Televiziyanın missiyası dəyişməzdir
Ekran tamaşaçını məlumatlandırmalı,
onu ətrafda baş verənlərdən agah etməli, maarifləndirməli
və zövqünü formalaşdırmalıdır
Bu gün televiziya adi məişət cihazı deyil, həyatımızın
ayrılmaz hissəsi, əsas məlumat mənbəyimiz, həmsöhbətimizdir.
Televiziya həm də insanın düşüncə
baxımından genişlənməsi, dünya ilə təması,
yaşadığı cəmiyyəti yaxından görməsi,
ətrafında gedən prosesləri duyması və ən
başlıcası özünü dərk etməsidir. Deməli,
televiziya, onun kommunikativliyi və verdiyi məhsul o dərəcədə
mükəmməl olmalıdır ki,
tamaşaçının qavrayışı təhrif
olunmasın, insanın psixikasında və
davranışında yanlışlıqlar yaranmasın.
Azərbaycan
Respublikası Prezidenti Administrasiyasının rəhbəri,
akademik Ramiz Mehdiyevin cəmiyyətdə böyük rezonans
doğurmuş, ictimai müzakirələrə səbəb
olmuş məqaləsi məhz buna
çağırışdır. Televiziyalarımızın
indiki vəziyyəti ilə bağlı həyəcan təbili
çalan “Azərbaycan efiri: problemlər və vəzifələr”
məqaləsi tamaşaçı, cəmiyyət və gələcək
qarşısında məsuliyyət, milli-mənəvi dəyərlərə
sayğı və teleradio yayımının inkişaf etdirilərək
dünya standartları səviyyəsinə
yaxınlaşdırmaq istəyinin ifadəsi baxımından
xüsusi dəyərə malikdir.
Müasir media sisteminin ən
çevik qolu sayılan televiziya dünyanın vahid informasiya
məkanına çevrilməsində önəmli rol
oynayır. 20-ci əsrin ortalarından başlayaraq bəşəriyyətə
öz xidmətlərini göstərən, səhiyyədə,
kibernetikada, kosmonavtikada və s. geniş tətbiq olunan
televiziya, hər şeydən əvvəl, məlumat vasitəsi,
milyonlarla tamaşaçı üçün xəbər
qaynağıdır. Məhz
bu həssas cəhətinə görə indi televiziya həyatımızın
və məişətimizin ayrılmaz atributuna
çevrilmişdir. Təkcə Avropa Birliyinə daxil olan
ölkələrin ərazisində hazırda 4.800 telestansiya fəaliyyət
göstərir. Bu ölkələrdə əhalinin 76 faizinin əsas
informasiya mənbəyi məhz televiziyadır.
Ekranları
işıqlandığı gündən televiziya
insanların həyatına, cəmiyyətə, vizual sənət
sahələrinə, bəşəriyyətin mövcud dəyərlər
sisteminə ağlasığmaz yeniliklər gətirdi. İlk
növbədə kütləvi informasiya vasitələri
sisteminin müstəqil bir sahəsinə çevrilən
televiziya jurnalistikanın təsirini və miqyasını
genişləndirdi. Adamlar qəzetdə oxuyub, radioda etdiklərini
ekranda seyr etməklə “yüz dəfə eşitməkdənsə,
bir dəfə görmək yaxşıdır” məsəlinin
doğruluğuna bir daha əmin oldular. Dünya mavi ekranda
özünü gördü: bütün gözəlliyi və
eybəcərlikləri ilə. Qlobal dünyanı xəbər
süzgəcindən keçirən televiziya, məhz bu eybəcərliklərin
zaman-zaman aradan qaldırılması üçün öz səfərbəredici
gücünü də göstərdi.
