İdeologiya və onun prinsipləri

Keçən əsrin sonlarına qədər Azərbaycanda məhz Azərbaycana məxsus hansısa bir ümumi ideologiyanın olmasından bəhs etmək çox çətindir. Əgər Azərbaycanın son iki yüz illik tarixinə nəzər salsaq, o müstəqil dövlət, müstəqil ölkə kimi mövcud olmadığına görə müstəqil ideologiyaya da malik olmamışdır. XIX əsrin əvvəllərindən başlayaraq Azərbaycanın Rusiya və İran tərəfindən iki hissəyə parçalanması məhz Azərbaycana məxsus olan müstəqil bir ideologiyanın işlənib hazırlanmasına imkan verməmişdir. Lakin şimalda iki dinin üz-üzə, qarşı-qarşıya durması, rus ziyalıları və əsasən ziyalı məmurları ilə və onların vasitəsilə Avropa və dünya elm və mədəniyyətilə tanışlıq şimalda maarifçilik və sekulyarizasiya ideyalarının yaranmasına və formalaşmasına, sosial tərəqqinin meyarlarının axtarışlarına səbəb olmuşdur.

M.F.Axundovun bütün varlığı, düşüncə tərzi Azərbaycan xalqının tərəqqi yollarını axtarmaqdan, bunun üçün bütün islam və xristian dünyasını öyrənməkdən, təhlil və sintez etməkdən ibarət olmuşdur. O, qəti müəyyən etmişdir ki, tərəqqi maarif, elm və siyasi azadlıqdan keçir. Bunun üçün ilk növbədə mərasimləşmiş, hadisələşmiş, mövhumatlaşmış, cismani həyat səviyyəsinə enmiş və əslində müqəddəsliyini, ülviliyini itirmiş din və ona əsaslanan dini şüuru təhlil və tənqiddən keçirmək lazım idi və Axundov da bu işi yerinə yetirmişdir. Təəssüf ki, sovet dövrünün tədqiqatçıları M.F.Axundovun ideologiyasını ateist ideologiya kimi qələmə vermişlər. Halbuki həm ümumiyyətlə, varlığın, həm də ictimai varlığın etik, estetik, iqtisadi, siyasi, hüquqi, elmi və s. komponentlərini özündə vəhdət halında birləşdirən bu ideologiya bütövlükdə tərəqqi ideologiyası idi. Onun ateizmi heç də bolşevik ateizmi olmayıb, sekulyarizasiyaya əsaslanan qərb ateizmi idi. “Kəmalüddövlə məktubları”nın sonuncu fikri bunu açıq və aydın şəkildə göstərir: “Müəllif istəmir ki, xalq ateist olsun, dinsiz və imansız olsun.

Müəllifin məqsədi islam dininin əsr və zəmanəyə müvafiq olaraq protestantizmə (yəni dinin və onun total hökmranlığının aradan qaldırılması) möhtac olduğunu göstərməkdir”. “Kəmalüddövlə məktubları”nın yazılmasından altı il sonra (1871) Mirzə Yusif xana yazdığı məktubda isə oğlu Rəşidin əsl bir müsəlman ziyalı olacağı ilə fəxr etdiyini söyləyir və Allahdan ona və dostunun oğluna xoşbəxtlik dilədiyini bildirir. O, insanın bu dünyada xoşbəxt və azad yaşamasına xidmət edən dini qəbul edir və bunun üçün islamı məqbul sayır. “Mən külli ədyanı puç və əfsanə hesab edirəm” fikrinə gəldikdə isə bu fikir daha çox din pərdəsi altında törədilən qırğın və qətllərə qarşı, fanatizmə qarşı olan üsyan idi. Həm mülki tarixi, həm də dinlərin tarixini gözəl bilən Mirzə Fətəli bundan yan keçə bilməzdi. Məgər Şərqin və Azərbaycanın elm və mədəniyyətinə böyük töhfələr vermiş olan filosofların: M.Həllacın (922), Ə.Zəncaninin (1168), M.Təbrizinin (1247), Ş.Sührəverdinin (1147), F.Nəiminin (1401), İ.Nəsiminin (1417) qətlləri din pərdəsi altında mövhumatçılar tərəfindən yerinə yetirilməmişdimi? Hərçənd bunların hamısı Allahı, Peyğəmbəri, Quranı müqəddəs sayan, halal həyat tərzi keçirən adamlar idi. Eləcə də Xaç (səlib) yürüşləri (1096-1270) ilə böyük qırğınlar törədən, N.Kopernikin başının üstündən Domokl qılıncı kimi sallanın, C.Brunonu tonqalda yandıran, Q.Qalileyi ev dustağı edən və onlarla elm və mədəniyyət xadimlərini zəlil edən xristian mövhumatçılığına necə hörmət etmək olardı. Buna görə də M.F.Axundov bu dinlərin heç birini onların mövhumatı ilə bir yerdə qəbul etmirdi. O, bir müsəlman kimi, mövhumatdan təmizlənmiş, tərəqqiyə, inkişafa, insanın və insan düşüncəsinin azadlığına xidmət edə biləcək islamı qəbul edirdi. Buna görə də Axundovun ateist olduğunu söyləmək Azərbaycanın tərəqqisinə, elminin, mədəniyyətinin, düşüncəsinin inkişafına gətirdiyi yeniliklərə kölgə salmaq, onu başa düşməmək, yaxud başa düşmək istəməməkdir. M.Fətəli Azərbaycan ideologiyasının başlanğıcıdır, ilkin mərhələsidir. Sonradan bu işi C.Məmmədquluzadə, M.Ə.Sabir, Ə.Haqverdiyev, N.Nərimanov, Ə.Hüseynzadə, M.Ə.Rəsuzladə və başqaları davam etdirmişlər.

