Azərbaycanın efir məkanı: problemlər və vəzifələr

Biz mənəviyyatsızlığın mənəvi dəyərlərimizi məhv etməsinə yol verə bilmərik

Ümummilli lider Heydər Əliyevin bu qətiyyətli mövqeyi AMEA-nın Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutu ilə İnsan Hüquqları İnstitutunun birgə keçirdiyi “dəyirmi masa”da səslənən alim və mütəxəssis fikirlərinin əsas qayəsini təşkil edirdi

Azərbaycan Respublikası Prezidenti Administrasiyasının rəhbəri, akademik Ramiz Mehdiyevin ölkəmizin ictimai-siyasi, sosial-iqtisadi, elmi-mədəni həyatında gedən proseslərlə, aparılan islahatlarla əlaqədar obyektiv şərhlərə və hərtərəfli, dərin təhlillərə əsaslanan əsərləri, elmi məqalələri, bir qayda olaraq, cəmiyyətimizdə böyük maraqla qarşılanır, geniş əks-səda doğurur. Bu mənada onun Azərbaycan teleməkanında son dövrdə baş verən və nəzarətsizlik üzündən getdikcə təhlükəli xarakter alan xoşagəlməz olaylarla bağlı “Azərbaycanın efir məkanı: problemlər və vəzifələr” adlı məqaləsi də mövzu aktuallığı və əhəmiyyəti ilə diqqəti cəlb edir. Elə bunun nəticəsidir ki, Azərbaycan televiziya kanallarına rəhbərlik edənlərin diqqətinin xalqımızın milli-mənəvi dəyərlərinin qorunması, ictimai maraq kəsb edən mövzulara üstünlük verilməsi, yüksək efir mədəniyyətinin gözlənilməsi, respublikada teleradio yayımının səviyyəsinin dünya standartlarına uyğunlaşdırılması kimi məsələlərə yönəldilməsinə xidmət edən məqalə əhalinin bütün təbəqələri tərəfindən böyük razılıqla qarşılanmış, geniş müzakirələrə səbəb olmuşdur. Belə maraqlı müzakirələrdən biri də Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutunda İnsan Hüquqları İnstitutu ilə birgə keçirilmiş “dəyirmi masa”da baş tutdu.

Tədbiri giriş sözü ilə açan Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutunun direktoru, fəlsəfə elmləri doktoru, professor İlham Məmmədzadə dedi:

— Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin sosiomədəni modernləşmə kursu filosoflardan, politoloqlardan, sosioloqlardan və hüquqşünaslardan cəmiyyətdə mövcud olan bir çox ideoloji, humanitar və hüquqi məsələlərə yenidən baxılmasını tələb edir. Bu mənada Prezident Administrasiyasının rəhbəri, akademik Ramiz Mehdiyevin fundamental əsərləri və elmi məqalələri dünyada və Azərbaycanda baş verən proseslərin öyrənilməsində və təhlilində metodoloji baza kimi olduqca əhəmiyyətlidir. Ramiz müəllimin bu yaxınlarda mətbuatda dərc olunmuş, ölkəmizin teleməkanında mövcud durumla bağlı həyəcan təbili çalan “Azərbaycanın efir məkanı: problemlər və vəzifələr” adlı məqaləsi də bu baxımdan çox böyük əhəmiyyət kəsb edir. Adı çəkilən məqalədə qaldırılmış problemlərin həlli, irəli sürülmüş vəzifələrin yerinə yetirilməsi ilə bağlı təkliflərimi diqqətə çatdırmaq istərdim.

Birincisi, bazar münasibətləri şəraitində dövlət kütləvi informasiya vasitələrinin inkişafını tənzimləməyə borcludur. Haqqında söhbət apardığımız məqalədə qeyd olunduğu kimi, teleradio qurumlarının rəhbərləri unutmamalıdırlar ki, televiziya və radio təkcə daxili ictimai rəyi formalaşdırmır, həm də ölkənin simasını nümayiş etdirir, onun haqqında təsəvvür yaradır. Efirdən səslənən informasiya maarifləndirici, məlumatlandırıcı mahiyyət daşımalı, ölkədə gedən ictimai-siyasi, iqtisadi və mədəni quruculuq proseslərini, dövlət siyasətinin mahiyyətinin xalqa çatdırılması, cəmiyyətin aktual problemlərinin müzakirəsi, günün nəbzinə uyğun məlumatların hazırlanması və verilməsi daim prioritet istiqamət təşkil etməlidir.

İkincisi, müharibə şəraitində olan ölkədə, keçid mərhələsini yaşadığımız günlərdə ucuz və bayağı şou-biznesin televiziyalarımızda üstün mövqe tutması absurddur. Böyük təsir gücü olan televiziya kanallarından vətənpərvərlik tərbiyəsində geniş istifadə etmək olduqca səmərəli nəticələr verə bilər. Vətənpərvərlik tərbiyəsi isə yalnız hərbi vətənpərvərlikdən və ya mərdlik məktəbindən ibarət deyildir. Hazırda ölkəmizdə həm də mədəni və maarifləndirici vətənpərvərliyə ehtiyac vardır. Buna görə də televiziyalarda maarifçilik, ölkənin və xalqın elmi, mədəni, tarixi, onun qəhrəmanlıqla və vətənpərvərliklə dolu olan keçmişi haqqında tərbiyəvi xarakterli proqramlara geniş yer verilməlidir.

Üçüncüsü, telekanalların öz ucuz və bayağı verilişləri ilə milli mənəviyyatımıza və mədəniyyətimizə ciddi zərbə vura bilmək imkanı nəzərə alınaraq, onlara həm də ictimai nəzarətin tətbiqinin həyata keçirilməsi olduqca vacibdir.

Dördüncüsü, kompyuter texnologiyalarının, xüsusən internetin imkanlarından əhalinin savadlanması işində geniş istifadə olunmalıdır. Eyni zamanda, qabaqcıl texnologiyaların, yüksək sürətli internetin inkişafına geniş vüsət verilməlidir.

