İqtisadi potensialın insan kapitalına çevrilməsi əsas prioritetlərdən biridir

Müasir dünyada neftin və qazın strateji-iqtisadi əhəmiyyətinin durmadan artması dünya dövlətlərinin karbohidrogen ehtiyatları və nəqli marşrutları uğrunda mübarizəsini gücləndirir. Hər bir ölkə özünün enerji təhlükəsizliyini maksimum dərəcədə təmin etməyə çalışır və bu sferaya öz imkanları çərçivəsində böyük maliyyə vəsaitləri ayırır. Odur ki, neft biznesi də maksimum gəlirli bir sahəyə çevrilir və neft ölkələrinə getdikcə daha çox gəlir gətirir. Bu zaman neft gəlirlərinin ölkə iqtisadiyyatının inkişafına qoyulması və gələcək nəsillər üçün saxlanılması əsas prioritetlərə çevrilir. Müasir Azərbaycanın neft strategiyası da məhz bu məqsədlərə xidmət edir.

Xəzərin neft ehtiyatları

1990-cı illərin ortalarından başlayaraq, Xəzər regionu özünün karbohidrogen ehtiyatlarına görə yenidən dünyanın aparıcı dövlətlərinin diqqət mərkəzinə çevrilmişdir. ABŞ-ın, Böyük Britaniyanın və s. ölkələrin transmilli neft şirkətləri Xəzər regionuna gəlmiş və onlarla neft sazişi imzalanmışdır. İlkin variantda yalnız Azərbaycanla imzalanmış “Əsrin müqaviləsi”nə on milyard dollar sərmayə qoyuluşu nəzərdə tutulurdu. Qazaxıstanın “Tengiz” layihəsinə isə iki dəfə çox, 20 milyard dollar sərmayə qoyulmalı idi. Son dövrlərdə Xəzər hövzəsində “Şahdəniz”, “Kaşaqan”, “Xvalın” kimi nəhəng neft-qaz yataqlarının açılması, “Azəri - Çıraq - Günəşli” meqastrukturunun böyük resurslara malik olması, ehtiyatda yüzlərlə perspektivli strukturun qalması regiona marağı daha da artırdı. Bakı - Tbilisi - Ceyhan və Bakı - Tbilisi - Ərzurum boru kəmərlərinin çəkilməsi isə regionu bütün dünyada neft-qaz biznesinin əsas mərkəzlərindən birinə çevirdi.

Xəzər regionunun neft və qaz ehtiyatları haqqında ən optimist fikirlər ABŞ Enerji Departamentinə məxsusdur. Onların hesablamalarına görə, ehtimal olunan ehtiyatlar 200 milyard barrel, yəni 30 milyard ton həcmindədir .

ARDNŞ-in bir qrup alimi Kür-Cənubi Xəzər hövzəsi üzrə öz hesabatlarında 7 km-ə qədər 55,8 milyard ton balans, 21,7 milyard ton hasil olunan, 10 km-ə qədər isə 67,0 milyard ton balans və 25,0 milyard ton hasil olunan ehtiyatlar göstərmişlər. AMEA alimlərinin fikrincə, ehtiyatların ümumi həcmi 90 milyard tonu ötür, Azərbaycan üzrə isə bu rəqəm 27 milyard ton civarındadır. Hasil olunan ehtiyatların həcmi ABŞ Enerji Departamentinin məlumatları ilə üst-üstə düşür. Bütün bu məlumatları analiz etdikdə, məlum olur ki, Xəzər regionu XXI əsrdə dünyanın əsas neft ixracatçılarından biri ola, hətta Yaxın Şərq və Sibirdən sonra üçüncü yerə çıxa bilər.

Təsdiq olunmuş məlumatlara görə, dünyanın neft ehtiyatlarının (təxminən 150 milyard ton) 70 faizindən çoxu Yaxın və Orta Şərq ödkələrində (Səudiyyə Ərəbistanı, İraq, İran, Küveyt, BƏƏ), 15,2 faizi Amerikada (Venesuela, Meksika, ABŞ, Kanada, Braziliya) yerləşir. Üçüncü yerdə 6,8 faizlə Afrika, dördüncü yerdə isə 5,6 faizlə keçmiş SSRİ (de-fakto Rusiya) gəlir. Göründüyü kimi, bu sırada Xəzər hövzəsi 1,3-2,6 faizlə yalnız beşinci yerə iddia edə bilər. Buna görə də Xəzər nefti ətrafında yaranmış qalmaqal ilk nəzərdən qəribə görünür. Amma müəyyən məqamlara diqqət yetirəndə məsələ aydın olur.

