Görkəmli nevroloq- alim

XX əsrin ikinci yarısı bəşər tarixinə bütövlükdə Azərbaycanın yüksəlişi, eyni zamanda, onun başqa sahələri ilə birlikdə təhsilin, elmin və səhiyyənin inkişaf mərhələsi kimi də daxil olmuşdur. Bu yüksəlişin dayaq nöqtəsini ulu öndər Heydər Əliyevin apardığı məqsədyönlü siyasətin nəticələri təşkil etmişdir. O, 1969-cu ildə ilk dəfə respublikamızda hakimiyyətə gəldikdən sonra Azərbaycanda elmin, təhsilin, səhiyyənin tərəqqisinə xüsusi diqqət yetirirdi və gənc kadrların SSRİ-nin müxtəlif iri şəhərlərində yerləşmiş mərkəzi ali təhsil və elm ocaqlarında təhsil almalarına, nəzəri biliklərə və praktik vərdişlərə yiyələnmələrinə, yüksək ixtisaslı mütəxəssis kimi Vətənə dönərək xalqa xidmət göstərmələrinə əlverişli şərait yaradırdı.

Belə şəraitdən bəhrələnərək çətin, eyni zamanda, maraqlı və zəngin bir yaradıcılıq yolu keçmiş tibb kadrlarından biri də dövrümüzün görkəmli alim – pedaqoqu, bacarıqlı həkim–nevroloqu Azərbaycan Nevroloqlar Assosiasiyasının və Epilepsiya ilə Mübarizə Beynəlxalq Liqasının Azərbaycan bölməsinin prezidenti, respublikanın əməkdar elm xadimi, əməkdar həkim, tibb elmləri doktoru, professor Şərif İslam oğlu Mahalovdur.

Professor Ş.Mahalov görkəmli rus nevroloqu, Rusiyada neyrogenetikanın banisi, Azərbaycan nevroloqlar məktəbinin yaradıcısı akademik S.N.Davidenkov məktəbinin və N.İ. Piroqov adına II Moskva Dövlət Tibb İnstitutunun nevrologiya elmi məktəbinin yetirməsidir.

Ş.Mahalov 1939-cu ildə Azərbaycanın səfalı guşələrindən olan Qax rayonunun İlisu kəndində qulluqçu ailəsində anadan olub. O, 1947-ci ildə Qax rayonundakı 7 illik beynəlmiləl məktəbin I sinfinə gedib, 1951-ci ildən təhsilini Zaqatala şəhər 2 nömrəli rus orta məktəbində davam etdirib. Orta məktəbi əla qiymətlərlə bitirən Ş.Mahalov 1958-ci ildə Kuybışev (Samara) Dövlət Tibb İnstitutunun müalicə fakültəsinə daxil olub, 1960-cı ildə təhsilini N.Nərimanov adına Azərbaycan Dövlət Tibb İnstitutunda davam etdirib və 1964-cü ildə institutu bitirib. O, hələ orta məktəb illərindən həkim- nevropatoloq olmaq arzusunda olub. 1964-cü ildə Zaqatala Mərkəzi Rayon Xəstəxanasında işə başladıqdan sonra Ə.Əliyev adına Azərbaycan Dövlət Həkimləri Təkmilləşdirmə İnstitutunda kurs keçərək nevropatoloq ixtisasına yiyələnib. Dörd il praktik həkim - nevropatoloq vəzifəsində çalışdıqdan sonra ATİ-nin sinir xəstəlikləri kafedrasında aspiranturaya qəbul olunub və aspirantura müddəti başa çatmamış, vaxtından əvvəl namizədlik dissertasiyası müdafiə edib. Gənc alim 1971-ci ildə həmin kafedranın assistenti vəzifəsində saxlanılıb. O, həyatının bütün sonrakı dövrünü bu kafedraya bağlayıb və burada assistentlikdən professor, kafedra müdiri vəzifələrinə qədər yüksəlib.

Şərif Mahalov kafedrada müalicəvi və pedaqoji işlərlə məşğul olmaqla yanaşı, elmi axtarışlarını davam etdirərək yeni istiqamətli tədqiqat işləri aparıb.

O, 1987-ci ildə N.İ.Piroqov adına II Moskva Dövlət Tibb İnstitutunda “Sinir və sinir- əzələ sistemlərinin irsi xəstəliklərinin fenotipik polimorfizmi və epidemiologiyası” mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə edib. 1989-cu ildən etibarən kafedranın professoru, 1991- ci ildə ATİ-nin I nevrologiya və tibbi - genetika kafedrasının müdiri vəzifəsinə seçilib və indiyədək bu vəzifədə çalışır.

