Ömrün kamillik çağı

Akademik İsa Həbibbəyli Azərbaycan elmi və ədəbi-ictimai mühitində özünəməxsus yeri, xüsusi çəkisi olan görkəmli alimdir. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü, Naxçıvan Dövlət Universitetinin rektoru, əməkdar elm xadimi, millət vəkili kimi onun gördüyü işlərin miqyası heyrətamiz dərəcədə böyük və genişdir. O, ulu öndər Heydər Əliyev ideallarına dönməz sədaqətin canlı simvoludur. İ.Həbibbəyli xalqını və millətini sevən, yüksək dövlətçilik duyğusuna malik əqidəli vətəndaş və ziyalıdır.

60 sənəlik şərəfli bir ömrün 45 ilini Azərbaycan ədəbiyyatı və nəzəri-estetik fikrimizin problemlərinin tədqiqi və araşdırılmasına həsr etmiş akademik İ.Həbibbəyli özünü fədakarcasına elmə həsr etməyin ibrətli bir nümunəsidir. Onun həyatı çağdaş gənclik üçün millətə və dövlətə, elmə və milli mədəniyyətə, əslə, kökə və nəcabətə ziyalı ehtiramının timsalı olmağa layiqdir. İsa müəllim fədakar tədqiqatçı alim, zəhmətkeş və xeyirxah bir ziyalı taleyini yaşayıb, keçmişimizi qorumaq, gələcəyimizi qurmaq naminə dünyanın müxtəlif arxivlərində inadkar axtarışlar apara-apara 1964-2009-cu illərdə–45 il ərzində Azərbaycan elminə 35 kitab, 12 biblioqrafik göstərici, 13 tərtib məcmuəsi, 500-ə yaxın elmi-nəzəri, tənqidi-publisistik məqalə bəxş etmişdir.

Hər bir yaradıcı şəxsiyyətin və alimin əsərləri onun ömür yolu, taleyi ilə sıx bağlı olur. Akademik İ.Həbibbəylinin çoxcəhətli yaradıcılığını təhlil etməzdən öncə onun ömür salnaməsinin bəzi məqamlarına nəzər salaq.

İ.Həbibbəyli 16 oktyabr 1949-cu ildə qədim diyarımız ulu Naxçıvanın Şərur bölgəsinin etimoloji mənası “erkən dan yeri” olan Danzik obasında 50 ildən artıq müəllimlik edən, sayılıb-seçilən ziyalı Əkbər Əlibəy oğlunun ailəsində dünyaya gəlib. 1966-cı ildə Oğlanqala kənd orta məktəbini bitirib. 8-ci sinifdə oxuyarkən “Pambıqçı uşaqlar” adlı ilk məqaləsi “Azərbaycan pioneri” qəzetində dərc olunub. Dərc uğurlu olub, onun məqalə və şeirləri “Azərbaycan gəncləri”, “Şərq qapısı”, “İşıqlı yol” qəzetlərinə yol açıb.

Beləliklə də hələ orta məktəb illərindən İ.Həbibbəyli ağ kağızla üz-üzə oturmağın şərəfini və məsuliyyətini yaşamağa başlayıb. 1967-ci ildə o, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun Naxçıvan filialının filologiya fakültəsinə daxil olur. Çalışqan və fəal tələbə kimi institutun tələbə elmi cəmiyyətinin sədri seçilir, Bakıda və SSRİ-nin müxtəlif şəhərlərində tələbə elmi konfrans və simpoziumlarında məruzələr oxuyur, respublika mətbuatında məqalə və şeirləri dərc olunur.

Hər bir insanın taleyini həll edən xoş bir məqam olur. Belə bir məqam İsanı 1970-ci ildə haqlayır. “Elm günləri”ndə iştirak etmək üçün Naxçıvana gəlmiş akademik Məmməd Cəfər İsanı görüb bəyənir və onu elm yoluna istiqamətləndirir. 1973-cü ildə İ.Həbibbəyli akademik M.Cəfərin müdir olduğu “Ədəbiyyat nəzəriyyəsi” şöbəsi üzrə akademiyanın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun qiyabi aspiranturasına daxil olur. Beləliklə də İ.Həbibbəylinin alimlik həyatı başlanır, o, öz istedadı, tədqiqatçılıq bacarığı, zəhmətkeşliyi və əlbəttə ünsiyyət mədəniyyəti sayəsində: 1980-ci il martın 14-də “XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan romantik lirikası” mövzusunda namizədlik, 1996-cı il martın 15-də “Cəlil Məmmədquluzadə: mühiti və müasirləri” mövzusunda doktorluq dissertasiyaları müdafiə edir, 2001-ci ildə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, 2003-cü ildə isə həqiqi üzvü seçilir... Deyəsən, ümumiyyətlə mart ayı İsa müəllimə düşür. O, namizədlik dissertasiyasını martın 14-də, doktorluğu isə martın 15-də müdafiə edir.