Neft-qaz regionunun strateji əhəmiyyəti bir tərəfdən cəm olunan karbohidrogen ehtiyatlarının həcmi-nəhəng və böyük yataqların sayı ilə ölçüldüyü kimi, digər tərəfdən regionun yerləşdiyi geosiyasi məkanla ölçülür. Bu nöqteyi-nəzərdən, bir neçə nəhəng yataqda cəm olunmuş böyük ehtiyatlara malik (mütəxəssislərin fikrincə, Xəzərətrafı ölkələrin neft idxalı sürətlə artacaq və 2010-cu ildə 80 milyon tona çatacaqdır), Avropa və Asiyanın bazarlarına eyni dərəcədə yaxın olan Xəzər regionu əhəmiyyətli strateji mövqeyə malikdir. Dünyanın aparıcı ölkələrinin və transmilli neft şirkətlərinin dəstəyi ilə regionda Bakı - Tbilisi - Ceyhan və Bakı - Tbilisi - Ərzurum kimi nəhəng beynəlxalq lahiyələrin reallaşması bunu bir daha təsdiq edir.

Əsrin müqaviləsi

Məlum olduğu kimi, Qərbin aparıcı neft şirkətlərinin Xəzər regionuna cəlb olunmasında Azərbaycan pioner olmuşdur. 1994-cü ilin sentyabrında ARDNŞ-lə xarici neft şirkətləri (BP, Amoko, Ekson, LUKoyl və s.) arasında Xəzərin Azərbaycan sektorunda yerləşən “Azəri”, “Çıraq”, “Günəşli” yataqlarının müştərək işlənməsi üzrə on milyard dollar dəyərində ilk müqavilə imzalandı. Ümummilli lider Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə həyata keçirilən bu layihə “Əsrin müqaviləsi” adlandırıldı. Layihənin həyata keçirilməsi üçün Beynəlxalq Əməliyyat Şirkəti yaradıldı.

Qeyd etmək lazımdır ki, müstəqil Azərbaycanın neft strategiyasının seçilməsində Heydər Əliyev şəxsiyyətinin, fəhminin böyük rolu olmuşdur. “Əsrin müqaviləsi”nin bağlandığı dövrdə bu məsələyə baxış birmənalı deyildi. Bəzi müxalifyönlü mütəxəssislər və iqtisadçılar “Əsrin müqaviləsi”ndən sonra Azərbaycanın xarici şirkətlərlə sazişlər bağlamasının əleyhinə idilər. Onlar iddia edirdilər ki, Azərbaycan hökuməti gözləməli, “Əsrin müqaviləsi”ndən gələn gəlirlərlə başqa neft strukturlarını özü işləməlidir. Azərbaycan neftçiləri isə başqa fikirdə idilər. Onlar hesab edirdilər ki, neft strukturlarının işlənməsi çox bahalı və riskli bir işdir, odur ki, Azərbaycan xarici neft şirkətləri ilə sazişlər bağlamalı, neft strukturlarını müştərək işləməlidir. Ulu öndər Azərbaycan neftçilərini dəstəklədi, “Əsrin müqaviləsi”ndən sonra 20-dən çox neft sazişi imzalandı və Milli Məclisdə ratifikasiya olunaraq qanun statusu aldı.

Həmin dövrdə “Əsrin müqavilə”sinin imzalanmasını Xəzəryanı dövlətlərdən yalnız Qazaxıstan dəstəklədi. Rusiya, İran və Türkmənistan isə Xəzərin hüquqi statusunun təyin olunmamasını əsas gətirərək, hövzədə karbohidrogen yataqlarının işlənməsinə qarşı çıxırdılar. Müqavilənin imzalandığı dövrdə Rusiyanın Xarici İşlər Nazirliyi hətta Böyük Britaniyanın BP şirkətinə etiraz notası da vermişdi.