Beşincisi, akademik Ramiz Mehdiyevin məqaləsi bizi kütləvi informasiya vasitələrinin fəaliyyətinin və problemlərinin fəlsəfi, sosioloji və hüquqi aspektlərinin tətbiqinə istiqamətləndirir. Etiraf edək ki, bu sahədəki uğurlarımız kifayət qədər deyil. Elmi tədqiqat institutu olaraq, biz də öz məsuliyyətimizi dərk edib televiziya kanalları ilə daha sıx təmasda olmalı, informasiya cəmiyyətinin, etika və estetikanın problemlərinə həsr olunmuş konfranslar və “dəyirmi masa”lar keçirməliyik.

Zənnimcə, “Qloballaşma şəraitində mədəni, maarifləndirici və vətənpərvərlik tərbiyəsinin problemləri” adlı aylıq fəlsəfi telejurnal yaratmaqla birgə əməkdaşlığımızın maraqlı formasını tapmış olardıq. Telekanallarda elmə, milli ideologiya və cəmiyyətin problemlərinə həsr olunmuş verilişlərin daimi yer tutması da olduqca əhəmiyyətlidir.

Aytən Mustafayeva – İnsan Hüquqları İnstitutunun direktoru, hüquq elmləri namizədi:

— Bu gün Azərbaycan cəmiyyətinin demokratikləşməsi, hüquqi islahatların aparılması, vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının təminatı, onların dövlətin idarə edilməsində fəal iştiraka cəlb olunması sahəsində dövlət siyasəti uğurla həyata keçirilir. Bu baxımdan Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Administrasiyasının rəhbəri, akademik Ramiz Mehdiyevin “Azərbaycanın efir məkanı: problemlər və vəzifələr” sərlövhəli məqaləsi məhz demokratik, hüquqi cəmiyyət quruculuğu prosesində ideologiya, informasiya siyasəti, mənəviyyat, milli dəyərlərin qorunması kimi amillərin əhəmiyyətindən və milli jurnalistikamızın üzləşdiyi problemlərə həsr edilmişdir.

Müasir Azərbaycan mətbuatını məhdudiyyətsiz olaraq çulğamış özbaşınalığın, mənəviyyatsızlığın, bəzən isə milli-mədəni dəyərlərlə kəskin ziddiyyət təşkil edən və “milli mədəniyyət” adı altında təbliğ olunan mədəniyyətsizliyin bir adı var: Azərbaycan dövlətçiliyinin, Azərbaycan xalqının gələcəyini hədəf seçmiş İDEOLOJİ TƏXRİBAT. Təəssüf ki, müasir Azərbaycan jurnalistikasının bir çox problemləri ilk növbədə mətbuata hüquqi və mədəni maarifçilik, vətənpərvərlik tərbiyəsinin mənbəyi kimi deyil, “informasiya bazarı” kimi yanaşmanın nəticəsində meydana gəlmişdir.

Efir məkanımıza reallıqla diqqət edək. Peyk və ya kabel vasitəsilə yayımlanan kanallar milli televiziya şirkətləri üçün ciddi rəqabət mühiti yaratmışdır. Bu rəqabətdə uduzan isə, təəssüf ki, Azərbaycan televiziya kanallarıdır. Bunun obyektiv səbəbləri vardır. Milli efir məkanında yayımlanan verilişlərin böyük hissəsi — təbii ki, azlıq təşkil edən peşəkar verilişlər istisna olunmaqla — səviyyəsizliyin, mədəniyyətsizliyin təbliğindən başqa bir şey deyildir.

Azərbaycan televiziya kanallarının ixtisaslaşdırılması zərurəti bu gün çox aktualdır. Bu gün televiziya məkanımızda nəinki qlobal problemlərə, hətta Azərbaycan miqyasında olan məsələlərə peşəkarlıqla toxunan, əhalinin maarifləndirilməsini məqsəd seçən verilişlərimiz olduqca azdır.

Mövcud televiziya kanallarının əksəriyyəti eyni simaya malikdir. “Azərbaycan cəmiyyətinin aparıcı simaları” kimi təqdim olunan üzdəniraq “elita” nümayəndələri bir-birini alçaltmaq, ailə söhbətlərini ümumxalq müzakirəsi səviyyəsinə qaldırmaqla tamaşaçıların və dinləyicilərin, tənqid obyekti kimi seçdikləri insanların hüquqlarını pozurlar. Mənəvi deqradasiyanın da bir mənbəyi buradadır. “Mədəniyyət” adı ilə təbliğ olunan mədəniyyətsizliyin Azərbaycan Respublikasının imicinə vura biləcəyi ziyanı sözlə ifadə etmək çətindir.

Müasir Azərbaycan jurnalistikasının, xüsusilə televiziya jurnalistikasının üzləşdiyi problemlərdən biri də burada çalışan əməkdaşların dünyagörüşünün, yaradıcılıq imkanlarının günün tələbləri səviyyəsində olmamasıdır. Azərbaycan mediası öz sıralarını məhz belələrindən təmizləməlidir.

Təbii ki, bu iradları bütövlükdə Azərbaycan jurnalistikasına şamil etmək olmaz. Problem isə təbliğat və maarifçilik işində onların deyil, əksər hallarda heç bir peşə hazırlığı olmayan, kütləvi informasiya vasitələrinə təsadüfi gələn şəxslərin milli ideologiya kimi olduqca həssas bir məkanda arzuolunmaz fəaliyyət göstərməsidir.

Jurnalist müstəsna hüquqlara malik şəxs deyildir. O, öz dövlətinin qanunları ilə yaşayan və fəaliyyət göstərməli olan vətəndaşdır. Və hər bir əməlinə görə digərləri kimi qanun qarşısında cavabdehdir. Bu baxımdan akademik Ramiz Mehdiyevin məqaləsində də geniş təhlilini tapan problem, eyni zamanda insan hüquqlarının təminatı ilə bağlı məsələdir. Diqqət edin, hazırda Azərbaycanda jurnalistlərin hüquqlarının müdafiəsi məqsədilə xeyli qeyri-hökumət təşkilatları fəaliyyət göstərir. Elə isə yaranan təbii bir suala cavab axtaraq: Belə hüquqi təminat şəraitində tamaşaçının, oxucunun, dinləyicinin hüquqlarını qoruyan hansısa səlahiyyətli qurum varmı? Təəssüf ki, yox.

