Neft-Kimya Prosesləri İnstitutu —80
Qabaqcıl elm ocağı
80 illik yubileyini qeyd etdiyimiz Azərbaycan Milli Elmlər
Akademiyasının Qırmızı Əmək
Bayrağı ordenli akademik Y.H.Məmmədəliyev adına
Neft-Kimya Prosesləri İnstitutu Müstəqil Azərbaycanın
ən böyük və qabaqcıl elm ocaqlarından biridir.
NKPİ-nin yaranma tarixi 1929-cu il hesab olunur. Bu tarixə bir az aydınlıq gətirilməsinə ehtiyac duyulur. Qeyd etmək lazımdır ki, hələ 1920-ci ildən o vaxtkı “Azneft”in tərkibində L.Q. Qurvicin rəhbərliyi ilə mərkəzi kimya laboratoriyası fəaliyyət göstərirdi. Həmin laboratoriyanın bazasında 1929-cu ildə Azərbaycan Neft Tədqiqat İnstitutu yaradıldı ki, onun da müxtəlif dövrlərdə direktorlari kimi M.A.Kapelyuşnikov, T.A.Tahirova, N.A.Lutsenko, H.H. Haşımov fəaliyyət göstərmişlər.
Sonralar, yəni 1945-ci ildə həmin institutun bazasında iki institut – Kuybışev adına Azərbaycan Neft Elmi-Tədqiqat Institutu (AzNİİP NEFT , direktorları H.H. Haşımov (1945-1950), V.S. Əliyev (1950-1959)) və Neftçıxarma üzrə Azərbaycan Elmi-Tədqiqat İnstitutu (direktor N.A.Lutsenko) təşkil olundu.
1959-cu ildə akademik Y.H. Məmmədəliyevin təşəbbüsü ilə AzNİİP, Neft İnstitutu və EA-nın o vaxt mövcud olan Kimya İnstitutunun bir sıra laboratoriyaları birləşdirilərək Azərbaycan Elmlər Akademiyasının tərkibində Neft-Kimya Prosesləri İnstitutu yaradıldı (direktorlar M.F. Nagıyev (1959-1962), V.S. Əliyev (1962-1987), (M.İ. Rüstəmov 1988-ci ildən indiyə kimi).
1962-ci ildə instituta akademik Y.H. Məmmədəliyevin adı verilmişdir. 1965-1969-cu illərdə NKPİ-nin bazasında indi AMEA -nın və Dövlət Neft Şirkətinin tərkibinə daxil olan digər 5 institut yaradıldı.
Neft Kimya Prosesləri İnstitutu və onun sələfləri yarandıqları ilk gündən Azərbaycan neftinin tədqiqi, səmərəli emal üsullarının işlənib hazırlanması, neft kimyası sahəsində fundamental və tətbiqi xarakterli, xalq təsərrüfatı üçün çox böyük əhəmiyyət kəsb edən, qiymətli elmi-tədqiqat işləri aparmışdır. Bu tədqiqatlar nəticəsində hələ İkinci Dünya müharibəsindən əvvəl institutun alimləri tərəfindən nadir Bakı nefti tədqiq olunmuş və onun səmərəli emalı üçün tövsiyələr verilmişdir. Bakı neftayırma zavodlarında termiki krekinq qurğuları və neftin ilkin emalı üçün sobalı qurğular institutun işləmələri əsasında tikilmişdir. Yüksək keyfiyyətli, donma temperaturu aşağı olan aviasiya və avtotraktor yağlarının, aromatik karbohidrogenlərin və etil spirtinin alınması üçün orijinal texnologiyalar burada işlənib hazırlanmış və sənayedə geniş tətbiq olunmuşdur.
Qürur hissi ilə qeyd etməliyik ki, Azərbaycan bəşəriyyət tarixində neft sivilizasiyasının beşiyi olduğu kimi, həm də neft kimyası elminin beşiyidir. Məhz Azərbaycanda indiki NKPİ-də çalışmış görkəmli kimyaçı alimlərin səyi və tükənməz əməyi nəticəsində kimyanın bu sahəsi fundamental və praktiki əhəmiyyətli sərbəst elmi istiqamət kimi yaranmış və inkişaf etmişdir.