İ.Həbibbəyli 1975-ci ildən taleyini Naxçıvan Dövlət Universiteti ilə bağlamışdır. Burada o, adi müəllimlikdən rektor səviyyəsinə qədər böyük bir elmi-pedoqoji təşkilatçılıq yolu keçmişdir. Belə ki, İ.Həbibbəyli 34 ildir ki, həm də bir pedaqoq kimi Azərbaycan ədəbiyyatının tədrisi və təbliği ilə məşğuldur. O, tələbələrin təkcə rəhbəri yox, həm də sevimli müəllimidir. Gənc nəslin milli ruhda, dövlətçilik əqidəsində, elmə maraq dairəsində yetişməsi və formalaşması sahəsində akademik İ.Həbibbəylinin xidmətləri çox böyükdür.

İ.Həbibbəyli onlarla aspiranta rəhbərlik etmiş, Naxçıvan Dövlət Universitetinin Dissertasiya Şurasının sədri kimi 1997-ci ildən gənc alimlər yetişdirib böyük elmə xeyir-dua vermiş, 1995-ci ildə Naxçıvanda “Atatürk Araşdırma Mərkəzi” yaratmış və ona rəhbərlik etmişdir.

İ.Həbibbəyli beynəlxalq miqyasda böyük nüfuza malik olan bir alimdir. Onun xarici ölkələrdə müxtəlif toplantılarda etdiyi məruzələrin təkcə siyahısını yazsaq həcmi bir məqaləyə bərabər olacaq. Həmin məruzələrin təkcə sayı yox, həm də sanbalı olduqca böyük və müstəqil bir tədqiqatın mövzusudur. Akademik İ.Həbibbəylinin nüfuzlu bir rektor kimi gördüyü elmi və pedaqoji-təşkilati işlər öz miqyasına, dərin məzmununa görə heyrət doğurur. Naxçıvanın qədim tarixinə və möhtəşəm quruculuq sayəsində tərəqqi edən müasir ictimai həyatına dərindən bağlı olan İ.Həbibbəyli maarifpərvər sələfləri kimi bu dünyada elm və təhsilin, mədəni həyatın dünya səviyyəsinə çatmasına ürəkdən xidmət göstərir.

Akademik İ.Həbibbəyli ədəbiyyatşünas-alim, maarifçi-pedaqoq və ictimai xadim kimi üç böyük istiqamətdə çoxcəhətli yaradıcılıq işi aparır. O, tədqiq etdiyi böyük maarifçilərin – C.Məmmədquluzadənin, M.T.Sidqinin, F.Köçərlinin, Ü.Hacıbəylinin və s. ənənələrini şərəf və ləyaqətlə yeni zamanın ruhuna, tarixi-mədəni tələblərinə uyğun olaraq davam etdirmişdir.