Əminəm ki, akademik Ramiz Mehdiyevin məqaləsindən sonra müvafiq qurumların işində fəallıq yaranacaq, problemin qısa vaxtda həlli məqsədilə zəruri tədbirlər həyata keçiriləcəkdir.

Bəhruz Quliyev – “Səs” qəzetinin baş redaktoru, SİA-nın baş direktoru:

— Telekanallar ailədə çağrılmamış qonaqdırlar. İstəsək də, istəməsək də, televiziyaya ailə ilə baxmağa məhkumuq. Telekanallar bunu nəzərə almalı, verilişlərində diqqətli olmalıdır. Minillərdən süzülüb gələn adət-ənənələrimiz, mentalitetimiz var. Şou-biznes bütün qanunları, adət-ənənələri tapdayıb keçməkdədir. Bu məsələyə bir nəzarət lazımdır.

Gənclərimiz özlərini şou-biznes əhlinə oxşatmağa başlayıblar. Çünki bilirlər ki, bu sahə onlara dəbdəbə, şan-şöhrət, cah-cəlal, komfort vəd edir. Gənclərin digər peşələrə, elmə marağı azalır, onlar yanlış yola istiqamətlənirlər. Dövlət televiziyası və İctimai TV burada istisnadır. Çünki AzTV və İTV azərbaycançılığın, milli dəyərlərin, milli musiqimizin təbliği istiqamətində, soy-kökümüzün araşdırılması, təbliği ilə bağlı baxımlı verilişlər hazırlayır. Digər televiziyalar da onlardan nümunə götürməlidirlər. Təcavüzkar qonşumuzun işğalçılıq siyasəti nəticəsində tarixi ədalətsizliklə üz-üzə qalmışıq. Möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyev dəfələrlə bildirib ki, Azərbaycan Qarabağ münaqişəsinin həlli ilə bağlı məsələdə güzəştə getməyəcək və sülh danışıqları nəticə verməsə Milli Ordumuz torpaqlarımızı azad etməyə başlayacaq. Bu əmr hər an verilə bilər. Buna görə də biz, media işçiləri dövlət başçımızın qərarına hazır olmalı, hərbi-vətənpərvərlik ruhunda yazılarımızı, verilişlərimizi artırmalıyıq. Bu sahədə problemlərdən biri də peşəkar kadr çatışmazlığıdır. Media qurumları peşəkar və savadlı mütəxəssisləri işə götürməkdə maraqlı olmalıdırlar. Təəssüflər olsun ki, jurnalistika fakültələrində müxtəlif sahələr üzrə ixtisaslaşmış kadrlar hazırlanmır. Ölkəmizdə belə kadr yetişdirən güclü ali təhsil ocaqları var. Telekanallar bu kadrların praktik bacarıqlara da yiyələnmələri üçün xüsusi proqram həyata keçirməlidirlər.

Doğrudur, media bir sahibkarlıq sahəsidir, amma onun bir maarifləndirmə, tərbiyələndirmə missiyası da var və bu unudulmamalıdır. İnformasiya əsrində yaşayırıq. Ermənilər bir çox uğurlarını informasiya işini düzgün qurmaqla, bu məsələyə önəm verməklə əldə ediblər. Gec deyil, biz də bu məsələdə aktiv olsaq, informasiya müharibəsində düşməni üstələyə bilərik

Akademik Ramiz Mehdiyevin telekanallar haqqında dedikləri eynilə mətbuata da aiddir. Bu gün qəzet-jurnallarda da eyni proses müşahidə olunur. Bütün KİV-lər həm də ideoloji silahdır. Vətənimizin bir hissəsi işğal olunub, faktiki olaraq, respublikamız müharibə şəraitindədir. İndi qəzetlər cəmiyyətə obyektiv, qərəzsiz və operativ informasiya verməkdən əlavə, ideoloji silah rolunu da oynamalıdırlar.

Bizim ideoloji silahımız nədən ibarətdir? Mətbuat gənclərin hərbi-vətənpərvərlik ruhunda tərbiyə olunmasında, milli-mənəvi dəyərlərin qorunmasında mühüm rol oynamalıdır. Bu məsələdə televiziyaların imkanları daha genişdir.

KİV-in əsas funksiyalarından biri də maarifləndirmədir. KİV cəmiyyəti maarifləndirməli, tariximizin, adət-ənənələrimizin, milli dəyərlərimizin qorunmasının qayğısına qalmalı, azərbaycançılığa xidmət etməlidir.

Bu gün məsələnin alimlər, ziyalılar səviyyəsində müzakirəyə çıxarılması göstərir ki, problemin həlli artıq daha böyük önəm kəsb edir. Mən də bir media qurumunun rəhbəri kimi, bu məsələnin həlli yolunu media orqanlarının məsuliyyətinin artırılmasında və onların özlərində yaradılacaq bədii şuralar və ya başqa adlı qurumda təmsil olunan mütəxəssislər tərəfindən nəzarət edilməsində görürəm. Ümid edirəm ki, yaxın zamanda teleməkanımızın proqram siyasəti milli mənafelərə və azərbaycançılıq ideologiyasına uyğunlaşdırılacaq.