Professor Ş.Mahalovun elmi maraq dairəsi çoxşaxəlidir, lakin onun fəaliyyətinin elmi istiqamətində aparıcı rol oynayan neyro - genetika, baş beynin damar xəstəlikləri və epilepsiyadır. Onun elmi- tədqiqat işləri tibb elminin ən mürəkkəb sahələrindən hesab edilən və orqanizmdə gedən bütün fizioloji proseslərin, o cümlədən orqanizmin daxili sabitliyinin və metabolizminin tənzimində iştirak edən sinir sisteminin müxtəlif növ patologiyalarına, belə patologiyaların etio-patogenezinin və epidemiologiyasının, diaqnostika, müalicə və profilaktikasının araşdırılmasına, həmçinin xəstələrin reabilitasiyasına həsr edilmişdir. Bu növ patologiyalar arasında sinir sisteminin irsi xəstəlikləri alimin diqqətini daha çox cəlb etmiş və o, bu sahədə geniş tədqiqat işləri aparmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, o vaxta qədər Azərbaycanda bu problem öyrənilməmişdi.

Ş.Mahalovun elmi- tədqiqat işlərinin bir hissəsinin əsasında sinir və sinir - əzələ sistemlərinin irsi xəstəliklərinin ailələrarası və ailədaxili müxtəlifliyinin xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi və xəstəliyin Azərbaycanda yayılma dərəcəsini əks etdirən epidemioloji təhlil durur.

Onun tərəfindən ilk dəfə Azərbaycanda kliniki, kliniki-genealoji, populyasion, elektrofizioloji və biokimyəvi tədqiqat üsullarından istifadə edilərək miopatiyalar, amiotrofiyalar, irsi ataksiyalar, Hantinqton xoreyası, Tomsen miotoniyası hərtərəfli öyrənilmişdir. O, ailədaxili və ailələrarası korrelyasiyalar, həmçinin ailəvi və sporadik müşahidələrin tutuşdurulması sayəsində xəstəliyin ilkin təzahürlərinə, kliniki əlamətlərinin meydana çıxmasına, gedişinə, elektrofizioloji və biokimyəvi göstəricilərinə aid böyük variabellik aşkar etmişdir və onların o vaxtadək dərc olunmuş materiallarla müqayisəsini aparmışdır. Alim tipik kliniki formalarla yanaşı, nadir rast gəlinən forma və variantlar da ayırd etmişdir. Öyrənilən xəstəliklərin yayılma dərəcəsi, genlərin, mutasiyaların və heteroziqotların tezliyi, gələcək nəsillərin xəstələnmə risqi müəyyənləşdirilmiş və bununla yanaşı onların patogenezinin bir sıra tərəfləri aşkarlanmışdır.

Professor Ş.Mahalov 297 ailədən olan 578 insanda müşahidələr aparmış və onları daim nəzarətdə saxlamışdır. Ümumilikdə o, 10 mindən çox insan haqqında məlumat toplamışdır. Ş. Mahalov unikal xəstələr üzərində də müşahidələr aparılmasına nail olmuşdur. Belə ki, o, bir ailənin 5 nəslində ailəvi spino- serebellyar ataksiyası olan 37 xəstənin, başqa bir ailənin 5 nəslində isə Hantinqton xoreyası olan 43 xəstənin şəxsən müayinəsini aparmış və təsvirini vermişdir. Əhatə dairəsi və elmi dərinliyinə görə professor Ş.Mahalovun təqdim etdiyi elmi- tədqiqat işinin materiallarının keçmiş SSRİ-də analoqu olmamışdır. İnkişaf etmiş xarici ölkələrdə də belə materiallar məhduddur. Mütəxəssislər etiraf edirlər ki, çox nadir hallarda bir tədqiqatçının əlində bu qədər tutarlı material olur.

