ƏFQAN - 80

Yaradıcılığın müdriklik zirvəsində

Yüz yaş xoş arzu-dilək sayılırsa, səksən həmin zirvəyə yaxın yaşdır. Əfqan həm jurnalist, həm də yazıçı kimi lazımınca tanınmış ziyalıdır. Əslində jurnalist də, yazıçı da qələm sahibidir. Hər ikisinin çörəyi yazı-pozudan çıxır. Elə bu səbəbdən də onlar söz ölçüsü ilə qiymətləndirilir. Tanıdığımız yazıçıların əksəri istedadını mətbuatda çalışaraq meydana çıxarıb püxtələşdirmişdir.

Əfqan Əsgərov əslində zorən jurnalist olmuşdur. Çünki ağır müharibə illərinin sarsıntıları ona tam orta təhsil almağa imkan verməmişdir. Qələbədən sonra o, bir qohumunun məsləhəti ilə tibb texnikumuna girmiş, oranı əla qiymətlərlə bitirdiyindən azad təyinat almışdı.

Təəccüblü də olsa, Əfqan Tibb İnstitutuna yox, Azərbaycan Dövlət Universitetinə girmişdir. Çünki o, əli qələm tutandan şeir yazırmış. Maraqlı da olsa, həmin şeirlərdən bir neçəsi Əfqanın arxivində saxlanılır. Məsələn:

Gül gülüm, gül, gülə gül,

gül, gülü güldür.

Gülşəndə gülüb-gülməli,

güldürməli güldür.

Gül, gülər güllərə gül,

gül gülə gülsə,

Gül gülər, gülşən gülər,

gülləri gülsə...

Etiraf edirəm ki, müəllifin özünün dediyi kimi – “Cəmi bir sözdən ibarət” ikinci şeirə rast gəlməmişəm. Əfqanın başqa şeirlərində də təkrirə həvəs çoxdur. Ancaq o şair olmamışdır. Sonralar onu nəsr daha çox cəlb etmişdir. Bəlkə elə şeirə ilk məhəbbətdəndir ki, Əfqanın nəsr dilində də şairənəlik duyulmaqdadır. Dərs dediyi jurnalistlərə də onun sözü budur ki, “çalışın şeir yazın”. Çünki şeir dilin musiqisidir, jurnalist də, yazıçı da doğma dilinin bəstəkarı olmalıdır.

Açığını deyək ki, o illər universitetin filologiya fakültəsində bədii yaradıcılıq tələbələrin ilahi qonşusu olmuşdu. Xüsusən, dərsdən sonra ədəbi dərnəklər bədii sənətin yarış meydanına çevrilmişdi. Gələcəyin jurnalistlərinə, filoloqlarına Məmməd Arif, Mir Cəlal, Cəfər Xandan, Feyzulla Qasımzadə, Məmməd Cəfər, Abbas Zamanov, Nəsir İmanquliyev kimi pak, müdrük insanlar, elmin, maarifin, əxlaqın peyğəmbərləri dərs deyirdilər. Bu dərs yox, elmi ibadət idi, elə ona görə də həmin çağları müqəddəs dövr sayıram, bir daha həmin uluların xatirəsinə baş əyirəm.

Əfqan çox ehtiyatlı, təmkinli gənc idi, vaxtını mənasız keçirməyi sevməzdi. Onu yoldaşları harada axtarsaydı kitabla birgə tapardılar.

Filologiya fakültəsi o illərdə çox hörmətli bir fakültə idi. Burada qaynar bir ədəbi mühit vardı. Tez-tez maraqlı ədəbi müzakirələr, görüşlər keçirilər, ədəbi dərnəklər fəaliyyət göstərərdi. Əfqanı bu mühit getdikcə özünə bağlayır, onu gələcəyin gözəl bir qələm sahibi kimi yetişdirirdi. Universiteti bitirdikdən sonra onun ədəbiyyata olan həvəsini nəzərə alıb Əfqan Əsgərovun təyinatını o zamanın çox nüfuzlu qəzetlərindən biri olan “Azərbaycan gəncləri”nə verdilər. Buradakı yaradıcılıq işi Əfqan üçün ikinci bir universitet oldu. O, burada ilk qələm təcrübələrini oxucuların mühakiməsinə verdi, ilk uğurlar üzünə güldü. Qəzetin səhifələrində bir-birinin ardınca maraqlı publilsistik yazıları, oçerkləri, felyeton və hekayələri, hətta “Poçtalyon” kino-ssenarisi çap edildi. Əfqan çox gənc yaşlarından oxucularının məhəbbətini qazandı. Əfqanı sevdilər.