İsaxan Vəliyev – Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutunun şöbə müdiri, hüquq elmləri doktoru:

— Hər hansı bir ölkənin ictimai-siyasi həyatında gözlənilməz proseslər baş verirsə, problemlər yaranırsa, ilk növbədə buna elmi-siyasi elitanın nümayəndələri – alimlər, filosoflar, sosioloqlar, hüquqşünaslar, ziyalıların digər nümayəndələri reaksiya verirlər. Bizdə isə reallıq belədir ki, hamı problemi görür, öz aralarında, küncdə-bucaqda danışır, lakin onu geniş ictimai müzakirəyə çıxarmağa heç kəs cəsarət etmir. Hamı yuxarıdan “ağsaqqal sözü” gözləyir. Uzun illərdir ki, bu sözü müasir dövrümüzün mahir tədqiqatçısı, görkəmli filosof, akademik Ramiz Mehdiyev deyir. Onun verdiyi proqnozlar, səriştəli və obyektiv təhlilləri, çıxardığı elmi nəticələr özünü doğruldur, cəmiyyət və elmi elita tərəfindən də yüksək qiymətləndirilir.

Ramiz müəllimin “Azərbaycan qloballaşma dövrünün tələbləri", “Azərbaycan tarixi irs və müstəqillik fəlsəfəsi”, “XXI əsrdə milli dövlətçilik: demokratik inkişaf və müxalifət”, “Vətəndaş cəmiyyətinə yol açan ideyalar” kimi əsərlərində, eləcə də mətbuatda dərc olunan çoxsaylı məqalələrində dövlət müstəqilliyini əldə etdikdən sonra Azərbaycanın ictimai-siyasi və sosial-iqtisadi həyatında baş verən hadisələr, həyata keçirilən demokratik-hüquqi islahatlar, qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi və sair məsələlər obyektiv şəkildə şərh edilib. Akademik Ramiz Mehdiyevin “Azərbaycanın efir məkanı: problemlər və vəzifələr” məqaləsi də cəmiyyəti saflaşmağa çağıran silsilə əsərlərin davamıdır. Müəllif respublikamız üçun çox ağrılı olan vacib məsələni gündəmə gətirmişdir. Əslində, bu məqaləyə Azərbaycanın efir məkanında qayda yaratmağın yollarını özündə əks etdirən konseptual proqram sənədi kimi baxılmalıdır.

Məqalədə diqqəti cəlb edən əsas məsələ müəllifin tarixə ekskurs edərək ümummilli liderimiz Heydər Əliyev tərəfindən mətbuatın inkişafı üçün münbit şərait yaradan bir sıra normativ aktlara toxunması, möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyevin bu kursu davam və inkişaf etdirərək imzaladığı fərmanlara istinad etməsidir. Heç şübhəsiz, biz bu gün hörmətli akademikin məqaləsini müzakirə etmək üçün deyil, həmin məqalədən irəli gələn vəzifələrimizi müəyyənləşdirmək üçün toplaşmışıq. Bu nöqteyi-nəzərdən də təklif edirəm:

— Milli Televiziya və Radio Şurasına teleradio qurumlarının yaradıcılıq və peşə fəaliyyətinə əsaslı müdaxilə etmək hüququ verilsin. Nəzərə alınsın ki, teleradio şirkətləri Şuranın fəaliyətindən narazı qaldıqları halda məhkəməyə müraciət etmək hüququna malikdirlər.

— Mən senzuranın əleyhinəyəm. Lakin hər bir insanın daxili senzurasının olması mövqeyindən çıxış edirəm. Özünü daxili senzuradan kənarda qoyan şəxslərin məsuliyyət hissini artırmaq üçün müstəqil ictimai nəzarət komissiyasının yaradılmasını təklif edirəm. Yaxşı olardı ki, bu komissiya AMEA-nın nəzdində yaradılsın və dilimizi, ənənələrimizi, ən nəhayət ictimai şüurun formalaşmasını yad ünsürlərdən qorumaq üçün tanınmış alimlər, yüksək zəka sahibləri həmin quruma cəlb edilsin.

— Gənclərdə zorakılıq hissi aşılayan, onları əxlaqsızlığa sövq edən verilişlərin qadağa edilməsi məqsədi ilə xüsusi normativ akt qəbul edilsin. Axı bu problemin tənzimlənməsi sahəsində respublikamızın zəngin ənənəsi var!

Araz Qurbanov – İnsan Hüquqları İnstitutunun şöbə müdiri:

— Kütləvi informasiya vasitələri sisteminin müstəqil bir sahəsinə çevrilən televiziya, hər şeydən əvvəl, məlumat vasitəsi, milyonlarla tamaşaçı üçün əsas xəbər qaynağı kimi dəyər kəsb edir. Məhz bu həssas cəhətinə görə indi televiziya həyatımızın və məişətimizin ayrılmaz atributuna çevrilmişdir. Televiziyalarımızda yaranmış xoşagəlməz vəziyyətlə bağlı akademik Ramiz Mehdiyevin həyəcan təbili çalan “Azərbaycan efiri: problemlər və vəzifələr” məqaləsi cəmiyyət qarşısında məsuliyyət, milli-mənəvi dəyərlərə hörmət və qayğı istəyinin ifadəsi kimi çox qiymətlidir.

İsaxan müəllim öz çıxışında bir məqamı çox düzgün qeyd etdi ki, biz bu gün Ramiz müəllimin məqaləsini yox, həmin məqalədən irəli gələn vəzifələrin həyata keçirilməsi yollarını və üsullarını müzakirə etmək üçün toplaşmışıq. Çünki Azərbaycan teleməkanındakı mövcud durum həmin məqalədə çox geniş, ətraflı şəkildə təqdim olunmuş, bütün nöqsanlar kəskin və ünvanlı şəkildə deyilmiş, hətta problemin həlli yolları da göstərilmişdir. Biz indi həmin problemin həllində öz üzərimizə düşən vəzifələr barədə düşünməli, konkret təkliflər verməliyik. Mən də bu fikirlə razılaşıram ki, kütləvi informasiya vasitələrinə ictimai nəzarət məsələsi gündəliyə gəlməli, ölkənin tanınmış ziyalılarından, hüquqşünaslarından ibarət ictimai nəzarət komissiyası yaradılmalı və ona qanun çərçivəsində səlahiyyətlər verilməlidir.