Bəs nəyə görə Azərbaycan
televiziya kanalları cəmiyyətdə arzuolunan səviyyədə
populyar deyil. Azərbaycan dövləti və cəmiyyətinin
keyfiyyətcə yeni inkişaf mərhələsinə qədəm
qoyduğu, ictimai həyatın bütün sahələrinin
yeniləşdiyi, dünya standartlarına cavab verən informasiya
-kommunikasiya texnologiyalarının tətbiq olunduğu bir
vaxtda televiziyalarımız tamaşaçı
zövqünü niyə oxşaya bilmir? Nəyə görə
ekran-efirin ictimai fikrə təsir imkanlarından səmərəli
istifadə olunmur? Bu narahat və haqlı suallara fəlsəfi
mahiyyət verən akademik R.Mehdiyevin məqaləsində
problemin səbəbləri çox dəqiq göstərilir.
Müəllif yazır ki, dünyanın aparıcı
televiziya və radio kanalları müasir dövrün tələblərini
nəzərə alaraq fəaliyyətlərində ciddi dəyişikliklər
edir, daim yeniləşir, auditoriyasını, ictimai rəyə
təsir imkanlarını genişləndirirlər.
Balanslaşdırılmış proqram siyasəti, yüksək
efir mədəniyyəti, ictimai maraqlara xidmət, maarifləndirmə,
operativ, obyektiv, hərtərəfli məlumatlandırma
teleradio yayımını reallaşdıran qurumun müvəffəqiyyətinin
əsas şərtləridir. Azərbaycan televiziya və radio
kanallarının monitorinqi göstərir ki, maarifləndirici,
məlumatlandırıcı və əyləncə
funksiyaları arasında ciddi disbalans yaranmış, peşəkarlıq,
yaradıcılıq, yeniliklərin tətbiqi, milli-mənəvi
dəyərlərin qorunması kimi məsələlər
teleradio rəhbərlərini o qədər də
maraqlandırmır.
Məhz belə olduğuna görə
vəzifə və borclar, tamaşaçı
qarşısında məsuliyyət yaddan çıxır, hətta
yayımla bağlı qanunlara məhəl qoyulmur. Nəticədə
televiziyanın ciddi rakursları “yaddan çıxır” və
efirdə bayağı, düşük, peşəkarlıq səviyyəsi
aşağı olan, ən başlıcası, heç bir
ictimai məzmun daşımayan, gərəksiz proqramlar peyda
olur. Nədənsə, büdcədən maliyyələşən
televiziyalarda da belə verilişlərə meyl artır.
Özəl telekanalları yamsılamaq, onların veriliş
formatlarını dartıb böyük ekrana gətirmək
çox pis əlamətdir.
Televiziya jurnalistikası ictimai
statusuna, gerçəkliyi ifadə üsullarına və
jurnalist yaradıcılığının özəlliyinə
görə medianın digər qollarından fərqli
xüsusiyyətlərə malikdir. Jurnalistikanın bu sahəsi,
hər şeydən əvvəl, siyasətin və texnikaya
söykənikli yaradıcılığın sintezidir.
Çünki hər bir ekran əsəri – veriliş, diskussiya
proqramı və ya sənədli film mütləq müəyyən
siyasi yaradıcılıq və texniki tələblərə
cavab verməlidir. Bu tələblər isə zaman-zaman dəyişə
bilər.
Azərbaycanda ötən əsrin
50-ci illərinin sonlarından formalaşmış televiziya
jurnalistikası məhz belə dəyişən tələblər
kontekstində inkişaf edərək müasir səviyyəyə
gəlib çatmışdır. Sovet dövründə daha
çox ideoloji vasitə olmaq missiyasını gerçəkləşdirən
televiziyamız mədəniyyətin, ədəbi dilimizin,
teatr, musiqi və kino sənətimizin inkişafına da
müəyyən töhfələr vermişdir. Bu gün TV cəmiyyətimizin
güzgüsü, bizim ümumi mədəniyyətimizin,
düşüncə tərzimizin, təfəkkür, əxlaq
və davranışımızın göstəricisi olaraq
qalır.
Bu gün televiziya kanalları o qədər
çoxalıb ki, ekranda onları bir-bir dəyişməklə,
tamaşaçı özü qeyri-adi bir kollaj yaradır. Bu
kollajda isə hərə öz istədiyinə baxır.