Fikrimizcə, burda Xəzərin hüquqi statusu haqqında qısa məlumat vermək yerinə düşərdi. “Əsrin müqaviləsi”nin imzalandığı dövrdə Xəzəryanı dövlətlərin Xəzərin statusuna, deməli həm də müqaviləyə münasibəti birmənalı deyildi. Azərbaycan və Qazaxıstan Xəzərin göl kimi - orta xətt üzrə milli sektorlara bölünməsi variantını dəstəkləyirdi. Bu variant beynəlxalq normalara uyğun idi. Rusiya Xəzərin dəniz kimi, İran isə beş bərabər hissəyə bölünməsini təklif edirdi. Bu təkliflərin hər ikisi reallıqdan uzaq olduğu kimi, beynəlxalq normalardan da uzaq idi. Türkmənistanın isə əvvəldən Xəzərin hüquqi statusu ilə əlaqədar müstəqil fikri yox idi. Ölkə rəhbərliyi bu məsələdən daha çox siyasi dividendlər əldə etmək məqsədi güdürdü. Xəzəryanı dövlətlərin bu fikir ayrılığı təbii ki, maraq ayrılığından irəli gəlirdi. SSRİ-nin çökdüyü dövrdə Xəzərin ən böyük neft yataqları Azərbaycanın və Qazaxıstanın milli sektorlarında (“Azəri-Çıraq-Günəşli” meqastrukturu, “Şahdəniz” qaz, “Tengiz”, və “Kaşaqan” neft yataqları) açılmışdı. Rusiya və İran sektorlarında isə kifayət qədər iri yataqlar məlum deyildi. Əhalisi və ərazisi kiçik olan Türkmənistan isə qaz ehtiyatlarına görə dünyanın dördüncü ölkəsi idi. Odur ki, bu dövləti Xəzərin hüquqi statusunun təyin olunması məsələsi o qədər də narahat etmirdi.

Rusiyada bu məsələyə konstruktiv münasibət 2000- ci ildə hakimiyyət dəyişikliyindən və hakimiyyətə müasir düşüncəli yeni qüvvələr gəldikdən sonra başladı. 2001-ci ildə Rusiya Prezidenti Vladimir Putin Prezident Heydər Əliyevin dəvəti ilə Azərbaycana rəsmi səfər etdi. Səfər çərçivəsində 20-dən çox sənəd imzalanmaqla yanaşı, Xəzərin dibinin milli sektorlara bölünməsi, su səthinin ticarət və qarşılıqlı əməkdaşlıq baxımından ümumi istifadədə qalması ilə əlaqədar Azərbaycanla Rusiya Federasiyası arasında “Birgə Bəyannamə” imzalandı. Bu, Xəzərin statusu problemində hər iki dövlətin mövqe yaxınlığını rəsmi şəkildə əks etdirən, prinsip etibarilə Azərbaycanın ilk gündən dəstəklədiyi milli sektorlara bölünmə ideyasının gerçəkləşməsinin əsasını qoyan ilk rəsmi sənəd idi. Bu sənəd Rusiya və Qazaxıstan, Rusiya və Azərbaycan, Azərbaycan və Qazaxıstan, Qazaxıstan və Türkmənistan arasında üçtərəfli sazişlərin imzalanmasına yol açdı.

Hazırda Xəzərin hüquqi statusunun təyin olunması istiqamətində danışıqlar davam edir, amma dörd sahilyanı dövlətin yaxınlaşması müşahidə olunsa da, İranın mövqeyi dəyişməz qalır. Türkmənistan isə prinsipcə Xəzərin dibinin orta xətt üzrə bölünməsi variantını qəbul etsə də, Azərbaycana qarşı “Azəri”, “Çıraq” və “Kəpəz” yataqları ilə əlaqədar haqsız iddialar irəli sürür. Türkmənistan rəsmiləri hətta məsələnin BMT səviyyəsinə qaldırılmasını və Beynəlxalq məhkəməyə çıxarılmasını təkid edirlər. Azərbaycan tərəfi isə haqlı olduğunu bildiyindən məsələnin istər danışıqlar, istərsə də məhkəmə yolu ilə həllinə hazırdır.