Biz alim və mütəxəssislər yaxamızı kənara çəkməməli, teleradio şirkətlərinin rəhbərlərinə öz köməyimizi, konkret layihələrimizi təqdim etməliyik. Cəmiyyəti narahat edən kəskin problemlərin ekrana, açıq diskussiya proqramlarına çıxarılmasının təşəbbüsçüsü və fəal iştirakçısı olmalıyıq.

Sakit Hüseynov – Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutunun şöbə müdiri, fəlsəfə elmləri doktoru:

— Hazırkı şəraitdə ictimai fikrə təsir imkanına görə televiziya KİV sistemində liderdir. Belə ki, milli-mənəvi dəyərlərimizin qorunmasından tutmuş, ölkənin xaricdə təbliğ olunmasına qədər televiziya kanalları aparıcı rol oynayır. Məlumdur ki, “Televiziya və radio yayımı haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 3-cü maddəsində milli- mənəvi dəyərlərin qorunması, peşə etikasına və əxlaq normalarına riayət edilməsi, proqramın keyfiyyətliliyi prinsipi öz əksini tapmışdır. Yəni KİV haqqındakı qanunvericilikdə milli-mənəvi dəyərlərimizin qorunması ilə bağlı kifayət qədər hüquqi əsaslar vardır. Lakin təəssüf ki, TV nümayəndələri ya bu qanunları bilmir, ya da ona əməl etmirlər.

Mənim digər iradım Milli Teleradio Şurasının (MTRŞ) əsasnaməsi ilə əlaqədardır. Belə hesab edirəm ki, bu əsasnamə ziddiyyətlidir. Əsasnamədə göstərilir ki, MTRŞ TV yayımı sahəsində dövlət siyasətini həyata keçirmək səlahiyyətinə malikdir. Bu, çox yaxşı. Digər tərəfdən isə qeyd olunur ki, MTRŞ teleradio qurumlarının yaradıcılıq, peşə və maliyyə fəaliyyətinə müdaxilə etmək səlahiyyətinə malik deyil. Deməli, bu sahədə baş verən nöqsanlara görə məsuliyyət TV rəhbərlərinin üzərinə düşür. Bu nə dərəcədə düzgündür? Digər bir məsələ televiziya aparıcılarının və orada çalışanların savad və səviyyəsinin aşağı olmasıdır ki, bu da tamaşaçıları psixoloji cəhətdən çox qıcıqlandırır.

Mən akademik Ramiz Mehdiyevin məqaləsini oxuyarkən bəzi nəticələr çıxardaraq onları aşağıdakı kimi ümumiləşdirmək istərdim:

— Xarici kinofilmlərə, xüsusən Latın Amerikası seriallarına çox geniş yer verilir.

— Vətənpərvərlik tərbiyəsinə həsr edilmiş verilişlərə az yer ayrılır.

— Milli-mənəvi dəyərlərin təbliği və qorunması işi qənaətbəxş deyil.

— Uşaqlara həsr edilmiş verilişlər yox dərəcəsindədir.

— Gənclərimizin intellektual inkişafına xidmət edən verilişlər çox azdır.

— Televiziyaların rəhbərləri verilişlərin reytinqinin müəyyənləşdirilməsinə əhəmiyyət vermirlər.

Sonda qeyd etmək istərdim ki, televiziyaların proqramlarının yaxşılaşdırılması, verilişlərdə milli-mənəvi dəyərlərimizin qorunması üçün biz, elm adamları da məsuliyyət daşıyırıq. Bu da bizim əlaqələrimizin zəif olması ilə bağlıdır. Biz bundan sonra TV-lərlə müxtəlif sahələrdə öz əməkdaşlığımızı gücləndirməli, onlardan öz elmi məsləhətlərimizi əsirgəməməliyik.

Füzuli Qurbanov – Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutunun şöbə müdiri, fəlsəfə elmləri doktoru:

— Akademik Ramiz Mehdiyevin bu məqaləsi çox aktual məsələyə həsr edilib. Ölkə KİV-nin fəaliyyətinin tənzimlənməsi cəmiyyətin sosial sifarişi olaraq qarşıda dururdu. Məqaləni bu sosial sifarişə dövlətimizin verdiyi reaksiya kimi qəbul edirik və bir vətəndaş olaraq buna sevinirik. Çünki Azərbaycanın müstəqil dövlət quruculuğu prosesinin mühüm bir mərhələsində ölkənin informasiya məkanının təmiz olması məsələsi gündəmə gətirilib. Məqalədə Azərbaycanın efir məkanında mövcud olan qüsurlar dolğun təhlil edilərək, onların aradan qaldırılmasının yolları göstərilmişdir. Müasir dövrümüzdə müstəqil dövlətlər üçün informasiya məkanının suverenliyi prinsipial əhəmiyyət daşıyır. Ümummilli lider Heydər Əliyev bu istiqamətdə çox vacib addımlar atmışdı. İndi bu işlərin müstəqil dövlətçiliyin inkişafı yönündə davam etdirilməsi lazımdır.

XXI əsr insan beyni və qəlbi uğrunda gedən mübarizələr əsri hesab edilir. Böyük ideoloji sistemlər qurur, konsepsiyalar yaradırlar ki, öz mənəvi-əxlaqi və ideoloji maraqlarını qlobal səviyyədə qəbul etdirsinlər. Belə bir şəraitdə Azərbaycan kimi müstəqil dövlətlər də adekvat ideoloji-təbliğat sistemlərini qurmalıdır. Məhz bu aspektdə də informasiya məkanının suverenliyinin təmin edilməsi avtomatik olaraq kommunikasiya təhlükəsizliyi məsələsini meydana çıxarır. Müasir cəmiyyətlər üçün kommunikasiya şəbəkəsi həlledici rol oynayır. Qərb sosiologiyasının ən görkəmli nümayəndələrindən olan Niklas Luman massmedianı sosial reallıqları yaradan əsas kommunikativ vasitə hesab edir. Həm də müasir cəmiyyətlərdə kommunikasiya sosial həyatın ön sırasına çıxmışdır. Yeni kommunikasiya vasitələrinin sürətlə meydana gəlməsi, bütövlükdə bu şəbəkənin daha mürəkkəb struktura malik olması ilə müşayiət edilir. Yəni indi KİV faktiki olaraq ictimai şüuru formalaşdırır. İnsanlar birbaşa ünsiyyətdən çox KİV vasitəsilə ünsiyyətdə olurlar. Bu da istər-istəməz KİV-in cəmiyyətdəki rolunun fəlsəfi-metodoloji rolunun təhlili və onun əsasında düzgün nəticələrin əldə edilməsini ön plana çıxarır.