Müstəqil Azərbaycan ideologiyasının tam halda işlənilməsi 1993-cü ildən, Heydər Əliyevin Azərbaycana rəhbərlik etməyə başladığı dövrdən başlayır. Buna qədər olan təşəbbüslər isə tarixdən məlum olan səbəblərə görə yarımçıq qalmışdır. Bu xüsusilə cümhuriyyət dövrünə (1918-1920) aiddir. Keçən müddət ərzində bu istiqamətdə xeyli axtarışlar aparılmış və müəyyən nəticələr əldə edilmişdir. Böyük zəkaya malik siyasi xadim olan Heydər Əliyev dəyərli və istiqamətləndirici fikirlər söyləmişdir. Xüsusilə 2001-ci il oktyabrın 17-də Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyinin 10-cu ildönümünə həsr olunmuş təntənəli mərasimdəki və 2001-ci il noyabrın 10-da Dünya Azərbaycanlılarının I qurultayındakı nitqləri, eləcə də “Azərbaycan XXI əsrin və üçüncü minilliyin ayrıcında. Yeni 2001-ci il, yeni əsr və üçüncü minillik münasibətilə Azərbaycan xalqına müraciəti” həm tarixin qiymətləndirilməsi, həm müasirlik, həm də gələcəyi görmə baxımından böyük məzmun və əhəmiyyət kəsb edir. Ümumiyyətlə, Heydər Əliyevin ideya-nəzəri və siyasi irsinin öyrənilməsi milli Azərbaycan ideologiyasının hazırlanmasının əsaslarını təşkil edir.

İdeologiya dedikdə insanların bütövlükdə gerçəkliyə olan münasibətlərinin ümumiləşdirilmiş və həm də sadə, anlaşıqlı şəkildə ifadə olunmuş əqli və mənəvi-ruhi dəyərlər sistemi nəzərdə tutulur. İdeologiya insanların düşüncə, fəaliyyət və həyat tərzini istiqamətləndirən mənəvi enerji və qüvvədir. İnsanın istək və arzularının həyata keçməsi, reallaşması imkanının olması inamıdır. Bu imkanın gerçəkliyə çevrilməsi isə insanın fəaliyyət potensialını işə salmasıdır. Bunun üçün görünə bilən, müşahidə olunan, reallaşması mümkün olan işartılar olmalıdır. Çünki ideologiya hazırda yaşanan bu günü nəzərə almaqla, həm də sabahkı günə, gələcəyə, perspektiv imkanlara əsaslanmalıdır.