Bakı - Tbilisi - Ceyhan və Bakı - Tbilisi - Ərzurum layihələri

“Əsrin müqaviləsi”ndən sonra Azərbaycanın ən böyük beynəlxalq neft layihəsi olan Bakı -Tbilisi - Ceyhan əsas ixrac neft kəmərinin təbii ki, böyük iqtisadi və siyasi əhəmiyyəti var. Amma əvvəl onun ümumbəşəri əhəmiyyətindən danışmaq lazımdır. Məsələ ondadır ki, bəşər inkişaf etdikcə, irəli getdikcə enerji təhlükəsizliyi hər bir millətin, dövlətin əsas prioritetinə çevrilir. I və II Dünya müharibələri dünyanı yenidən bölüşdürmək, yeni bazarlar əldə etmək üçün başlanmışdısa, indi böyük və kiçik müharibələr enerji mənbələrinə sahib olmaq üçün aparılır. Hər bir dövlət öz müstəqilliyini, xalqının gələcəyini təmin etmək naminə daha çox karbohidrogen ehtiyatlarına sahib olmaq istəyir. Əgər dövlətin karbohidrogen ehtiyatları, Türkiyə və Gürcüstan variantında olduğu kimi məhduddursa, enerji təhlükəsizliyi millətin “ölüm-dirim” məsələsinə çevrilir.

Azərbaycan iqtidarı əsas ixrac neft kəmərinin Gürcüstan ərazisindən keçməklə Türkiyənin Ceyhan limanına çəkilməsinə nail olmuşdusa, bu, Gürcüstanın və Türkiyənin müstəqilliyinə, qardaş xalqların gələcəyinə verilən bir töhfə idi. Məlum olduğu kimi, kəmərin layihəsinin müzakirə predmeti olduğu dövrdə Azərbaycan müxalifəti kəmərin İran ərazisindən keçməsində israr edir, Avropa ölkələri erməni lobbisinin təsiri ilə Ermənistan variantını dəstəkləyirdi. Rusiya isə bu layihənin iqtisadi yox, siyasi olmasında israr edir, böyük neftin ixracı üçün öz kəmərlərini təklif edirdi. Yalnız Heydər Əliyev şəxsiyyətinin dəstəyi, ABŞ və Türkiyə dövlətlərinin köməyi ilə çoxlarının nağıl hesab etdiyi Bakı - Tbilisi - Ceyhan layihəsi Gürcüstan və Türkiyə ərazisindən keçməklə reallaşdı və qardaş Türkiyənin və qonşu Gürcüstanın enerji təhlükəsizliyinin əsası qoyuldu. BTC-nin iqtisadi əhəmiyyətinə gəlincə, bunu görməmək və görüb təsdiq etməmək mümkün deyil. Artıq Azərbaycan 60-cı illərdən çox — ildə 40 milyon ton neft istehsal edir. 2009-cu ilin 9 ayı ərzində 37 milyon 876 min ton neft istehsal edilib ki, bunun da xeyli hissəsi “Əsrin müqaviləsi”nin payına düşür. Bu neftin üçdən ikisi məhz BTC vasitəsilə xarici bazarlara çıxarılır. Bu qədər nefti, məlum olduğu kimi, Şimal kəmərləri (Bakı - Novorossiysk və Bakı - Supsa) vasitəsilə Avropaya çıxarmaq mümkün deyildi. Məsələ ondadır ki, hər iki kəmərin nefti son nəticədə Bosfor və Dardanel boğazlarından keçir, Türkiyə də ekologiyanın qorunmasına görə boğazlara məhdudiyyət qoymalı olur. BTC isə müstəqil kəmərdir və heç bir məhdudiyyət olmadan ildə 50 milyon ton həcmində nefti (bu həcm sonralar artırıla da bilər) Avropaya çıxarmağa qadirdir. Məhz bu müstəqilliyinə görə də, Qazaxıstanın BTC-yə qoşulması və “Kaşaqan” neftinin Avropaya bu kəmərlə çıxarılması məsələsi razılaşdırılmış, iki dövlət arasında ilkin saziş imzalanmışdır. Hazırda kəmərə “Azəri - Çıraq - Günəşli” neftindən əlavə, “Şahdəniz”dən çıxarılan kondensat və müəyyən həcmdə Qazaxıstanın “Tengiz” yatağının nefti də vurulur. Gələcək illərdə Azərbaycanda neft istehsalının daha da artması və Qazaxıstanın “Kaşaqan” yatağının istismara verilməsi ilə BTC-yə daha çox neft daxil olacaq.