Bir dəfə qəzetdə gənclik mövzusunda səhnə əsəri müsabiqəsi elan olunmuşdu. Əfqan müsabiqədə iştirak edib üçüncü mükafatı aldı. Az sonra o, daha bir səhnə əsəri yazdı. Bu əsər də teatrın xoşuna gəldi. Hekayələrlə yaradıcılığa başlayan Əfqana bu ilk səhnə əsərləri yeni ədəbi şöhrət gətirdi. Bir-birinin ardınca hekayə topluları nəşr edildi. “Gecikmisən” (1961), “Gözəllik sorağında” (1962), “Sən belə deyilsən” (1963), “Sarı əlcək” (1965) və başqa hekayə topluları Əfqanın yüksək təhkiyyə imkanlarına, zəngin müşahidə qabiliyyətinə malik olduğunu göstərdi.

60-cı illərin sonunda Əfqan müharibə mövzusunu partizan hərəkatı kontekstində nəsrə gətirdi. Alman faşistlərinə qarşı işğal zonasında – Pskov yaxınlığında həmyerlimiz göyçaylı İsmayıl Əliyevin qəhrəmanlığını geniş bədii epizodlarda qələmə aldı. Əsər çap ediləndən sonra geniş marağa səbəb oldu. Qəhrəmanın valideynlərinin Müdafiə Nazirliyinə müraciəti nəticəsiz qalmadı. İsmayıl Əliyevin sənədləri tapıldı. Təltif edildiyi orden və medallar Azərbaycana göndərildi. Bu romanda yazıçının Azərbaycan xalqının qəhrəmanlıq tarixini əks etdirən əfsanə və rəvayətlərdən də məharətlə bəhrələndiyini qeyd etmək vacibdir. Yazıçı “Əfsanələr” kitabını çapa hazırlamaqdadır.

Əfqanın yaradıcılığında cəmiyyətdə insanların öz yerini, mövqeyini düzgün müəyyən edə bilmədiyindən düşdüyü çətin məqamlar şəraitində keçirdiyi mənəvi sarsıntıların təsviri də xüsusi yer tutur. Yazıçı belə bir əxlaqi ideyanı təbliğ edir ki, insan gərək cəmiyyətdə daim mənəvi sarsıntılardan qaçmalı, daxilindəki müəyyən səbəblər üzündən baş qaldıran sarsıntılarla daim mübarizədə olub həyatını canlı, maraqlı qurmağa çalışmalı, onu düzgün istiqamətləndirməlidir. Bu baxımdan “Qozbel” roman-dilogiyasının Əfqanın yaradıcılığında xüsusi yeri vardır. Əslində bu əsər insanın özünün daxili aləmi ilə daimi təması, bu təmasın sayəsində isə bütün sarsıntılardan azad olub, şəxsiyyətinin düzgün başa düşülməsinə və insanın xoşbəxtliyə çıxmasını göstərən bir yol kimi oxucunun fikrini cəlb edir. “Qozbel” dilogiyası insan psixologiyasını geniş çalarlarda açıqlayan bir əsər kimi yadda qalır.