İdeologiya bütövlükdə vətəndaş cəmiyyəti quruculuğundan çıxış etməlidir ki, o, müxtəlif sosial qrupların, partiyaların, ictimai qurumların ideologiyasından yüksəkdə dura bilsin, onun postulatları və ümumi istiqaməti hamını təmin etsin. Bu ideologiya ayrılıqda hansısa bir partiyanın ideologiyası olmasın. Çünki heç də bütün cəmiyyət tərəfindən qəbul olunmayan hər hansı bir partiyanın ideologiyası hakim ideologiyaya çevrildikdə, yaxud hakim ideologiya kimi elan edildikdə o artıq heç də bütün cəmiyyət tərəfindən qəbul olunmur. Cəmiyyətə zorla sırınır və bu da həmin ideologiya ilə cəmiyyət arasında özgələşməyə gətirib çıxarır. Bolşevik-kommunist ideologiyası buna ən tutarlı misaldır.

İdeologiya bütövlükdə vətəndaş cəmiyyəti ideologiyası kimi çıxış etdikdə isə cəmiyyətin hər bir üzvü belə ideologiyada öz yerini və ümidlərini görə bilir. Belə ideologiya reallıqdan uzaq olan qondarma faktlar və uydurmalardan ibarət olmayıb, həyatın nəbzi ilə həmahəng işləyən canlı ideologiya olur. O, doğrudan da mütəşəkkillik, səfərbərlik funksiyasına malik olur və bu funksiyanı yerinə yetirir. Belə funksiyanı yerinə yetirə bilməyən ideologiya isə müxtəlif fikirlərin necə gəldi yığıldığı anbarı xatırladır.

İdeologiya həm dini etiqadı, həm də müasir elmin nailiyyətlərini özündə vəhdət halında birləşdirən, hər ikisi üçün “nəyin naminə” sualına cavab verə bilən humanizmə, hər şeyin insanın cismani və ruhi-mənəvi varlığının rahatlığına və zənginliyinə xidmət edə bilən ideyalara əsaslanmalıdır. Bu fikirdən göründüyü kimi, ideologiya yalnız siyasi məqamları özündə ehtiva edən siyasi ideologiyadan ibarət deyildir. Hərçənd siyasi ideologiya özünü daha qabarıq halda büruzə vermək, diqqəti daha çox cəlb etmək xüsusiyyətinə malikdir. Lakin vətəndaş cəmiyyətində siyasi ideologiya cəmiyyətin ümumi mənəvi-ideoloji düşüncəsinin məzmununu təşkil edən komponentlərdən biri olmalıdır. Çünki cəmiyyətin əksər hissəsi üçün onların yaşadıqları cəmiyyətin adları: kapitalizm, sosializm, sosial kapitalizm, demokratiya və s. maraqlı deyil. Onlar üçün maraqlı odur ki, yaşadıqları cəmiyyət yaxşı cəmiyyət olsun və bu cəmiyyətdə rahat yaşaya bilsinlər. Əlbəttə, burada vətənpərvərlik, dövlətçilik və qanunlara hörmət cəmiyyətin ümumi marağından çıxış edən sosiallıqla vəhdət təşkil etməlidir. Elə olmamalıdır ki, bu keyfiyyətlər müəyyən bir təbəqəyə aid olsun, başqa bir təbəqə isə işdə bundan kənarda qalaraq, yalnız sözdə bunlardan bəhs etsin. İdeologiya o zaman pas atıb yararsız hala düşür ki, o işə, fəaliyyətə deyil, söz oyununa çevrilir. Buna görə də əxlaq və qanun ideologiyanın indikatorları kimi çıxış edir. Əgər bunlar gündəlik praktik həyatda işləyirsə ideologiya özlüyündə hamı üçün eyni məzmunda olur, yaxud legitim sosial ideologiyaya çevrilir.