Bu yaxınlarda, Rusiya ilə Ukrayna arasında baş verən “qaz müharibəsi”, bəzi ölkələrin neft-qaz məsələsini siyasi alver vasitəsinə çevirməsi enerji təhlükəsizliyinin ümumbəşəri problem olduğunu bir daha sübut etdi. Odur ki, yalnız Türkiyə və Gürcüstan deyil, bütün Avropa Bakı - Tbilisi - Ərzurum qaz kəmərinin reallaşacağı günü, bəlkə də dəqiqəni gözləyirdi. Artıq Azərbaycanın təşəbbüsü ilə həyata keçirilən bu beynəlxalq layihə də reallaşmışdır və Şahdəniz qazı Gürcüstan və Türkiyə ərazisindən keçməklə Avropaya axır. Hazırda Xəzərin dibi ilə yeni qaz kəmərinin çəkilişi və Türkmənistan qazının Bakı - Tbilisi - Ərzurum vasitəsilə “Nabukko” layihəsinə qoşulması müzakirə mövzusudur.

Azərbaycanın qaz ehtiyatları son illərdə “Şahdəniz” yatağının hesabına daha da zənginləşib. Bu, böyük resurslara malik qaz və kondensat yatağıdır. Hazırda bu yataq gün ərzində 23 milyon kubmetr qaz və 6 min ton kondensat verir. Bakı - Tbilisi - Ərzurum kəməri ilə ixrac edilən qaz məhz bu yataqdan çıxarılır. Ümumiyyətlə, cari ilin 9 ayı ərzində Azərbaycanda 17 milyard 416 milyon kubmetr qaz istehsal edilib. Bunun 12 milyard kubmetrdən çoxu “Azəri - Çıraq - Günəşli” və “Şahdəniz” yataqlarının payına düşür. Bu gün Azərbaycanın qaz idxal etməyə ehtiyacı yoxdur, əhalinin və sənayenin yanacağın bu növünə olan tələbatı öz qazımız hesabına ödənilir. Artıq respublikamız qaz idxalçısından qaz ixracatçısına çevrilmişdir.

Beləliklə, beynəlxalq neft və qaz kəmərlərinin Azərbaycana yalnız birbaşa (neft və qazın satılması yolu ilə) gətirdiyi gəlirlər on milyard dollarlarla ölçülür. Bundan başqa, Azərbaycan tranzit ölkə hesab olunur və öz neft-qazından başqa, Qazaxıstan neftinin və Türkmənistan qazının Avropa bazarlarına ötürülməsindən milyonlarla dollar qazanacaqdır. Eyni fikirləri qardaş Türkiyə, qonşu Gürcüstan haqqında da demək olar. Deməli, neft-qaz layihələri ilk növbədə regionun iqtisadi cəhətdən çiçəklənməsinə xidmət edən iqtisadi bir layihədir. Amma beynəlxalq müşahidəçilərin də təsdiq etdiyi kimi, bunlar yalnız iqtisadi deyil, həm də siyasi layihələrdir. Yuxarıda bu layihələrin regionda enerji təhlükəsizliyinin təmin olunmasına xidmət etdiyini qeyd etdik. Müasir dünyada isə enerji təhlükəsizliyi artıq yalnız iqtisadi amil deyil, - dünyanın gələcəyi bu amillə təyin olunur, - siyasi, bəşəri amildir. ABŞ Prezidenti Corc Buşun BTC-nin açılış mərasimində dediyi kimi: “Bakı - Tbilisi - Ceyhan Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyənin dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasını daha da dərinləşdirəcəkdir”. Dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya isə, məlum olduğu kimi, iqtisadiyyatdan daha çox siyasi məsələdir.

Dünyanın neft tarixi, müxtəlif ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, bəzi hallarda neft ölkəyə, xalqlara rifah deyil, çətinliklər gətirir, sosial ədalətsizlik, gərginlik yaradır. Məsələn, dünyanın böyük neft ixracatçılarından olan Nigeriya və Venesuelada (təxminən 200 milyon ton) ildə adambaşına düşən gəlir min dolları keçmir. Onlardan az neft istehsal edən Norveçdə isə (hardasa 120 milyon ton), bu rəqəm 25 min dollara bərabərdir. Yəni, neft gəlirlərinin düzgün xərclənməsi, qeyri-neft sektorunun güclənməsi xalqın rifahına əhəmiyyətli təsir edir. Azərbaycan rəhbərliyi də bu məsələyə böyük diqqət yetirir, neft gəlirlərinin qeyri-neft sektorunun inkişafına yönəldilməsini özünün iqtisadi siyasətinin əsas prioritetlərindən biri hesab edir.