Ramiz müəllim bu məqaləsində problemin dərin təhlili ilə yanaşı, dövlətçilik maraqlarına uyğun qaydada tənzimlənməsi zərurətini aydın məntiqlə oxucunun nəzərinə çatdırır. Azərbaycanın teleməkanında mövcud olan problemlər birmənalı göstərilir. Ucuz şou proqramlarının azərbaycanlı gənclərin psixologiyasına göstərdiyi mənfi təsirin dəqiq təhlili verilir və belə nəticə çıxarılır ki, mövcud vəziyyəti dəyişmək qaçılmazdır. Telekanalların daha çox vətənpərvərlik mövzusuna diqqət yetirmələri tövsiyə edilir. Vətənpərvərlik anlayışı burada geniş mənada təqdim edilib və təkcə hərbi vətənpərvərliklə məhdudlaşmır. Yəni məsələ – Azərbaycan cəmiyyətində mənəvi-əxlaqi mühitin milli əsasda sağlamlaşması vəzifəsi qarşıya qoyulur. Bu işdə jurnalistlərlə yanaşı, alimlərin fəallığı gərəkdir. Akademik təhlillərlə praktiki ideoloji məsələlərin sintezi tapılmalıdır. Bu mənada “dəyirmi masa”da səsləndirilən ortaq layihələr çox maraqlıdır. Qalır bizim bu prosesdə aktiv iştirak etməyimizə, hər bir azərbaycanlı ziyalı bu işdə bacarığını əsirgəməməlidir.

Qafar Cəbiyev – AR Milli Televiziya və Radio Şurasının üzvü, tarix elmləri doktoru:

— Akademik Ramiz Mehdiyev tərəfindən toxunulan məsələlər, qaldırılan problemlər, necə deyərlər, birbaşa hədəfə dəydiyindən, orada irəli sürülən mülahizə və tövsiyələr tamaşaçı və dinləyici auditoriyasının ürəyincə olduğundan məqalə Azərbaycan cəmiyyətində geniş əks-sədaya səbəb olmuşdur. Artıq bu mövzu ölkə mətbuatında geniş müzakirə və təhlil olunmaqdadır. Əfsuslar olsun ki, bəzi mətbuat orqanları bu məqaləni hakimiyyətin televiziyalara basqısı kimi qələmə verməyə çalışırlar. Əslində isə bu məqalə teleradio yayımçıları üçün bir həyəcan təbili oldu. Yəni, vəziyyət bu cür davam edərdisə, nəticə etibarı ilə bəzi yayımçılar öz tamaşaçı və dinləyicilərini büsbütün itirə bilərdilər. Bu mənada hər kəsdən əvvəl, məhz teleradio yayımçıları Ramiz müəllimə minnətdar olmalıdırlar.

Azərbaycanın efir məkanında kifayət qədər rəngarənglik mövcuddur. Bir sözlə, efirimizin hüdudları kimi, onun imkanları da olduqca genişdir. Beləliklə, bu gün asudə vaxtını televiziya ekranı qarşısında keçirən hər bir Azərbaycan tamaşaçısının imkanı var ki, o, dünyanın istənilən ölkəsinin telekanallarının proqramlarını izləyə bilsin. Bütün bunlar müstəqillik illərində ölkəmizdə teleradio yayımı sahəsində əldə olunmuş çox ciddi uğurların göstəricisidir. Bunlara nail olmaq üçün isə məqalədə deyildiyi kimi, “ölkəmizdə teleradio fəaliyyətinə dair qanunvericilik təkmilləşdirilmiş, onun hüquqi normativ bazası qabaqcıl dünya və Avropa standartlarına uyğunlaşdırılmış, müasir şəraitə və bazar iqtisadiyyatının tələblərinə cavab verən qaydalar, fəaliyyət normaları müəyyənləşdirilmişdir”.

Ölkədə azad və demokratik mühitin olması, keyfiyyətli yayım həyata keçirmək üçün müvafiq maddi-texniki və qanunvericilik bazasının, nəhayət kifayət qədər peşəkar kadr potensialının mövcudluğu Azərbaycanda fəaliyyət göstərən bütün teleradio yayımçılarının ən azı tamaşaçı və dinləyici auditoriyasını qane edəcək dərəcədə keyfiyyətli veriliş və proqramlar ortaya qoymaları üçün tam yetərlidir. Müsbət haldır ki, imkanlardan səmərə ilə bəhrələnənlərin sayı getdikcə artmaqdadır. Bu gün radio və televiziya kanallarımızın hər birinin neçə-neçə özünəməxsus maraqlı və gərəkli proqramları vardır ki, onlar dinləyici və tamaşaçı auditoriyası tərəfindən həvəslə izlənilir.

Şura tərəfindən aparılan monitorinqin nəticələri göstərir ki, teleradio yayımçılarının fəaliyyətindəki nöqsan və çatışmazlıqların böyük bir qismi “Televiziya və radio yayımı haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunun 32-ci maddəsində proqrama verilən tələblərin pozulması ilə əlaqədardır. Qanunun həmin maddəsində deyilir: “Proqramlar yayım üçün hazırlanarkən aşağıdakı tələblərə əməl olunmalıdır: maarifçilik və mədəniyyət məsələlərinə üstünlük verilməli, proqramların tarazlaşdırılması yolu ilə efirin kommersiya, informasiya, yaxud digər eynitipli verilişlərlə yüklənməsinin qarşısı alınmalıdır...” Etiraf edək ki, qanunun bu tələbi əksər yayımçılar tərəfindən, xüsusən də özəl yayımçılar tərəfindən tez-tez pozulur.