Bunun üçün vətəndaş cəmiyyəti ideyası ilə yanaşı hər bir ölkənin, xalqın tarixi və mədəniyyəti ilə vəhdətdə olan pozitiv xüsusiyyətləri nəzərə almaq və onları sintez edərək vahid bir bütövlük yaratmaq lazımdır. Bu bütövlük isə söz sərxoşluğuna, yaxud daha gözəl sözlər seçməyə, söz oyununa deyil, gündəlik həyatda yerinə yetirilən, hamı tərəfindən görünən və hiss olunan praktik işə çevrilməlidir. Vətəndaş cəmiyyəti isə hər hansı bir qondarma abstraksiya, utopiya olmayıb, real surətdə mövcud olması, qurulması, formalaşması mümkün olan bir gerçəklikdir. Bu və ya digər çatışmayan cəhətlərə, yaxud bir cəmiyyətdə məqbul sayıla bilən, digərlərində isə yolverilməz olan xüsusiyyətlərə baxmayaraq, vətəndaş cəmiyyəti müasir dövrdə hələlik alternativi olmayan bir cəmiyyətdir və bu cəmiyyət yalnız demokratik dəyərlər əsasında yarana bilər. Vətəndaş cəmiyyətinin hər hansı bir totalitar, avtoritar və s. cəmiyyətdən fərqini isə aşağıdakı antinomiyalar vasitəsilə göstərmək olar: yalan-həqiqət, müstəqil düşüncə - zorla yeridilən rəsmi ideologiya; vicdan–göstəriş; vətəndaş cəsarəti – qorxu; könüllü birləşmə- məcburilik; bərabərliyə əsaslanan həmrəylik–iearxik asılılıq, daxildən yaranan düşüncə və fəaliyyət–əmr, göstəriş gözləmə; öz qüvvə və ağlına inanma– sərəncam və qadağalara sözsüz tabe olma; razılaşma–əmr; plüralizm–totalitar monizm; tolerantlıq–dözümsüzlük; özünütəşkil–zorakı təşkilatçılıq; şüurlu nizamlılıq–kortəbii tabe olma. Vətəndaş cəmiyyəti insanların asılılığının olmadığı, cəmiyyətin şaquli deyil, üfüqi istiqamətdə təşkil olunduğu bir cəmiyyətdir. Burada dövlət piramidası yalnız dövlətin öz strukturuna aid olur. Dövlət cəmiyyətə xidmət edir, onu öz zorakılığı ilə əzmir. Cəmiyyət isə dövlətin qayğısına ehtiyac hiss etdiyi və bu qayğının vacibliyini başa düşdüyü üçün dövləti qoruyur, ona hörmət edir. Çünki dövlətin gördüyü işlərin düzgünlüyünü başa düşür və ona inanır. Dövlətin xalqa xidmət etməsi və buna görə də xalqın öz dövlətitni qoruması ümumiyyətlə ölkənin bütün istiqamətlərdə inkişafına gətirib çıxarır. Sosial-siyasi həyatda hamı üçün eyni olan qəti imperativlər yaranır. Burada dövlətdən azadlıq dövlət vasitəsilə azadlığa çevrilir.