Azərbaycan yeni müstəqillik qazanmış və dinamik inkişaf edən bir ölkədir. Dünya təcrübəsi isə göstərir ki, böyük neft pullarının bütövlükdə iqtisadiyyata yönəldilməsi ölkənin iqtisadiyyatını çökdürə bilər. Yəni, yenicə inkişaf edən iqtisadiyyat bu pulları, sadəcə olaraq, “həzm edə” bilməz. Odur ki, neft gəlirləri banklarda, qiymətli kağızlarda yerləşdirilməli və elmi cəhətdən əsaslanmış şəkildə iqtisadiyyata yönəldilməlidir. Azərbaycanda ümummilli lider Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə yaradılan və hazırda uğurla fəaliyyət göstərən Dövlət Neft Fondunun işi bunun bariz nümunəsidir.

Azərbaycan regionlarının sosial-iqtisadi inkişaf layihəsi

Bakı - Tbilisi - Ceyhan, Bakı - Tbilisi - Ərzurum kimi beynəlxalq layihələr Azərbaycanın dünyaya inteqrasiyasına xidmət etməklə bərabər, həm də sosial-iqtisadi inkişafına xidmət edir. Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafı, xüsusilə də qeyri-neft sektorunun inkişafı bu gün Azərbaycanda həyata keçirilən iqtisadi siyasətin əsas prioritetidir. Azərbaycanda qeyri-neft sektorunun inkişafını təmin etmək üçün birinci növbədə regionların inkişafına nail olmaq lazım idi. Bunun üçün kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının artırılması, qeyri-neft sənayesi sahələrinin, o cümlədən emal sənayesinin, xidmət və digər infrastruktur obyektlərinin yaradılması, turizmin inkişafının təmin edilməsi, məşğulluğun səviyyəsinin yüksəldilməsi, bölgələrdə müasir tipli elektrik stansiyalarının tikilməsi, yolların və kommunikasiya xətlərinin yenidən qurulması, sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi istiqamətində kompleks tədbirlərin görülməsi, regionlarda təhsil, elm, səhiyyə sahələrinin inkişafının təmin edilməsi kimi strateji məsələləri həll etmək lazım idi. Bu məsələlər Prezident İlham Əliyevin 2004-cü il fevralın 11-də imzaladığı “Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramının (2004 - 2008-ci illər) təsdiq edilməsi haqqında” fərmanda öz əksini tapdı. Dövlət Proqramı olduqca böyük və regionların inkişafı üçün bütün zəruri məqamları əks etdirən layihə idi.

Müstəqil Azərbaycan Respublikasının tarixində ilk dəfə olaraq, bu layihədə işlərin görüləcəyi regionun, rayonun, hətta kəndin ünvanı, nəzərdə tutulan layihənin, həyata keçiriləcək tədbirin adı, konkret vaxtı, icrasına məsul olan təşkilatların ünvanı göstərilmişdi. Dövlət Proqramının icrası Prezident İlham Əliyevin şəxsi nəzarətində idi. Bu məqsədlə mütəmadi olaraq, respublikanın regionlarına səfərlər edilir, problemlərin yerindəcə həll olunması üçün tapşırıqlar verilirdi. Proqramın həyata keçirilməsini sürətləndirmək üçün Azərbaycan Prezidenti regionlar üzrə ardıcıl olaraq əlavə tədbirlər planları imzalayırdı.

Dövlət Proqramının birinci hissəsinin həyata keçirildiyi 2004 - 2008-ci illər ərzində ölkənin iqtisadi və sosial həyatında dünyada analoqu olmayan nailiyyətlər əldə olunmuşdur. Respublikada yüz minlərlə yeni iş yerləri açılmış, ümumi daxili məhsul 40 faizə qədər yüksəlmişdir. Həmin dövrdə Azərbaycan iqtisadi göstəricilərinə görə bütün dünyada birinci olmuşdur. 2009-cu ildən etibarən “Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı”nın 2-ci hissəsi həyata keçirilir. Nəticələr də göz qabağındadır: 2009-cu ildə ümumdünya maliyyə böhranı ilə əlaqədar hətta qabaqcıl ölkələr böyük ziyan çəksə də, bizim iqtisadiyyatımız inkişaf etmiş, iqtisadi göstəricilər yüksəlmiş, Azərbaycan dünyada böhrandan ən az zərər çəkmiş ölkələrdən biri olmuşdur.