Onun filoloji fikrimizə gətirdiyi yenilikləri qeyd etməzdən əvvəl bir məsələyə də toxunmalıyıq. “Naxçıvan seçmə kursu” (1996), “Naxçıvan Universiteti. Türkiyə, Ərzurum, Atatürk Universiteti” (1992), “Naxçıvan Dövlət Universiteti” (salnamə) (1998), “Naxçıvan diyarının mineral suları” (2000), “Naxçıvan diyarının dərman bitkiləri” (2000), “Naxçıvan diyarının faydalı qazıntıları” (2000), “Naxçıvan Dövlət Universiteti” (2001) və s. kimi əsərləri bizə onu deməyə imkan verir ki, İ.Həbibbəyli həm də Naxçıvanşünas alimdir. 1980-ci ildə uğurla müdafiə etdiyi namisədlik dissertasiyası əsasında 1984-cü ildə İ.Həbibbəylinin “Romantik lirikanın imkanları” monoqrafiyası çap olunur. Bu əsər buna qədər 80-dən artıq elmi-publisistik məqalənin müəllifi olan alimin ilk kitabı idi. Beləliklə, XX əsrin 80-ci illərində o, elm aləminə artıq tanınmış ədəbiyyatşünas kimi daxil olur. Kitab XX əsr romantiklərinin lirikasının poetik xüsusiyyətlərindən bəhs edir və İsa Həbibbəyli Məmməd Cəfər müəllimin yolunu davam etdirir. Amma nədənsə, o, romantizmşünaslıq istiqamətində getmədi. Böyük ədib, Azərbaycan tənqidi realizminin banisi Cəlil Məmmədquluzadənin həyatı, yaradıcılığı və mühitinin öyrənilməsinin səhifələri alimi maqnit kimi özünə çəkirdi.

Namizədlik dissertasiyasının müdafiəsindən cəmi iki il sonra, 1982-ci ildə Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun Elmi Şurası İ.Həbibbəyli üçün “Cəlil Məmmədquluzadə: mühiti və müasirləri” adlı doktorluq dissertasiyası mövzusunu təsdiq etdi.

Buradan da onun realizmşünaslıq istiqamətində axtarışları başlandı. İsa elmlər doktoru olmağa tələsmədi, bu dörd il ərzində inadla axtarışlar apardı, demək olar ki, arxivlərdən Mirzə Cəlil haqqında bütün sənədləri və onun itmiş əsərlərini tapıb üzə çıxardı. Mirzə Cəlilin “Ər”adlı 4 pərdəli pyesi, “Lənət” və “Oyunbazlar” adlı səhnəcikləri məhz onun axtarışları sayəsində ədəbi ictimaiyyətə məlum oldu. O, təkcə Mirzə Cəlilin irsi ilə məşğul olmamış, müasirləri haqqında külli miqdarda faktlar və materiallar toplayıb tədqiq, təsnif və nəşr etdirmişdir. Və ən başlıcası onun böyük vətəndaşlığı sayəsində C. Məmmədquluzadənin oğlu Ənvər, nəvələri Nitət, Teymur və İrena Süleymani haqqında məlumat əldə edilmiş, İsa müəllim İranda onlarla görüşmüşdür.

Əlbəttə, Mirzə Cəlil haqqında 1936-cı ildə ilk monoqrafiya yazmış Əli Nazimdən (Nəzmidən) tutmuş, XX əsrin sonlarına qədər onlarla ciddi əsər yazılmışdır. Lakin, İ.Həbibbəylinin tədqiqatının orijinallığı bunda idi ki, onun fundamental monoqrafiyasında ilk dəfə MÜHİT özü sadəcə faktların məcmusu kimi yox, ELMI PROBLEM, nəzəri-estetik kateqoriya kimi qoyulurdu. Bu, realizm mühiti idi. Əlbəttə, ortada böyük realizmşünas Yaşar Qarayevin “Azərbaycan realizminin mərhələləri” adlı fundamental monoqrafiyası var idi.

İsa müəllim bu nəzəriyyəni bir az da dərinləşdirdi. Mirzə Cəlil realizm mühitini yaradan müasirləri ilə bütün ilgilərin kontekstində təqdim olunurdu. Bu kitabda əhatə olunmuş minlərlə faktı oxuyanda onları axtarıb tapan, eyni ədəbi-tarixi müstəvidə təqdim etməyi bacaran təfəkkürün ümumiləşdirmə məharətinə heyrət etməyə bilmirsən.

İ.Həbibbəylinin “Cəlil Məmmədquluzadə: mühiti və müasirləri” əsəri 1997-ci ildə Bakıda, iki il sonra isə Moskvada rus dilində çap olundu və təkcə Azərbaycan oxucularının yox, həm də dünya rusdilli oxucusunun sərvətinə çevrildi.

Akademik İ.Həbibbəyli təkcə ədəbiyyat tarixçisi və tədqiqatçısı deyil. O, həm də nəzəriyyəçi alimdir. Buna əmin olmaq üçün onun “Ədəbiyyat nəzəriyyəsi” dərsliyini və son zamanlar ədəbiyyatın mahiyyəti və janrlar haqqında yazdığı fundamental məqalələrini oxumaq kifayətdir.