Yalnız hansısa bir totalitar, yaxud diktatura rejimində onun saxlanılması üçün yalnız ona xidmət edən bir ideologiya uydurmaq və bütün insanlara təbliğ və təlqin etmək, qəbul etməyənləri isə müxtəlif yol və üsullarla məhv etmək olar. Məzmun, forma və mahiyyətindən asılı olmayaraq az və ya çox dərəcədə demokratiyaya meyilli olan cəmiyyətlərdə isə bu mümkün deyildir. A.Toynbinin dediyi kimi, demokratiya nə qədər dolaşıq bir sistem olsa da, hər halda, burada az və ya çox dərəcədə fikir azadlığı, plüralizm vardır. Fikir azadlığı olmayan cəmiyyət isə bataqlığa çevrilmək təhlükəsi qarşısında qalır və adətən belə cəmiyyətlərə qapalı cəmiyyətlər də deyilir. Burada fikir müxtəlifliyini, tənqidi düşüncəni yalnız və yalnız bir istiqamətə yönəldilmiş tərif əvəz edir və bu tərif artıq konyunkturaya çevrilir, bəsitləşir və adamlarda qıcıq, mənfi emosiya yaratmağa başlayır. Özlüyündə ambivalent məzmuna malik olmasından asılı olmayaraq Marks, Engels və Lenin kimi sosial-siyasi düşüncə sahiblərinin söylədikləri hətta bəzi yanlış fikirlərin də ehkamlaşdırıldığı, mütləq həqiqət kimi qələmə verildiyi və buna görə haqlı olaraq qıcıq yaratdığı bolşevik-kommunist hakimiyyəti dövründə biz bunun şahidi olmuşuq. Hətta iş o yerə çatmışdı ki, adamlar bəzən oturub zəhmət çəkərək onların əsərlərini oxumadan, öyrənmədən ümumi kontekstdən çıxarılmış müxtəlif sitatlarla öz işlərini yola verməyə çalışırdılar. Təki, bu klassiklərin adı çəkilsin və müxtəlif fikirləri səslənmiş olsun. Onsuz da onlarla razılaşmamaq, harada isə tənqid etmək olmaz. Elə buna görə də 1980-cı illərin sonu və 90-cı illərin əvvəllərində düşünülmədən, götür-qoy edilmədən, birdən-birə sərbəst bazar və liberal demokratiyaya gedildiyi üçün ölkənin siyasi, iqtisadi və mənəvi-ideoloji həyatında xaos, özbaşınalıq yarandı. Hər şey birdən-birə çökdü və boşluq əmələ gəldi. Əvvəl mövcud olan hər şey pislənilməyə başladı. Jurnalistlər əvvəlki dövr haqqında tez-tez “naftalin qoxusu verən” ifadəsini işlətməyə başladılar. Belə çıxırdı ki, əvvəlki dövrdə kolxoz və sovxozlarda olan heyvandarlıq, quşçuluq fermalarından da, traktor və kombaynlardan da naftalin iyi gəlir və hamısını söküb dağıtmaq lazımdır. Bu, bolşevik hakimiyyətinin ilkin dövrlərində, hətta əvvəlki dövrdən qalan dəmir yollarını belə sökməyi təklif edən proletkultçuluğun astar tərəfi, 1980-cı illərin sonu və 1990-cu illərin əvvəllərindəki neoproletkultçuluq idi. Rus politoloqu A.V.Lukin haqlı olaraq bu hadisəni ədalətsizliyə qarşı nadanlıq kimi səciyyələndirir. Siyasət fəlsəfəsinin tanınmış nümayəndələrindən olan R.Darendorf isə göstərir ki, sosializmin (əlbəttə, söhbət sovet sosializmindən gedir) dağıldığı ilk vaxtlar hətta cəmiyyətin idarə olunmasının ən universal prinsipləri belə totalitarizm kimi qələmə verilərək dağıdılır və cəmiyyətdə anomiya, yaxud idarəolunmanın bütün normalarının pozulması hadisəsi baş verir.

Belə hadisələr siyasi və ideoloji vakuumun yaranmasına səbəb olur. Belə vakuumlar həmişə əsasən tarixin bir dövrdən başqa bir dövrünə keçid prosesində baş verir və bu prosesin xarakteri ilə müəyyən olunur. Əgər keçid tədrici yolla gedirsə, dəyişkənlik də tədricən baş verir və nə cəmiyyət, nə də insanlar birdən-birə sosial-siyasi və mənəvi-ideoloji boşluğa düşürlər. Dəyişkənlik gözlənildiyindən daha sürətlə baş verirsə, adamlar isə bu sürəti dərk etməyə, başa düşməyə, onun səbəblərini aydınlaşdırmağa belə macal tapa bilmirlərsə, düşüncə həyatın dəyişkənlik sürətindən geri qalırsa, o zaman çaşqınlıq və boşluq yaranır. Hətta intellektual elita belə baş verməkdə olan hadisələri araşdırmaqdan, onlara tənqidi təhlil verməkdən daha çox hadisələrin təsiri altına düşür və ümumi axın onları da özü ilə aparır. Onlar dəyişkənlikdə sabitliyi görə bilmirlər.

