdur ki, M. F.Axundzadə ömrü boyu heç vaxt öz əsərlərinə Axundov imzası atmayıb. Ü. Hacıbəyli isə ömrünün 40-45-ci ilini bu soyadla yaşayıb. Lakin sonralar SSRİ-də gedən ruslaşdırma siyasəti ilə bağlı Üzeyir bəy də soyadını Hacıbəyov yazdırmaq məcburiyyətində qalıb. Millətimizi ölkə daxilində və xaricdə tanıtdıran bu korifeylərin soyadlarının milli zəminə qaytarılması, zənnimcə, işin xeyrinə olardı.

Soyad seçmək məsələsi yalnız ayrı-ayrı fərdlərin yox, bütövlükdə ümumxalq və ümummillət işi olmalıdır. Belə olmasa, bu məsələdə yaranmış hərc-mərclik hələ çox davam edəcək. Soyadlarımızın qaydaya salınmasında indiki şəraitdən maksimum istifadə etməliyik. Zənnimcə, soyadlarımızın sabitləşdirilməsi adamlarımızda həm milli şüuru artırar, həm də bizi bir millət kimi sıx birləşdirərdi.

Son olaraq təklif edirəm ki, vətəndaşlara yeni pasport verilərkən soyadlardakı “ov”, “yev”, “ski”, “pur”, “i” və sair şəkilçilər götürülsün, əvəzində dörd formada “lı”, “li”, “lu”, “lü”, qismən də “soylu” şəkilçiləri yazılsın.

Loğman NƏSİBLİ,

coğrafiya elmləri namizədi

Xalq qəzeti.- 2009.- 1 noyabr.- S. 8.