Akademik Ramiz Mehdiyevin məqaləsində qeyd olunduğu kimi, “ictimaiyyəti narahat edən və ən çox müzakirə olunan məsələlərdən biri televiziya kanallarında aşağı səviyyəli, keyfiyyətsiz əyləncə və şou-biznes xarakterli verilişlərin xüsusi çəkişinin artmasıdır”.

Efir məkanı coğrafi baxımdan hüdudları intəhasız dərəcədə geniş olan bir anlayışdır. Ancaq bu, o demək deyildir ki, efirdə kim nə istəsə edə bilər. Əksinə, efir insan fəaliyyətinin bəlkə də ən çox ölçü-biçi və məsuliyyət tələb olunan fəaliyyət sahəsidir. Odur ki, efiri özünə fəaliyyət sahəsi seçənlərin nitqi də, məntiqi də, geyim və davranışı da hər cəhətdən nümunəvi olmalıdır.

Bir sözlə, son illər Azərbaycanın teleradio məkanında çox ciddi kəmiyyət və keyfiyyət dəyişikləri baş versə də, bu sahədə nöqsanlar və problemlər də çoxdur. Əmin olmaq istərdik ki, teleradio yayımçıları məqalədə qaldırılan məsələləri geniş və işgüzar şəraitdə müzakirə etməklə Azərbaycan ictimaiyyətini düşündürən, narahat edən probllemlərin aradan qaldırılması, beləliklə də ölkəmizin efir məkanında, sözün tam mənasında, səliqə-səhman olmasını təmin edəcəklər. Və yəqin ki, o zaman Azərbaycan tamaşaçısı daha kanalı dəyişərək xarici ölkə telekanallarına baxmaq barədə düşünməyəcək.

Rəfiqə Əzimova – Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutunun şöbə müdiri, fəlsəfə elmləri doktoru:

— Bu gün müzakirəyə çıxardığımız məsələ — akademik Ramiz Mehdiyevin “Azərbaycanın efir məkanı: problemlər və vəzifələr” məqaləsində qaldırılmış həlli təxirəsalınmaz məsələlər biz ziyalıları ciddi düşünməyə dəvət edir. Odur ki, efir məkanında yaranan problemlərlə əlaqədar öz mülahizələrimizi bildirək və vəziyyətdən çıxış yolları ilə bağlı təkliflərimizi verək. Qısa tezislərlə bu təklifləri səsləndirmək istərdim:

— Yaxşı olardı ki, keçirilən “dəyirmi masa”nın davamı kimi, yaxın gələcəkdə Azərbaycanda fəaliyyətdə olan TV kanalların rəhbərləri və nümayəndələri ilə filosof, sosioloq, hüquqşünas aləmlərin görüşü keçirilsin.

— TV kanalların istiqamətindən asılı olmayaraq (dövlət, ya müstəqil) dövlət maraqlarını əks etdirən proqramların “məsləhət şuraları” ilə birgə hazırlanması daha məqsədəuyğun olardı.

— Mütərəqqi milli ənənə və müasir dəyərlər sintezinə söykənən və bundan qaynaqlanan proqramların hazırlanması bu günün aparıcı mövzularından olmalıdır.

— Yüksək peşəkar kadrların defisiti ucbatından problemlərin həlli ləngiyir. Milli-mənəvi dəyərlərə və müasir biliklərə yiyələnən peşəkar jurnalist kadrların hazırlığına diqqət artırılmalıdır. Ümumiyyətlə, efir məkanında yaranan problemlərin zəmanəmizin tələblərinə cavab verən kadrların hazırlanması təhsil sisteminin köklü şəkildə təkmilləşdirilməsi ilə bağlıdır.

Rəna Mirzəzadə – Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutunun şöbə müdiri, fəlsəfə elmləri doktoru:

— Ulu öndər Heydər Əliyev milli-mənəvi dəyərləri daim diqqət mərkəzində saxlamış və xüsusi olaraq vurğulamışdır ki, biz öz milli-mənəvi dəyərlərimizlə öz dini dəyərlərimizlə, adət-ənənələrimizlə fəxr edirik. Məhz akademik Ramiz Mehdiyevi də narahat edən Azərbaycanın efir məkanında qeyd olunan dəyərlərə göstərilən diqqətsizlikdir. Bu problemin həlli ilə bağlı mənim şəxsi yanaşmam belədir: a)Efirin məqsəd və məramı olmalıdır. Bu, tam bəlli deyildir. b)Efir bu gün məcazi mənada yeni əxlaq kodeksi formalaşdırmağı cəhd edir? c)Bəs problemlər nədən yarandı? Zənnimcə, səbəb demokratiya ilə anarxiyanın dəyişik salınmasıdır. d)Bütün hallarda ümummilli maraqlar biznes maraqlarına qurban verilməməlidir.

Televiziya əsasən üç prinsipi həyata keçirir. Birincisi, ətraflı, qərəzsiz, dəqiq informasiya verir. İkincisi, aktuallıq kəsb edən bütün problemlər barəsində maarifləndirmə funksiyasını yerinə yetirir. Nəhayət, üçüncüsü isə əyləndirmək, insanların asudə vaxtının mənalı keçməsi üçün çalışır.

Qeyd edək ki, TV kanallar müxtəlif adlı xəbərlər proqramı ilə informasiya vermək prisnipinə əsasən riayət edir. Lakin ikinci prinsip – maarifləndirmə funksiyası sanki unudulub, arxa planda ötəri cizgilərlə verilir, onun əvəzində “tok-şou” tipli, mənəvi haqqı oldu-olmadı, bilik, savad səviyyəsi yetdi-yetmədi “ekspert” adlanan müəyyən qruplar özünəməxsus maarifləndirmə missiyası ilə cəmiyyətə efirdən “moizələr” oxuyurlar. Yeri gəlmişkən, bütün TV-lər ekspert məsələsində də diqqətli olmalıdır. Cəmiyyətdə qəbul edilməyən, özü mənəvi-etik ölçülərin nümunəsi olmayan şəxslər efirdən məsləhətlər verirlərsə, bu məntiqi necə başa düşmək olar?