Ümumiyyətlə, tarixin dönüş dövrlərində yeni yaranan cəmiyyət hələ mutant halında olur. Yəni orada hansısa bir formalaşmış vektor olmur. Belə halda olan cəmiyyət müxtəlif vektorlar üzrə gedə bilər. Aydınlıq olsun deyə burada bir məsələni də qeyd etməyə ehtiyac hiss olunur. Postsovet məkanında bu və ya digər spesifik cəhətlərə baxmayaraq müstəqillik əldə etmiş ölkələrin demək olar ki, hamısında eyni, yaxud oxşar proseslər baş vermişdir. Buna görə də hazırda yaşadığımız keçid dövrünə məxsus olan problemlərdə də ümumi bir uyğunluq görünməkdədir. Bunların hamısında cəmiyyəti birləşdirə, bütövləşdirə biləcək, onu istiqamətləndirə və səfərbər edə biləcək ideyalar sistemi, yaxud ideologiya axtarılmaqdadır. Lakin bu ideologiyanın prinsip və postulatları hələ müəyyənləşdirilə bilmədiyindən onun özü də formalaşdırılmamışdır. Çünki burada, hər şeydən əvvəl, cəmiyyətin sosial strukturu, maraq və dəyərlər, eləcə də düşüncənin məzmunu arasındakı fərqlərlə vahid bir ideologiya qurulması arasında ziddiyyət əmələ gəlir. Məsələn, indiki Rusiyada XIX əsrdə olduğu kimi, yenə də slavyanofillərlə qərbçilər, eləcə də marksistlərlə millətçilər, liberallarla monarxistlər arasında mübahisələr gedir. Bəzən də bunlar qarışıq halda olur. Məsələnin çətinilinin də mahiyyəti elə bundadır. Sosial fəlsəfənin klassiklərindən biri olan E.Dürheym məsələnin bu cəhətinə xüsusi diqqət yetirirdi. Həmrəyliyin əldə edilməsinə gəldikdə isə o, fərdi qabiliyyətlərin müxtəlifliyi və bu müxtəlifliklə hər bir fərdin razılaşmasını ilkin postulat kimi qəbul edirdi. Beləliklə, sosiologiya üçün fəlsəfi nəzəriyyələrin yaranmadığı mövqeyindən çıxış edən Dürheymin ən aşağı səviyyəli individi (fərdi) belə, az qala filosof səviyyəsində düşünməyi bacarmalı idi. Bu isə real deyil.

İstər tarixi, istərsə də müasir təcrübə göstərir ki, ideologiyalar müxtəlif cür qurula bilər. Bunları əsasən iki qrupa bölmək olar: 1) müəyyən bir tarixi situasiya ilə əlaqədar olaraq yaranan ideologiyalar. Bunlara müharibə aparan ölkənin, eləcə də kəskinləşmiş sosial ziddiyyətlərin daşıyıcıları olan müxtəlif sosial qurumların bir-birinə qarşı duran ideologiyaları misal ola bilər. 2) Hər hansı bir cəmiyyətin bütövlükdə ardıcıl ikişafını təmin edən ideologiyalar. Belə ideologiya vətəndaş cəmiyyəti ideologiyasıdır və öz başlanğıcını C.Lokkdan götürür. Lokk isə vətəndaş cəmiyyəti ideyasını T.Hobbsun məşhur “Bellum omnium kontra omnies” (hamının hamıya qarşı müharibəsi) tezisinə qarşı irəli sürmüşdür. Sonradan bu ideya İ.Kant, G.Hegel və başqaları tərəfindən daha da inkişaf etdirilmişdir. Vətəndaş cəmiyyətini və onun ideologiyasını qəbul etməyən marksizm isə Hobbsun tezisində dəyişiklik edərək onu hakim və məzlum sinif arasındakı müharibə, birinin digərini məhv etməsinin zəruriliyi kimi təqdim etmişdir. Bizdə vətəndaş cəmiyyəti ideologiyasının işlənilməməsinin və onun bugünkü çətinliyinin mühüm səbəblərindən biri də elə budur. Çünki biz uzun müddət marksizm ideologiyasının hakimliyinə məruz qalmışıq.

Vətəndaş cəmiyyəti ideologiyası sosial cəmiyyət, sosial dövlət, qanunun aliliyi və halallıq anlayışları ilə bağlı olduğundan özündə həm reallığı, onun hadisə və proseslərinə olan münasibətlər sistemini, həm də dini etiqadı birləşdirir.