Məlum olduğu kimi, Azərbaycan dünyada qaçqınların və məcburi köçkünlərin adambaşına düşən sayına görə ilk yerlərdən birini tutur. İşğalçı Ermənistanın qeyri-kostruktiv mövqeyi Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllini uzadır, nəticədə məcburi köçkünlərin doğma torpaqlarına qayıtması məsələsi də yubanır. Odur ki, qaçqınların və məcburi köçkünlərin həyat şəraitinin yaxşılaşdırılması üçün regionlarda yeni qəsəbələrin və şəhərciklərin salınması Dövlət Proqramının əsas hədəflərindən birinə çevrilmişdir. Bu məqsədlə Neft Fondundan və dövlət büdcəsindən yüz milyon manatlarla vəsait ayrılmışdır. Nəticələr də göz qabağındadır, artıq Azərbaycanda çadır şəhərciklərində çətin şəraitdə yaşayan insanlar qalmamışdır, onlar hər cür şəraiti olan yeni qəsəbələrə köçürülmüşdür.

İqtisadi potensial insan kapitalına çevrilir

Bu gün sivil dünyada baş verən bütün mütərəqqi proseslər - siyasi və iqtisadi islahatların paralel keçirilməsi, müasir texnologiyaların və innovasiyaların tətbiq edilməsi, demokratikləşmə, qloballaşma və s. bir məqsədə — insanın azad və firavan yaşamasına xidmət edir. Dəyişməkdə və inkişaf etməkdə olan dünya bu məqsədlə qarşıya yeni tələblər qoyur. Dünyaya inteqrasiya etmək, qabaqcıl ölkələrlə birlikdə irəli getmək istəyirsənsə, bu tələblərə əməl etməlisən. Müasir dünyanın əldə şüar olan tələblərindən biri də iqtisadi potensialın insan kapitalına çevrilməsidir, yəni iqtisadi potensialın bütünlüklə insana xidmət etməsidir, gənc nəslin sağlam, savadlı, vicdanlı və vətənpərvər yetişdirilməsinə yönəldilməsidir. Bəli, məhz bu proses insanın azad və firavan yaşamasını, varlı dövlət - varlı vətəndaş tezisinin reallaşdırılmasını şərtləndirir.

Azərbaycanda da iqtisadi potensialın insan kapitalına çevrilməsi qarşıda duran əsas prioritetlərdən biri elan edilmişdir. Bu gün ölkədə həyata keçirilən siyasətin əsasında insan amili durur. Bu siyasət Azərbaycan vətəndaşlarının sosial rifahının yüksəlməsinə, iqtisadi problemlərinin həll olunmasına, hər bir insanın müasir səviyyədə təhsil və səhiyyə imkanlarına malik olmasına xidmət edir. Ulularımız deyir ki, sağlam bədəndə sağlam ruh olar. Yalnız sağlam bədənli, sağlam ruhlu insanın yüksək səviyyədə təhsil alması və sözün əsl mənasında, vətəndaş olması mümkündür. Azərbaycan Prezidenti də məhz bu tezislərdən çıxış edir, ölkədə təhsilin, səhiyyənin və idmanın inkişafına mühüm əhəmiyyət verir.

Azərbaycan Prezidentinin təhsilə diqqəti daim artır, təhsilin səviyyəsini, təhsil alan gənclərin maddi vəziyyətini yaxşılaşdırmaq məqsədi ilə konkret tədbirlər həyata keçirilir. Təhsilə çəkilən xərclər ilbəil artırılır. 2004-cü ildən etibarən Heydər Əliyev Fondunun “Yeniləşən Azərbaycana yeni məktəb” proqramı çərçivəsində bütün ölkədə yeni məktəblərin tikintisinə başlanmışdır. 2004 - 2008-ci illərdə respublikanın müxtəlif bölgələrində 800-dən çox məktəb tikilmiş və təmir olunmuş, müəllim və şagird kollektivlərinin ixtiyarına verilmişdir. 2009-cu ildə maliyyə böhranına baxmayaraq, bu proses davam etdirilmişdir.