Qeyd edək ki, TV tək informasiya verməklə, əyləndirici proqramları ilə öz işini bitmiş hesab etməməlidir. TV tamaşaçını düşündürməli, istiqamətləndirməyi bacarmalıdır. TV açıq məkandır. Müharibələr iki cür olur: elan edilmiş və elan edilməmiş. TV elan edilməmiş, “soyuq müharibə” kimi, istədin-istəmədin, cəmiyyətə, ailələrə nüfuz edən “soyuq silahdır”. Hörmətli akademikin də efir məkanı haqqında fikirlərinin əsas qayəsi Azərbaycanın efir siyasətinin formalaşması, TV-lərin də konsepsiyasının olması məsələsidir. Ulu öndər demişkən, biz heç cür yol verə bilmərik ki, mənəviyyatsızlıq mənəvi dəyərləri məhv etsin. Düşünürəm ki, elan olunmamış “soyuq müharibə” tək öz sirayətedici” soyuq atom silahı” kimi ekrandan həyatımıza, yaşam tərzimizə ünvanlanan bayağı, şit zarafatlar, saray-villaların, müxtəlif maşın növlərinin nümayişi kimi efirdən birdəfəlik silinməlidir.

Hər kəsin maddi yaşam tərzi şəxsi-fərdidir, mənəvi tərz isə istər-istəməz yazılmamış qanunlar çərçivəsində tənzimlənir. Efir mədəniyyəti efir davranışı xüsusilə intizam mədəniyyəti ilə tarazlaşdırmalıdır.

Bəzən də açıq sual meydana çıxır ki, “xoşuna gəlmir, çevir kanalı, öz maraqlarına uyğun kanala bax”. Məsələ kanallarda, yaxud ayrı-ayrı proqramlarda deyil, problem TV-nin müasir informasiya vasitəsi, təbliğatçı-tədviqatçı kimi daha geniş auditoriyaya yayılmasıdır. Məhz bu baxımdan o, ictimai maraqları əks etdirməlidir.

Azər Mustafayev – Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutunun baş elmi işçisi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor:

— Akademik Ramiz Mehdiyevin adı çəkilən məqaləsi müstəqil və azad ölkəmizin gələcək inkişafı, dövlətçiliyimizin möhkəmlənməsi, milli-mənəvi və əxlaqi dəyərlərimizin qorunub saxlanılması, Azərbaycan vətəndaşlarının, ələlxüsus gənc nəslin ictimai, əxlaqi, fəlsəfi şüurunun daha da artması baxımından son dərəcə böyük nəzəri və praktiki əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, məqalədə qoyulan prinsipial və taleyüklü məsələlər bizi düşündürən və narahat edən suallara cavab tapmağa, problemlərə münasibət bildirməyə kömək edir. Kütləvi informasiya vasitələrinin, daha dəqiq desək, teleradio verilişlərinin yayımı ilə bağlı yazılmış bu konseptual və sistemli məqalə hər bir namuslu, milli təəssübkeş Azərbaycan vətəndaşının, ilk növbədə, əsl ziyalıların, intellektual auditoriyanın qəlbindən xəbər verir. Çünki güclü qələm, söz və düşüncə sahibi olan akademik Ramiz Mehdiyevin efir məkanı ilə bağlı qaldırdığı məsələlər, burada mövcud olan problemlər və onların həlli yolları mənəviyyatımızın, əxlaq fəlsəfimizin, eləcə də ictimai şüurda dövlətçilik məfkurəsinin bərqərar olması və hakim kəsilməsi nöqteyi-nəzərindən olduqca zəruri və əhəmiyyətlidir.

Məqalədə xüsusi qeyd edilir ki, telekanalların başlıca məqsədi və vəzifəsi operativ və obyektiv informasiyanın vaxtında və düzgün çatdırmaqdan, teleradio vasitəsilə Azərbaycan vətəndaşlarını, ələlxüsus Azərbaycan gənclərini milli və mənəvi dəyərlər zəminində və vətənpərvərlik ruhunda tərbiyə etməkdən, intellektual inkişafa təkan verən istiqamətə yönəltməkdən və maarifləndirməkdən ibarətdir.

Fikrimizcə, məqalənin əsas qayəsini, onun ana xəttini bu sahədə əldə edilmiş uğurlarla yanaşı, müstəqil Azərbaycanın teleradio məkanında mövcud olan deformasiya və deqratasiya proseslərini konkret faktiki materiallar əsasında gündəmə gətirərək problemin həlli və çıxış yollarını göstərmək təşkil edir. Burada diqqəti cəlb edən məqamlardan biri də odur ki, müəllif teleradio məkanında baş verən neqativ proseslər nəticəsində milli-mənəvi və əxlaqi dəyərlərimizin tənəzzülə uğramasının səbəblərini düşünülmüş şəkildə, zərgər dəqiqliyi ilə, yüksək peşəkarlıqla araşdırır, təhlil edir, daha sonra problemlərin həlli istiqaməti ilə bağlı öz tövsiyələrini verir.

Sonda qeyd etmək lazımdır ki, akademik Ramiz Mehdiyevin “Azərbaycanın efir məkanı: problemlər və vəzifələr” adlı məqaləsi milli mədəniyyətimizə, mənəviyyatmıza və milli varlığımızın və dövlətçiliyimizin inkişafına öz müsbət təsirini göstərə biləcək qiymətli töhfədir.

“Dəyirmi masa”da İctimai Televiziyanın departament rəhbəri Cəsarət Valehovla Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutunun direktoru, professor İlham Məmmədzadə İctimai Televiziyada “Fəlsəfə klubu” adlı proqram layihəsinin hazırlanması barədə razılığa gəldilər.

“Dəyirmi masa”nı qələmə aldı: Qüdrət PİRİYEV

Xalq qəzeti.- 2009.- 4 noyabr.- S. 4-5.