Beləliklə, vətəndaş cəmiyyətində fikir müxtəlifliyi hamı üçün eyni dərəcədə əhəmiyyətli olan daha geniş və universal, qəti və şərti imperiativlər çərçivəsində mövcud olur. Burada şərti imperativlər isə bu və ya digər situasiya ilə bağlı olaraq meydana çıxan məsələlərin həlli yollarının tapılması ola bilər. Bu isə hər şeyə qanun və vicdanlı yanaşma yolu ilə ola bilər. Qanunun və əxlaqi dəyərlərin müqəddəs və ali sayılmadığı bir sosial məkan və zamanda vətəndaş cəmiyyətindən bəhs etmək mümkün deyildir. Sual oluna bilər ki, bəs din harada qaldı? Din hər şeydən əvvəl əxlaqdır, mənəviyyatdır. Əxlaqın və mənəviyyatın özünün də qəti və şərti imperativləri var və bu imperativlər vətəndaş cəmiyyəti üçün digər sosial prinsiplərlə vəhdət təşkil edir. Beləliklə, vətəndaş cəmiyyəti digər sosial mahiyyətli mənəvi dəyərlərlə dini mahiyyətli mənəvi dəyərləri sintez edir, tamlaşdırır və vahid dəyərlər sistemi yaradır. Din vətəndaş cəmiyyətinin üzərində dayandığı dayaqlardan birinə çevrilir. Buna görə də din, dini etiqad, dini ibadət, ayin və ənənələr heç də hansısa bir hadisəyə yox, şəxsiyyətin daxili ehtiyaclarından yaranan pozitiv əhəmiyyətli hadisəyə çevrilir. O, hər bir şəxsin öz istəyi, düşüncə səviyyəsi və imkanları hüdudunda olmalıdır. Azərbaycanlı müsəlman üçün din Allah, Peyğəmbər və Quranın surə və ayələri ilə yanaşı, həm də praktik anlayış olan halallıqla bağlı halda qəbul olunmalıdır. Çünki gündəlik praktik anlayış olan halallıq işləmirsə, əvvəlki anlayışlar da öz müqəddəsliyini, əhəmiyyətini itirməyə başlayır. Məhz halallıq anlayışı özündə həm qanuniliyi, həm də əxlaqi- mənəvi keyfiyyəti birləşdirir. Yalnız şəxsi mənfəət üçün deyil, həm də ictimai mənfəət səciyyəli nəyi isə öyrənmək, işləmək, çalışmaq, halal zəhmətdən əldə edilən gəlirlə ləyaqətlə yaşamaq islami dəyərlərin əsaslarını təşkil edir və bu islami dəyərlər həm də dünyəvi dəyərlərdir. Allah insana ona görə ağıl və necə yaşamağın qaydalarını vermişdir ki, o, öz ağlı və zəhməti ilə elə bu dünyada da cənnət yarada bilsin. Əlbəttə, bu imkanın gerçəkliyə çevrilməsi üçün ağlı işlətmək və zəhmət çəkmək lazımdır. Çünki cənnətin özü də ilahi ağıl və zəhmət nəticəsində yaranmışdır. Burada M.Füzulinin təsvir etdiyi kimi rindlik də, zahidlik də yalnız tənbəllik, kütlük fəlsəfəsidir.

İdeologiya anlayışı öz məzmunu və bu məzmunu təşkil edən elementlər, yaxud komponentlər baxımından mürəkkəb struktura malikdir. Buraya ayrı-ayrılıqda iqtisadi, siyasi, hüquqi, etik, estetik, dini, son vaxtlar isə həyatın, yaşayışın ciddi amillərindən birinə çevrilmiş ekoloji və qloballıqdan ibarət ümumi dünyagörüşü və dünyaya baxış məsələləri daxildir. Bu məsələlər hamısı bir yerdə vətənpərvərliyə, məhz yaşadığın vətəndə gözəl həyat qurmaq, yaratmaq və əksər hallarda vətənin təbii gözəlliyini, sərvətlərini tərifləmək deyil, vətəndə sosial gözəllik, rahat və firavan yaşanan cəmiyyət qurmağa gətirib çıxarmalıdır. Bu vətəni göz bəbəyi kimi qorumaq duyğusu, iradəsi aşılanmalıdır. Göründüyü kimi, söhbət kortəbii vətənpərvərlikdən deyil, şüurlu düşünülmüş və dərk olunmuş vətənpərvərlikdən gedir. Kortəbii vətənpərvərlik çox vaxt yerliçilik, regionçuluq əhval-ruhiyyəsi yaradır. Şüurlu vətənpərvərlik isə Azərbaycançılıq duyğusu, sevgisi yaradır və burada Azərbaycanın hər bir guşəsi, hər bir nöqtəsi adamları ilə bir yerdə doğmalaşır, əzizləşir. O, doğrudan da vətənləşir, sən isə bu vətənin vətəndaşı olursan. Əsl mənada vətəndaş olmadan vətəndaş cəmiyyəti də ola, yaxud qurula bilməz.