O, canlı ədəbi prosesi həssaslıqla izləyən, XX əsrin ədəbi hadisələrinə ciddi elmi münasibət bəsləyən, həm ədəbiyyat tarixçisi, həm də nəzəriyyəçi və tənqidçi kimi öz mövqeyini ortaya qoymağı bacaran fikir adamıdır.

Əsrin sonunda–1999-cu ildə İ.Həbibəylinin iki dəyərli monoqrafiyası çap olundu: “Xalq şairi Məmməd Araz” və “Ustad Məmmədhüseyn Şəhriyar”. Bunlar İsaya qəlbən, ruhən ən yaxın qüdrətli sənətkarlar idi. Bu monoqrafiyalarda o, artıq şeirşünas kimi, poetika nəzəriyyəçisi kimi diqqəti cəlb edir. Xüsusilə, M.Şəhriyar haqqında yazdığı kitablarda, o cümlədən 2000-ci və 2002-ci illərdə Tehranda iki dəfə nəşr olunmuş “Şəhriyar dünyası”nda o, şairin mühitini kontekstoloji səviyyədə nəzərə alsa da, diqqəti daha çox həm M.Arazın, həm də M.Şəhriyarın bədii fəlsəfi novatorluğuna yönəldir. “Şairdən yazmaq onun poetikasını açmaqdır” qənaəti üstündə köklənir. İ.Həbibəyli həm M.Arazı, həm də M.Şəhriyarı XX əsrdə totalitar rejimlərdə milli-mənəvi yaddaşı oyadan şairlər kimi araşdırmaya cəlb edir, şairin tarixi əhəmiyyəti onun bədii poetik imkanları ilə ölçülür. O, professional bir tənqidçi ədası ilə XX əsrin iki böyük milli şairinin dillər əzbəri olmuş məşhur şeirlərini analitik təhlilin predmetinə çevirməyə nail olur.

Tarixiliklə müasirliyin, ideya axtarışları ilə poetik tapıntıların vəhdəti İ.Həbibəylinin tənqidçi üslubunun məğzini və mahiyyətini təşkil edir. İsa müəllim filoloji fikrimizdə az işlənilmiş biblioqrafiyaşünaslıq və tərtibçi-mətnşünaslıq sahələrində də nüfuzlu mütəxəssis sayılır. Bu sahədə o, ustadı AMEA-nın müxbir üzvi Ə.Mirəhmədov ənənələrini davam etdirir. Bu baxımdan onun “Cəlil Məmmədquluzadənin həyatı və yaradıcılığının əsas tarixləri”, “Mirzə Ələkbər Sabirin həyatı və yaradıcılığının əsas tarixləri”, “Naxçıvan Dövlət Universitetinin yetirmələri”, “Məmməd Araz” (Tərcümeyi hal), “Akademik Yusif Məmmədəliyevin həyatı və ictimai elmi fəaliyyətinin əsas tarixləri” və başqa biblioqrafiyaları, “Müasirləri Abbas Zamanov haqqında”, M.Araza həsr olunmuş “Millilik və bəşərilik”, “Mirzə Cəlil və Məmmədquluzadələr. Məktublaşma”, Cəlil Məmmədquluzadənin bir neçə nəşr edilmiş əsərləri, Məmməd Tağı Sidqi. “Əsərləri”, Məhəmmədhüseyn Şəhriyar. “Seçilmiş əsərləri”, Abbas Zamanov. “Seçilmiş əsərləri” akademik İ.Həbibəylinin tərtibi, ön sözü, şərhləri ilə ədəbi ictimaiyyətə təqdim olunub. Bu əsərlər onun mətnşünas alim kimi gördüyü işlərin mahiyyətini və miqyasını əks etdirir.

Akademik İsa Həbibəyli milli filoloci fikrimizi dünya standartları səviyyəsinə qaldırmaq üçün fundamental axtarışlar aparan, milli mənəvi taleyimizin qeyrətli təəsübkeşi, yüksək idrak və nəcabət sahibi olan görkəmli Azərbaycan alimidir.

Aybəniz ƏLİYEVA-KƏNGƏRLİ,

AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxanasının

direktoru, filologiya elmləri namizədi

Xalq qəzeti.- 2009.- 28 oktyabr.- S. 6.