Neft Kimya Prosesləri İnstitutunun yaranması və inkişafında onun yaradıcıları və direktorları Azərbaycanın məşhur kimyaçı alimləri Y.H. Məmmədəliyevin, M.F. Nağıyevin, V.S. Əliyevin, M.İ. Rüstəmovun, NKPİ -nin sələfləri olan institutların direktorları M.A.Kapelyuşnikovun, T.A.Tahirovanın, N.A.Lutsenkonun, H.H. Haşımovun xidmətləri əvəzedilməzdir.
Yusif Məmmədəliyev Azərbaycanda neft kimyası elminin gələcək inkişafını neftin emalı prosesləri istiqaməti ilə yanaşı, monomerlərin və onların əsasında prolimerlərin istehsal texnologiyalarının yaradılması və tətbiqində görürdü. Elə ona görə də 1959-cu ildə Elmlər Akademiyasının tərkibində hazırda onun adını daşıyan Neft- Kimya Prosesləri İnstitutunu yaratdı.
İndi MDB ölkəri məkanında və müstəqil Azərbaycanda neft emalı və neft kimyası sənayesinin əsasını təşkil edən bir çox sənaye prosesləri üzrə texnoloqiyalar məhz Y.H.Məmmədəliyevin təşkil etdiyi Neft-Kimya Prosesləri İnstitutunda calışmış və indi də calışan alimlərin zəkasının və əməyinin məhsullarıdır.
Böyük Vətən müharibəsi illərində Azərbaycan alimlərinin bu institutda işləyib hazırladıqları sürtgü yağları, aviasiya yanacağı, partlayıcı qarışıqlar, yanğınsöndürücü maddələr və s. cəbhənin bu məhsullarla və hərbi sursatla təmin edilməsində, ümumiyyətlə sovetlər ölkəsinin bu müharibədəki qələbəsində çox mühüm və danılmaz bir amil idi.
Sonrakı
illərdə heterogen-katalitik prosesləri aparmaq
üçün lift reaktorlarının
hidrodinamikasını, kiçik ölçülü
mikrosferik katalizatorların iştirakı ilə qaynar lay və
lift reaktorlar sistemlərində kimyəvi proseslərin
aparılmasının nəzəri əsasları tədqiq
edilmiş, mikrosferik katalizatorların axıcılıq
indeksinin proseslərin səmərəliyinə təsiri
öyrənilmiş və termokatalitik proseslərin həyata
keçirilməsi üçün yeni reaktor sistemləri təklif
olunmuşdur. Nəticə etibarilə bu reaktorların
yaradılması, onların ölkənin bir çox
neftayırma müəssisələrində tətbiqi
keçmiş SSRİ-də avtomobil benzinlərinin geniş
istehsalının təşkil olunmasına yol açdı. İndi təkcə Azərbaycanda
deyil, xaricdə, bir çox MDB ölkələrində də
geniş istifadə olunan Q-43-107 tipli yeni katalitik krekinq
kompleksinin yaradılmasında institutun alimlərinin rolu
çox yüksəkdir. 2 milyon ton gücü olan bu katalitik
krekinq kompleksi “Azərneftyanacaq” İstehsalat Birliyində
(ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin adını
daşıyan indiki NEZ – də) tikilib istismara verildiyi zamandan
indiyə qədər ölkəmizin iqtisadiyyatının
inkişafında mühüm rol oynayır.
İnstitutun bir çox işləmələri
indi də müstəqil Azərbaycanın neftçıxarma,
neftayırma və neft-kimya sənayesində tətbiq olunur və
ya tətbiq olunmaq üçün təklif edilmişdir.
Onların içərisindən son dövrlərdə
institutda işlənib hazırlanmış müasir tələblərə
cavab verən, ekoloji cəhətdən əlverişli neft məhsullarının
(yanacaqların, yağların) istehsal texnologiyalarını,
öz keyfiyyət göstəricilərinə görə
xarici analoqlardan geri qalmayan, neft çıxarma və
emalında müvəffəqiyyətlə tətbiq olunan kimyəvi
preparatları, pirolizin maye məhsullarının yeni kompleks emal
sxemlərini və s. göstərmək olar. Bu
texnologiyaların sənayedə geniş tətbiqi,
şübhəsiz, respublika iqtisadiyyatının dirçəlməsinə
əhəmiyyətli təsir göstərə bilər.