70-ci illərin başlanğıcında oxucuların qəlbinə geniş şəkildə yol tapmış Əfqan milli həyatın daha qlobal problemlərini əks etdirən romanları ilə nəsrimizi zənginləşdirdi. Əslində o, XX əsr Azərbaycan kəndində baş verən ciddi siyasi və sosial dəyişiklikləri nəsrə gətirdi. Roman janrının həyatı geniş lövhələrdə əks etdirmək imkanlarından istifadə edən yazıçı, həyatın ziddiyyət və təbəddülatlarını, müharibənin vurduğu yaraların törətdiyi fəsadların ağır nəticələrini Azərbaycan kəndindəki çarpışma və əyintilər, partiya idarəçiliyi sistemində özünü göstərən sapıntılar “Dədə Bəhmən” trilogiyasında yüksək bir sənətkarlıqla əks etdirmişdir. Trilogiya “Gülyanaq” romanı ilə başlayır. Roman arxa cəbhədə əsgər ailəsinin qarşılaşdığı ağır güzəranın təsiri ilə başlayır. Sarsılan ana balaca Gülyanağı da götürüb uca bir qayanın başına gəlir. İstəyir ki, uşaqla birlikdə özünü qayadan atsın. Ancaq Gülyanağa qıymır. Uşağı orada qoyub özünü qayadan atır. Sahibsiz qalmış Gülyanağı kolxoz sədri Dədə Bəhmən övladlığa götürüb böyüdür. Müharibədən sonrakı dövr Azərbaycan kəndinin ağsaqqal obrazının tipik nümayəndəsi olan Dədə Bəhmən obrazı romanda geniş planda işlənmişdir. Dədə Bəhmən obrazı əsərin sonuna qədər öz dəyanətini, ləyaqətini qoruyub saxlayan, hətta Gülyanağın ona qarşı qoyulmasına baxmayaraq “övlad” deyib saxladığı qızından nəvazişini əsirgəməyən, məğrur, xeyirxah, uzaqgörən bir insan obrazı kimi əsərdə qalır. “Gülyanaq” 70-ci illərin ən təsirli, cəmiyyət həyatındakı ziddiyyət və iztirabların geniş lövhəsini özündə əks etdirən romandır. Böyük şairimiz Rəsul Rza romanı xəstəxanada ikən tibb bacısının əlində görüb, ondan alıb həvəslə oxumuş, sonra isə yazmışdı: “Tənqidçilər Əfqanın “Gülyanaq” əsərini görməli və dəyərləndirməlidirlər”.

70-ci illərin ədəbi tənqidi Əfqanın “Gülyanaq”ını həqiqətən yüksək dəyərləndirdi.

Trilogiyanın ikinci kitabı isə yazıldığı dövrdə böyük əks-sədaya səbəb olan “Katib” romanıdır. Əfqan “Gülyanaq”ın sonrakı fəaliyyət dövrünü iki baxımdan geniş lövhələrdə əks etdirmişdi: birincisi, ədalətli partiya işçisi İsrafilzadənin rayona rəhbərlik dövrü idi ki, bütün mizan-tərəzi yerində idi. Ancaq bu dövrün uzun çəkmədiyini göstərən yazıçı, partiya rəhbərliyində yol verilən qüsurların cəmiyyət həyatına mənfi təsiri, İsrafilzadədən sonra rayona gələn rəhbərin mənəvi-əxlaqi ləyaqətsizliyi, insanlarla rəftarında, idarəçilikdə yol verdiyi qüsurları cəsarətlə açıb göstərir.

Əfqanın yaradıcılığında tarixi romanlar xüsusi yer tutur. Tarixi roman yazmağın məsuliyyətini yaxşı başa düşən yazıçı Azərbaycan tarixində analitik araşdırılmalar aparmışdır. Bu mənada “Bəy İnal”, “Şahlar şahı” və yenicə bitirdiyi “Cənnətməkan” romanlarını xüsüsi qeyd etmək lazımdır. Əfqan Azərbaycan ərazisindəki hökmdarlıq dövrünü, həmin dövrdə azərbaycanlıların adət-ənənəsinin, həyat və məişətinin bu günümüz üçün son dərəcə əhəmiyyətli və maraqlı olan xüsusiyyətlərini öyrənmiş, bir neçə ilin axtarışından sonra trilogiyanın ilk romanı olan “Bəy İnal”ı yazmışdır. Əsər xalqımızın qədim dövr tarixini, dövlətçilik ənənəsini öyrənmək baxımından maraqlı olduğu kimi, Azərbaycan xalqının tarixi taleyini, müxtəlif qonşu ölkələr əhatəsində keşməkeşli taleyini öyrənmək baxımından da bir o qədər əhəmiyyətlidir.