İnsanlar media informasiyanı (verilişi) öz fərdi tələb
və zövqlərinə uyğun seçirlər. Onların
bu davranışı konkret məqsədlə
bağlıdır. Yəni mən nə istəyirəm, bu
proqrama baxmaqda məqsədim nədir, həmin proqram mənim
zövq və istəyimi necə ödəyir? Məhz bu məqsədə
və seçimə görə psixoloqlar televiziya tamaşaçılarını
aktiv və passiv olaraq iki qismə bölürlər. Birincilərə
daha çox xəbər, diskussiya və analitik proqramlara
baxanlar aid edilir, ikincilər isə yalnız film, serial və əyləncə-şou
proqramlarının seyrçiləridir.
Azərbaycan teleməkanında
seyrçi auditoriyasının məhdudlaşması birinci
kateqoriyaya aid tamaşaçıların azalması ilə
bağlıdır. Tələb və ehtiyaclarının
ödənməməsi ucbatından bu
tamaşaçıların əksəriyyəti
informasiyanı İnternet saytlarında və digər media
vasitələrində axtarırlar. Nəticədə, meydan
şou həvəskarlarının ixtiyarında qalır və
bəzən də reytinqlər məhz bu kateqoryadan olan
tamaşaçıların hesabına formalaşır. Efirin
istedadsız “sənətçi”lərin ixtiyarına verilməsi
isə ciddi mənəvi fəsadlar yaradır. Akademik Ramiz
Mehdiyevin məqaləsində deyildiyi kimi, şou-biznesin parlaq
nümayəndələri ilə yanaşı, istedadsız,
lakin bu sferada populyarlaşmaq istəyən və reklama ciddi
ehtiyacı olan şəxslər teleefirə can atır və
onların bir qismi müxtəlif vasitələrlə istəklərinə
nail olurlar. Təbii istedadları, peşəkarlığı
olmayan belə şəxslər daha çox
bayağılıq, açıq-saçıq
danışıq və geyim tərzi ilə özlərini
tanıtdırmaq istəyirlər. Bu, Azərbaycan
telekanallarında özünü qabarıq şəkildə
büruzə verən problemlərdən biridir. Nəticə
etibarilə, efirdə ictimai tələbat olmayan keyfiyyətsiz
şou-biznes verilişlərinin sayı artır.
Bayağı şou-proqramlar ilk
növbədə yeniyetmələri əsir edir, onların
qavrayışını pozaraq müqəvvaya çevirir. Məsələn,
belə proqramların davamlı izləyicisi olan orta məktəb
şagirdi az qala bütün ara müğənnilərinin
adlarını, “bioqrafiyalarını” əzbər bildiyi halda,
2-3 yazıçının, alimin və ya ölkənin milli
qəhrəmanlarının adını çəkə
bilmir.
Azərbaycan
reallıqlarının ekranda dürüst əks etdirilməməsi,
xəbər proqramlarının bəsitliyi, yeni texnologiyalara
biganəlik, aktual mövzularda canlı diskussiyaların
qıtlığı, tamaşaçı
qarşısında məsuliyyət hissinin itirilməsi,
verilişlərdə dərin təhlilin və publisistik
vüsətin olmaması, ədəbi dil normalarının
pozulması, bəzi hallarda heç kimə lazım olmayan
verilişlərin ekrana çıxması, peşəkarlığın
aşağı düşməsi, görüntü ilə
işləmək bacarığının olmaması və
bütün çatışmazlıqları aradan
qaldırmağa cəhd göstərilməməsi
telekanallarımızın geniş yayılmış
nöqsanlarıdır.
Məqalə müəllifi bu məsələdə
də haqlıdır ki, kiçik istisnalarla telekanallarımız
bir-birinə oxşayır və bunun səbəbi aydın
konsepsiyanın olmamasıdır. Televiziyalar bu qüsurları
aradan qaldırmalıdır. Xüsusən, müstəqillik
dövründə Azərbaycan telejurnalistikasına ciddi
töhfələr vermiş, xəbərçilik, salnamə
və hərbi-vətənpərvərlik mövzularında
müəyyən üslub yaratmış ANS
telekanalının yeni axtarışlarına ümidlərimiz
var. Şou verilişlərinin çoxalması və digər
subyektiv proseslər bu telekanalın da imicini zədələyir.