Yeni yataqlardan
çıxarılan neftin tədqiqi, səmərəli
neft-emalı və neft-kimya proseslərinin yaradılması əsasında
neft emalının ən azı 80 - 85 faizə qədər dərinləşdirilməsi,
alınan neft məhsullarının - yanacaqların,
yağların və s. keyfiyyətinin dünya standartları səviyyəsinə
qaldırılması, o cümlədən, ekoloji cəhətdən
əlverişli olan yüksək oktanlı avtomobil benzinlərinin,
unifikasiya edilmiş (yəni vahid şəklə gətirilmiş)
reaktiv yanacaqların alınması, bütün fəsillərdə
işlənilə bilən sürtgü yağlarının
alınması proseslərinin işlənib hazırlanması
institutun son nailiyyətləri sırasındadır.
İnstitutda aparılan tədqiqatlar
nəticəsində Azərbaycan nefti əsasında beynəlxalq
standartlara cavab verən termostabil RT və Cet-8 tipli aviasiya
yanacağının alınma texnologiyası işlənib
hazırlanmışdır.
Neft emalının dərinləşdirilməsini
təmin edən istiqamətlərdən biri alınan qalıq
neft məhsullarının səmərəli istifadəsini təşkil
etməkdir. Bu baxımdan, institutda işlənib hazırlanan
vakuum qazoylu krekinqi prosesindən qalıq şəklində
alınan ağır fleqmanın əsasında
lüminoforların alınması prosesi maraq doğurur. Bu
istiqamətdə institutda neftin ağır fraksiyalarından,
tullantılarından lüminoforların alınması və
onların tətbiqi sahələrinin müəyyənləşdirilməsi
məqsədilə geniş elmi-tədqiqat işləri
aparılmışdır.
Dünya təcrübəsində
ilk dəfə olaraq institutumuzda polimerləşmə proseslərini
aparmaq üçün yüksək fəallığa malik
yeni tip bifunksional katalizator-stabilləşdiricilər
yaradılmışdır.
Son illərdə institutda
aparılan fundamental tədqiqatlar nəticəsində bir
sıra yeni katalizatorlar, monomerlər (makromonomerlər), bioloji
aktiv maddələr, müxtəlif təyinatlı reagentlər,
səthi aktiv maddələr və s. də
alınmışdır.
İnstitutda son 5-6 il ərzində
respublikada neft-kimya sahələrinin dirçəlməsini təmin
edə bilən istiqamətlərdə də səmərəli
elmi axtarışlar aparılmışdır. Bunlardan ən
mühümü kimi yerli xammal əsasında
alınmış və Sumqayıt “SK” zavodunda istehsalı təşkil
olunmuş metal-kompleks katalizatorunu göstərmək olar.
Yeni texnologiya əsasında
etilbenzolun istehsalının təşkili “Azərikimya”
Dövlət Şirkətində hazırda boş dayanan bir
çox qurğuların işə düşməsi, yeni
iş yerlərinin açilması ilə yanaşı,
çox qiymətli olan divinilstirol kauçukunun
istehsalını bərpa etməyə və müvafiq olaraq,
Bakı “Şin” zavodunun işə düşməsinə
imkan yaradır.
Azərbaycan Respublikası
Prezidentinin imzaladığı 21 oktyabr 2004-cü il tarixli “Azərbaycan
Respublikasında alternativ və bərpa olunan enerji mənbəlirindən
istifadə olunması üzrə Dövlət Proqramı”nda
alternativ enerji mənbələrinin istifadəsinin genişləndirilməsi
ilə yanaşı, təbii karbohidrogen ehtiyatlarının ətraf
mühiti çirkləndirməmək şərtilə səmərəli
istifadəsi məsələsi də ön plana çəkilmişdir.
Bu baxımdan Azərbaycanda biomənşəli
alternativ yanacaq növlərinin istehsal texnologiyalarının
yaradılması və belə yanacaqların
ayrı-ayrılıqda və onların neftdən alınan
yanacaq növləri ilə qarışıqlarının
istismar xassələrinin tədqiqi aktual problem kimi öz həllini
tələb edir. İnstitutda bu istiqamətdə son illərdə
Dövlət Proqrama uyğun olaraq aparılan tədqiqatlar Azərbaycanda
biokütlələr əsasında perspektiv mühərrik
yanacaqlarının alınmasının elmi əsaslarının
və müasir istehsal texnologiyalarının işlənib
hazırlanmasına yönəlmişdir.