Əfqanın tarixi romanlarının başqa bir cəhətini də qeyd etmək vacibdir. Məlumdur ki, sovetlər dönəmində yaranan bütün bədii ədəbiyyatda şahlara, padşahlara və sultanlara münasibət birmənalı olmamışdı. Əksər nümunələrdə onlar zalım, qaniçən, ədalətsiz insanlar kimi təqdim edilmişdi. Təbii ki, bu da tarixi həqiqətlərin təhrifi idi. Xalqımızın tarixi taleyində ədalətli, ağıllı, mərhəmətli, xalqın yüksəliş və tərəqqisi uğrunda çalışan hökmdarlar da az olmamışdır. Onların bir çoxu yaxşı tərbiyə görmüş, ölkəni ədalətlə idarə etmişdir. Yazıçı bütün bu dəyərlərə söykənərək trilogiyasında ədalətli hökmdarların bədii obrazını yaratmaq üçün bir sıra mühüm tarixi qaynaqlara istinad etmişdir. “Bəy İnal”da olduğu kimi, Xosrov Ənuşirəvan şaha həsr etdiyi “Şahlar şahı” romanı da tarixi həqiqətlərə söykənir. “Şahlar şahı” yazıçının yaradıcılığında özünə xüsusi yer tutan tarixi-əfsanəvi romandır. Əfqan burada tarixi roman janrının yeni hüdudlarını müəyyənləşdirməklə yanaşı, ona eyni zamanda bu mövzuda indiyədək yazılmış əsərlərdən fərqli olaraq tamamilə yeni məzmun gətirmiş, hökmdar-xalq qarşılıqlı əlaqəsi zəminində ədalətli hökmdarın yeni tipini yaratmışdır. Tarixdə bütün sonrakı nəsli Söhrab kimi “türkzadə” adlandırılan Şahlar şahı Xosrov Ənuşirəvan adil, xalqın sevimli övladı, xalqa arxalanan, onun köməyi ilə şahlıq taxıtını qoruyub saxlayan hökmdar kimi oxucuya təqdim edilmişdir. Trilogiyanın Şah Abbasa həsr edilmiş və yaxın macalda işıq üzü görəcək üçüncü kitabında da cənnətməkan Şah Abbasın mənəvi və əxlaqi saflığı, kamil və güclü hökmdar şəxsiyyəti maraqlı üslubda işlənmişdir.

Əfqanın yaradıcılığında mərdlik, müdriklik, xeyirxahlığın, yaxşılığın, insanları xoşbəxtliyə aparan əxlaqın, yüksək estetik düşüncənin tərənnümü daim öndədir. Bu cəhətdən onun “Qız atası”, “Tamah dişi”, “Cənnət alması” və başqa səhnə əsərləri yüksək tamaşaçı zövqünə cavab verən, insanları kamilliyə, nümunəvi əxlağa, müdrikliyə çağıran ən yaxşı ədəbi nümunələr kimi diqqəti cəlb edir. Yazıçının son dövrlərdə qələmə aldığı səhnə əsərlərində bu xüsusiyyət yüksələn xətt üzrə hərəkətdədir.

Ömrünün böyük bir hissəsini respublika mətbuatının yüksəlişinə həsr edən, “Kommunist”, “Sovet kəndi”, “Azərbaycan” kimi rəsmi dövlət qəzetlərinin əməkdaşı və baş redaktoru kimi fəaliyyət göstərən, öz işində daim səliqəli, insanlarla münasibətində səmimi, yorulmaz qələm sahibi olan Əfqanın yaradıcılığı geniş və çoxcəhətlidir. Bu gün yaradıcılığının müdriklik zirvəsinə ucalan Əfqanın yaradıcılıq planları da genişdir. Onun stolunun üstündə neçə-neçə əsər öz oxucusunu, öz tamaşaçısını gözləməkdədir. Zəhmətkeş yazıçımızı, respublikanın tanınmış əməkdar incəsənət xadimini ad günü münasibətilə təbrik edir, ona yeni-yeni yaradıcılq uğurları diləyirik.

Azad NƏBİYEV,

AMEA-nın müxbir üzvü,

professor

Xalq qəzeti.- 2009.- 18 oktyabr.- S. 6.