Şərif Mahalovun Hantinqton xoreyası, Tomsen miotoniyası və irsi ataksiyaların patogenezinin öyrənilməsi üzrə işləri böyük maraq doğurur. O, ilk dəfə Hantinqton xoreyası zamanı qeyri - iradi hərəki pozğunluqların yüksəkliyi ilə dofaminin ekskresiya səviyyəsi arasında mənfi korrelyasiyanın olmasını aşkar etmişdir. Professor Ş.Mahalov dofamin mübadiləsi pozğunluğunun həlledici rol oynadığı bu ağır xəstəliyin patogenetik mexanizmi haqqında əsaslandırılmış hipotez irəli sürmüşdür. Bu konsepsiya dofaminergik sistemin aktivliyinin aşağı düşməsinə yönəldilmiş terapevtik vasitələrin, məsələn, haloperidolun tətbiqinin müsbət effektlə müşayiət edilməsi ilə tam uzlaşır.

Professor Ş.Mahalov sinir və sinir -əzələ sistemlərinin irsi xəstəlikləri zamanı seqmentar və supraseqmentar strukturlarda gedən dəyişikliklərin xarakterini dərindən təhlil etmişdir. O, elektromioqrafiya (EMQ) və elektroneyromioqrafiyanın (ENMQ) kompleks tətbiqi əsasında xəstəliyin mərhələsini obyektiv əks etdirən kriterilər təklif etmişdir. Ş.Mahalov dünya praktikasında ilk dəfə olaraq Hantinqton xoreyası və spino-serebellyar ataksiyalı xəstələrin qohumlarını müayinədən keçirərək sübut etmişdir ki, EMQ və ENMQ -də alınan dəyişikliklər xəstəliyin kliniki təzahürlərinin üzə çıxmasını qabaqlayır. O, xəstəliyin başvermə mümkünlüyünün proqnozlaşdırılmasının və onun erkən diaqnostikasının kriteriyasını da işləyib hazırlamışdır.

Şərif müəllim apardığı epidemioloji tədqiqatlara əsasən hələ keçən əsrin 80-ci illərinin əvvəllərində respublikanın Bakı, Gəncə, Şəki və Lənkəran şəhərlərində 4 zona üzrə tibbi -genetik kabinet təşkil etməyi tövsiyə etmişdir. Belə kabinetlərdə irsi patologiyalı xəstələrin aşkar edilməsi üçün dispanser müşahidə aparılması, mutant genin irsənkeçmə risqinin dərəcəsi haqqında tibbi - genetik, eləcə də ailə planlaşdırılması haqqında məsləhətlər verilməsi nəzərdə tutulur. Təklif olunan tibbi - genetik xidmət strukturu və Azərbaycanda sinir sisteminin irsi xəstəliklərinin azalması üzrə konkret model keçmiş SSRİ- nin başqa regionlarında analoji tədbirlər üçün tövsiyə edilmişdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan aliminin haqqında danışdığımız işləri postsovet məkanındakı MDB ölkələrində analoqu olmayan tədqiqatlardır.

Professor Ş. Mahalov Azərbaycanda angionevrologiyanın da inkişafına xüsusi diqqət yetirir. Baş beynin damar xəstəliklərinə aid olan bu problem dünya miqyasında xəstəliklərin, ölümün, əlilliyin əsas səbəblərindən birini təşkil edir. Damar xəstəliklərindən davamlı əlilliyə ən çox səbəb olan xəstəlik işemik insultdur. Professor Ş. Mahalovun rəhbərliyi altında beyin insultunun yayılması, onun əsas risq faktorları, kliniki təzahürləri və strukturu, biokimyəvi dəyişikliklər, hemorragik transformasiya, insultdansonrakı əlilliklər, həmçinin Bakıda işemik insultun kəskin mərhələsində tibbi yardımın və müalicənin təşkilinin vəziyyəti öyrənilmişdir.

O, ATU-nun nevrologiya klinikasının çoxillik təcrübəsinə əsaslanaraq, Bakıda 30 çarpayılıq neyro-damar şöbəsinin təşkilinin vacibliyini tövsiyə etmiş və bu şöbənin funksional strukturunu vermişdir.

Keçən əsrin 90-cı illərində Azərbaycanda müharibə nəticəsində Qarabağ regionunda çoxlu sayda uzun müddət müalicə tələb olunan yaralılar və kontuziya almış əsgərlər var idi. Bu problem də professor Ş.Mahalovun diqqətindən kənarda qalmadı. Onun rəhbərliyi altında Qarabağ müharibəsini keçmiş şəxslərdə dəyişiklik -“posttravmatik stres sindromu” aşkar edildi. Bu sindirom “Qarabağ sindromu” kimi səciyyələndirilmişdir. Ş.Mahalov və kafedranın əməkdaşları Qarabağ müharibəsi veteranlarında “Qarabağ sindromu”nun olmasının etiraf edilməsinin vacibliyini əsaslandırmış və onların psixososial reabilitasiyası proqramı kompleksini işləyib hazırlamışlar.