Hazırda yaşadığımız tarix postsovet, yaxud keçid dövrü adlanır. İstər elmi, istərsə də kütləvi ədəbiyyatda, eləcə də KİV-də müxtəlif fikirlər söylənilir. Bunlar aşağıdakılardır: kapitalizmə keçid dövrü, demokratiyaya keçid dövrü, postindustrial cəmiyyətə keçid dövrü, sosial kapitalizmə keçid dövrü və s. Mənim fikrimcə, bu vətəndaş cəmiyyətinə keçid dövrü olmalıdır. Çünki vətəndaş cəmiyyəti yuxarıda göstərilənlərin hamısının ən yaxşı, ən pozitiv, ən yararlı cəhətlərini özündə ehtiva edir. Bu cəmiyyətin ideologiyası əvvəldə göstərilən universal dəyərlər əsasında qurula bilər və bu dəyərlər hüdudunda fikir müxtəlifliyi, plüralizm də mövcud ola bilər. Burada plüralizm yalnız siyasi müstəvidə deyil, ümumfəlsəfi məzmunda götürülür. Elmdə olduğu kimi. Məlumdur ki, istər məntiqi, istərsə də eksperiment baxımından hələ özünün birmənalı həllini tapmayan problemlər haqqında həmişə müxtəlif ideyalar, nəzəriyyələr, hipotezalar olur. Tədqiqatların, elmi araşdırmaların sonrakı pillələrində isə bunlardan hər hansı biri sübut olunaraq qəbul edilir, yaxud bu və ya digər cəhəti yeni elmi ideya və nəzəriyyəyə daxil edilir.

İndi bizdə milli ideologiya, azərbaycançılıq ideologiyası, dövlətçilik ideologiyası kimi anlayışlardan istifadə olunur. Ayrı-ayrı nüansların olmasına baxmayaraq əslində bunların hamısı eyni məzmun daşıyır və heç kim bunların hansı birini isə kənara atmaz. Əgər milli ideologiya anlayışına nəzər salsaq burada “millilik” anlayışı diqqəti daha çox cəlb edir. Bizdə belə bir yanlış təsəvvür mövcuddur ki, milli dedikdə hansısa bir etnik tərkib, yaxud xalq nəzərdə tutulur. Hansı ki, millət hər hansı bir ölkədə yaşayan, həmin ölkənin vətəndaşı olan əhalinin siyasi birliyidir, yaxud onun müstəqil və vahid dövlət halında birləşməsidir. Millət homogen və geterogen, yaxud eyni və müxtəlif xalqların birliyindən yarana bilər. Çünki o vahid dövlət vasitəsilə yaranan siyasi birlikdir. Dövlət dili isə bu siyasi birlikdə daha ağır çəkiyə malik olan xalqın dili olur, bu tarixi qanunauyğunluqlardan biridir və bütün dünyada qəbul olunmuşdur.

Əsas məsələ ideologiyanın adı deyil, qarşıya qoyulan məqsədi, düşünülmüş halda reallaşdırmaq istiqamətində ardıcıl olaraq görülən, yerinə yetirilən işlərdir. Bu isə azərbaycançılığı da, milliliyi də, dövlətçiliyi də özündə birləşdirən vətəndaş cəmiyyəti ideologiyası ola bilər. Əlbəttə, bu, Azərbaycan vətəndaş cəmiyyəti ideologiyası, yaxud Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu ideologiyası olmalıdır. Bu ideologiyanın əsas bazası isə Azərbaycan Konstitusiyasının müqəddəs sayılması və onun gündəlik praktik fəaliyyətdə şəksiz yerinə yetirilməsi olmalıdır. Konstitutsiya dövlətin də, cəmiyyətin də ümumi ruhuna çevrilməlidir.

Dövlət vətəndaşının azadlığının və müstəqilliyinin qarantı kimi çıxış etməlidir. Dövlət strukturunda işləyənlər isə dövlətin konstitutsion qanunlarını müqəddəs tutmaqla və qanun dairəsində işləməklə ölkə vətəndaşlarına nümunə verməlidirlər. Dövlət qanunçuluğun və mənəvi-əxlaqi dəyərlərin indikatoru kimi çıxış etməlidir.

Aydın ŞİRİNOV,

professor

Xalq qəzeti.- 2009.- 18 oktyabr.- S. 4.