2004-cü il avqustun 21-də qəbul olunmuş “Azərbaycan Respublikasında ümumtəhsil məktəblərinin informasiya və kommunikasiya texnologiyaları ilə təminatı” Proqramına əsasən, dövlət gündüz ümumtəhsil məktəblərinin kompyuter texnikası ilə təchizatı davam edir. Məktəblərin İnternetə qoşulması kənd və şəhər uşaqları üçün bərabər şərait yaradır, onlara internet-olimpiadalarda və müsabiqələrdə iştirak etməyə imkan verir.

Ölkənin həyat səviyyəsini xarakterizə edən və gələcəyini təmin edən əsas göstəricilərdən biri də insanların sağlamlığı və səhiyyənin inkişafıdır. Azərbaycanda səhiyyənin inkişafına, bu sahədə yeni texnologiyaların tətbiqinə böyük əhəmiyyət verilir. 2005-ci ildən başlayaraq, dövlət büdcəsindən səhiyyənin inkişafına ayrılan vəsait hər il artır. Azərbaycanın bütün regionlarında müasir normalara uyğun diaqnostika mərkəzlərinin tikilməsi layihəsi həyata keçirilir və bu layihələr Azərbaycan Prezidentinin şəxsi nəzarətindədir.

Azərbaycanda təhsil, səhiyyə ilə yanaşı, idmana qayğı da sürətlə artır. Respublikamızda idmanla məşğul olmaq üçün çox gözəl imkanlar yaradılır. Ölkəmizin müxtəlif bölgələrində müasir idman kompleksləri tikilib istifadəyə verilir. 10-dan çox idman kompleksi artıq fəaliyyətdədir. 20-yə qədər idman kompleksi isə tikilməlidir və onların bəzilərinin tikintisi artıq başlanmışdır. Prezident İlham Əliyev Azərbaycanın hər bir bölgəsində müasir tipli idman komplekslərinin tikiləcəyini elan etmişdir. Azərbaycanda idmana dövlət səviyyəsində yüksək qayğı idmanın sürətlə inkişaf etməsinə, idmançılarımızın daha yüksək zirvələr fəth etməsinə, olimpiya çempionu səviyyəsinə yüksəlməsinə imkan yaradır. Ölkəmizdə idmanın sürətli inkişafı, müasir idman infrastrukturunun yaradılması, idmançılarımızın parlaq qələbələri beynəlxalq idman federasiyalarının da diqqətini cəlb edir və Azərbaycan artıq dünya çempionatlarının keçirildiyi bir ölkəyə çevrilir.

Hazırda respublikamızda sosial problemlərin həlli başlıca vəzifədir və dövlət büdcəsi də sosial yönümlüdür. Yalnız son illər ərzində minlərlə yeni istehsal sahələri yaradılmışdır ki, bu da yüz minlərlə yeni iş yerinin açılması deməkdir. Respublikada minimum əmək haqqı, pensiyalar və müavinətlər də mütəmadi olaraq artırılır. Nəzərə alsaq ki, gələcəkdə Azərbaycana neft sektorundan daha böyük gəlirlər daxil olacaq, qeyri-neft sektoru da uğurla inkişaf edəcək, deməli, Azərbaycanda əmək haqları da yüksələcək və Avropa standartlarına yaxınlaşacaqdır. Artıq ölkədə bu proses gedir, Azərbaycanda həyata keçirilən iqtisadi-sosial siyasət də insanların firavan yaşamasına, fiziki və mənəvi sağlamlığına, müasir dünya standartlarına uyğun təhsil və səhiyyə imkanlarına malik olmasına xidmət edir.

Qalib ARİF,

geologiya-mineralogiya elmləri namizədi

Redaksiyadan: Məqalə Himayədar Humanitar Tərəqqi İctimai Birliyi Oxfam-Novib Təşkilatının maliyyə dəstəyi ilə həyata keçirdiyi “Neft gəlirləri, ədalətli bölgü, yoxsulluğa son!” layihəsi çərçivəsində jurnalist tədqiqatları üzrə müsabiqəyə təqdim edilir.

Xalq qəzeti.- 2009.- 28 oktyabr.- S. 1-2.