Bununla yanaşı, Ş.Mahalovun rəhbərliyi altında həm də Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST) məlumatına görə, hazırda dünya miqyasında geniş yayılmış ağır xəstəliklərdən olan müxtəlif növ hepatitlər zamanı sinir sistemində gedən dəyişikliklər haqqında elmi - tədqiqat işləri aparılıb. Ş. Mahalovun hazırkı elmi istiqaməti müasir nevrologiyanın ən aktual problemi olan epilepsiya sahəsinə yönəlmişdir. Bu xəstəliyə dünyanın hər yerində rast gəlinir. Lakin bir sıra ölkələrdə xəstəliyin epidemiologiyası haqqında məlumatlar ötəri və təsadüfi xarakter daşıyır, bəzi hallarda isə, ümumiyyətlə belə məlumatlar olmur. Belə ölkələr sırasına Azərbaycan da daxildir. ÜST-ün məlumatına görə, bu vəziyyət epilepsiyalı xəstələrə tibbi yardımın təşkilində ciddi çətinliklər yaradır. Belə ki, dünya üzrə mövcud olan 50 milyon epilepsiyalı xəstənin 75 faizi adekvat müalicə almır. Hazırda professor Ş. Mahalovun rəhbərliyi altında epilepsiyanın aktual problemlərinə həsr edilmiş 5 namizədlik işi hazırlanır. Ümumiyyətlə onun rəhbərliyi altında 1 doktorluq və 8 namizədlik dissertasiyası işi yerinə yetirilmişdir. Alim 110 çap olunmuş elmi əsərin müəllifidir.

Professor Ş.Mahalov 1986-1993-cü illərdə Səhiyyə Nazirliyinin baş nevropatoloqu olmuşdur. O, Azərbaycan Nevroloqlar Assosiasiyasının və Epilepsiya ilə Mübarizə Beynəlxalq Liqasının Azərbaycan bölməsinin prezidenti, ATU- nun Dissertasiya Şurasının sədridir.

Ş.Mahalov Rusiyada, Ukraynada, Qazaxıstanda, Gürcüstanda, Latviyada, Türkiyədə, İspaniyada, Fransada, Almaniyada, Belçikada, Finlandiyada, Avstriyada keçirilmiş elmi konqres və simpoziumlarda məruzələrlə çıxışlar edib.

O, dəfələrlə Səhiyyə Nazirliyinin və ATU -nun fəxri fərmanlarına, eləcə də “Əməkdar elm xadim”i, “Əməkdar həkim”i, fəxri adlarına layiq görülüb.

Şərif müəllim haqqında həm nəcib və təvazökar bir insan, həm təcrübəli alim, həm də vətənpərvər bir ziyalı kimi istənilən qədər yazmaq olar.

Minlərlə xəstəyə həyat bəxş etmiş professor Ş.Mahalov onu əhatə edən həkimləri, tələbələrini biliklərini, dünyagörüşlərini daim artırmağa səsləyir. O, bildikləri ilə nə öyünür, nə də kifayətlənir, daim axtarışdadır.

Alim ölkə Prezidenti İlham Əliyevin onun çoxillik xidmətlərinə verdiyi yüksək qiyməti — “Əməkdar elm xadimi” fəxri adına layiq görülməsini ATU kollektivinin əməyinə verilən qiymət kimi dəyərləndirir. Bu təltifdən ruhlanan professor Ş.Mahalov nevrologiya elminin inkişafı yolunda yeni cığırlar açacağına əminlik yaradır.

Azərbaycan Tibb Univerisitetinin rəhbərliyi, bütün kollektivi, eləcə də respublikanın çoxminli səhiyyə işçiləri professor Şərif Mahalovu anadan olmasının 70, praktik həkimlik və elmi -pedaqoji fəaliyyətinin 45 illik yubleyi münasibətilə ürəkdən təbrik edir, gələcək işlərində ona yeni nailiyyətlər arzulayır.

Mübariz ALLAHVERDİYEV,

Azərbaycan Tibb Universiteti mətbuat

xidmətinin rəhbəri, tibb elmləri doktoru

Xalq qəzeti.- 2009.- 16 oktyabr.- S. 7.