Digər tərəfdən AMEA -
da son illərdə aparılan islahat və yenidənqurma
planlarının tələbatlarına uyğun olaraq institutun
tədqiqatları bir sıra yeni elmi istiqamətlərə
yönəldilmişdir. Bu istiqamətlər üzrə son illərdə
aparılmış tədqiqatlardan alınmış nəticələr
sevindiricidir.
Təkcə son 20 il ərzində
institutda 60-dan artıq elmlər doktoru və 500-dən
artıq elmlər namizədi hazırlanmışdır.
İnstitutun alimləri ABŞ, Türkiyə, İran İslam
Respublikasının universitetlərində müvəffəqiyyətlə
çalışırlar. Bu günə kimi institut 1000-dən
artıq müəlliflik şəhadətnaməsinin, patent və
lisenziyanın sahibidir. Uzun illər ərzində institutun alimləri
keçmiş SSRİ, Bolqarıstan, Çexoslovakiya və
başqa ölkələrin akademik və elmi-tədqiqat
institutları ilə sıx elmi əlaqələri həyata
keçirmişdir. Son illərdə institut “Elm sülh naminə”
NATO proqramı çərçivəsində elmi tədqiqatların
aparılmasında iştirak edir, Türkiyənin “Tubitak”
firması və Egey Universiteti, Səudiyyə Ərəbistanın
“Sabik” firması, Almaniyanın Azad Berlin Universiteti,
ABŞ-ın “Fenomeneks”, “Çempion” firmaları ilə birgə
əməkdaşlıq edir. İnstitutun əməkdaşları
müntəzəm olaraq ABŞ, İngiltərə, Fransa,
Danimarka, Rusiya, Türkiyə, İran İslam Respublikasında
və s. ölkələrdə işgüzar və elmi ezamiyyətlərdə
olurlar.
İndiyə qədər institut
alimlərinin 8 işi Dövlət mükafatına layiq
görülmüşdür. Neft-kimya və neft emalı sahəsində
aparılan tədqiqatlardan alınmış uğurlu nəticələri
və elmi kadrların hazırlanmasına görə 1967-ci ildə
institut Qırmızı Əmək Bayrağı ordeni ilə
təltif edilmişdir.
Ayrı-ayrı vaxtlarda institutun
alimləri müxtəlif fəxri adlarla, orden və medallarla,
dövlət mükafatları ilə təltif olunmuşlar. O
cümlədən, 12 nəfər SSRİ Dövlət
mükafatı laureatı, 13 nəfər Azərbaycan Dövlət
mükafatı laureatı, 13 nəfər Azərbaycanın əməkdar
elm xadimi , 3 nəfər Azərbaycan əməkdar elm və
texnika xadimi, 8 nəfər Y.H.Məmmədəliyev
mükafatı laureatıdır. 5 nəfər Azərbaycanın
“Şöhrət” ordeni və 1 nəfər “Tərəqqi”
medalı ilə təltif edilmişdir.
İnstitutun elm və texnologiya
sahəsində işləmələri İqtisadi Əməkdaşlıq
Təşkilatının (2002) və İslam İnkişaf
Bankının (2005) diplom və mükafatlarına layiq
görülmüşdür.
Cənab Prezidentimizin 30 sentyabr
2009-cu il tarixli sərəncamı ilə institutumuzun 3 nəfər
əməkdaşı “Əməkdar elm xadimi”, 3 nəfəri
“Əməkdar mühəndis” fəxri adlarına layiq
görülmüş, 8 nəfəri isə “Tərəqqi”
medalı ilə təltif olunmuşdur.
Beləliklə, Azərbaycan neft
kimyaçılarının bu elm məbədgahı həm
öz fundamental xarakterli elmi ixtira və kəşfləri, həm
də praktiki nailiyyətləri ilə Azərbaycanin neft-kimya
elminə və sənayesinə dəyərli töhfələr
vermişdir. Şübhə yoxdur ki institutumuzun alimləri
Prezident İlham Əliyevin 2009-cu il 4 may tarixli sərancami ilə
təsdiq edilmiş Azərbaycan Respublikasında 2009-2015 - ci
illərdə elmin inkişafı üzrə Milli
Strategiya"nın həyata keçirilməsində fəal
iştirakı ilə bu töhfələrin sayını daha
da artıracaqlar.
Akif ƏZİZOV,
AMEA-nın Neft-Kimya Prosesləri
İnstitutunun direktor müavini,
AMEA-nın müxbir üzvü, əməkdar
elm xadimi
Xalq qəzeti.- 2009.- 4 oktyabr.- S. 6.