Akademik Ramiz Mehdiyevin adı
çəkilən məqaləsində cəmiyyətin
narahatlığını ifadə edən məqamlardan biri də
maarifçi-intellektual verilişlərlə
bağlıdır. Haqlı olaraq göstərilir ki, uşaq və
yeniyetmələrdə, gənc nəsildə elmə və təhsilə
maraq oyada bilən, onların intellektual səviyyəsinin
yüksəldilməsinə xidmət edən verilişlərin
hazırlanması zəruridir. Belə verilişlər ona
görə zəruridir ki, ingilis yazıçısı Artur
Klarkın sözlərilə desək, “bu gün televiziya
uşaqların üçüncü valideyninə
çevrilib”. İndi bu “valideyn” uşaqların milli ruhda
böyüməsinə ciddi diqqət yetirməlidir. Maarifçi
verilişlər isə bəzi televiziya rəhbərlərinin
yanlış anladığı kimi, heç də yalnız
auditoriyanı başına toplayıb onlara dərs keçməkdən
ibarət deyil. Fikrimizcə, ilk növbədə büdcədən
maliyyələşən İTV və Az.TV maarifçi
proqramlar şəbəkəsini genişləndirməlidir.
Əlbəttə,
televiziyalarımızın müəyyən uğurları da
var və onların hər biri telejurnalistikanın
inkişafına öz töhfələrini verməyə
çalışır. ANS-in, İTV-nin bəzi proqramları
2007-ci ildə “Xəzər” televiziyasının yayıma
başlaması və onun əsas xəbər
buraxılışının infoteymentə əsaslanan
populyar buraxılışları sübut etdi ki, televiziya
jurnalistikasının hüdudsuz imkanları mövcuddur və
sahənin inkişaf perspektivləri haqqında nikbinliklə
danışmaq mümkündür. Bu mənada, Azərbaycan
telejurnalistikasının perspektivdə aşağıdakı
inkişaf istiqamətlərini qeyd etmək olar:
- xəbər proqramının
beynəlxalq standartlara uyğun hazırlanması və
reportyor peşəkarlığının
artırılması;
- cəmiyyəti narahat edən kəskin
problemlərin ekrana–açıq diskusiya proqramlarına
çıxarılması;
- ixtisaslaşmış yeni
kanalların (mədəniyyət, təhsil və s.)
açılması;
- dünya azərbaycanlılarının
vahid televiziyasının yaradılması;
- yeni texnologiyanın (kompyuter
qrafikası modelləri və s.) teleistehsala daha geniş tətbiqi;
- ictimai yayımın maddi cəhətdən
dəstəklənməsi və yayımın bu sahəsinin cəmiyyətin
gerçək tribunasına çevrilməsi;
- regionlarda müstəqil televiziya şəbəkəsinin genişlənməsi.
Həm yaradıcılıq, həm
ictimai - siyasi və sosial, həm də texnoloji sahələri əhatə
edən bu problemlərin həlli Azərbaycan televiziya məkanına,
o cümlədən telejurnalistikamıza uğurlu gələcək
vəd edir. Məhz bu problemlərin həlli televiziya
jurnalistikamız üçün yeni üfüqlər
açar, onu demokratik dünyanın media sisteminə
yaxınlaşdıra bilər. Bunun üçünsə
televiziyalarımız akademik Ramiz Mehdiyevin adıçəkilən
məqaləsində qarşıya qoyulmuş vəzifələrin
həlli üçün çox iş görməlidirlər.
Məqalədə deyildiyi kimi, bu gün Azərbaycan
tamaşaçısı radio və televiziyalardan ölkəmizdə
və dünyada baş verən taleyüklü proseslər
haqqında obyektiv, hərtərəfli informasiya
çatdıran, onları yüksək peşəkarlıqla
şərh edə bilən verilişlər gözləyir.
Qulu MƏHƏRRƏMLİ,
filologiya elmləri doktoru,
əməkdar jurnalist, BDU-nun
Televiziya
və radio jurnalistikası
kafedrasının professoru
Xalq qəzeti.- 2009.- 18 oktyabr.- S. 5.