“Əsrin müqaviləsi”–15

Neft strategiyasının uğurları ölkəmizin iqtisadi qüdrətini daha da artırır

“Əsrin müqaviləsi”nin imzalanması ilə bağlı Azərbaycan iqtidarının o zaman bəzi Qərb dövlətləri ilə apardığı danışıqların uğurla nəticələnəcəyinə şübhə ilə yanaşanlar da az deyildi. Cəbhə bölgəsində atəşkəs rejiminin kövrək olduğu, dövlət idarəetmə mexanizmlərinin hələ tam oturuşmadığı, bəzi qonşu dövlətlərlə münasibətlərdə ciddi psixoloji-siyasi gərginliyin hökm sürdüyü, Xəzərin hüquqi statusu ilə bağlı mübahisələrin kəskinləşdiyi bir vaxtda “Əsrin müqaviləsi”nin imzalanması bir çoxlarına əfsanə kimi görünürdü.

Qərb şirkətlərinin Xəzərlə bağlı hansısa layihənin gerçəkləşməsində iştirakı təkcə iqtisadi deyil, həm də strateji-siyasi məsələ kimi nəzərdən keçirilirdi. Azərbaycana kənar təzyiqlərin getdikcə artması fonunda bu danışıqları davam etdirmək ölkə iqtidarından ciddi siyasi iradə, əzmkarlıq və qətiyyət tələb edirdi. Lakin prinsipial xarakterə malik ümummilli liderimiz Heydər Əliyev kənar maneələrə mətinliklə sinə gərərək Qərbin aparıcı şirkətlərini bu müqavilənin səmərəliliyinə inandıra bildi. Nəhayət, 1994-cü ilin 20 sentyabrında Bakıda dünyanın 11 transmilli neft şirkətinin iştirakı ilə çağdaş tariximizə “Əsrin müqaviləsi” adı altında daxil olan neft kontraktının təntənəli imzalanma mərasimi keçirildi.

“Əsrin müqaviləsi” Azərbaycanın iqtisadi mexanizmlərin tətbiqini və dünya iqtisadiyyatına dinamik inteqrasiyanı, yeni iş yerlərinin açılmasını təmin etmiş, ölkəyə xarici investisiya axınını sürətləndirmişdir. Xarici şirkətlərlə imzalanmış neft-qaz müqavilələri iqtisadiyyatın digər sahələrinin inkişafına əsaslı təkan vermiş, iqtisadi proseslərdə yüksək dinamizmin əldə oluması, əhalinin maddi-rifah halının və alıcılıq qabiliyyətinin yüksəlməsi paralel olaraq milli sahibkarlığın formalaşması prosesini də sürətləndirmişdir.

2006-cı il mayın 28-də “Əsrin müqaviləsi” çərçivəsində daha bir ciddi uğura imza atılmış, ulu öndərimiz Heydər Əliyevin adını daşıyan Bakı–Tbilisi–Ceyhan əsas ixrac boru kəmərinə vurulan xam neftin Ceyhan terminalına çatması ilə neft strategiyasının həyata keçirilməsində yeni mərhələ başlanmış, “üç dənizin əfsanəsi” reallığa çevrilmişdir. Bu hadisə Azərbaycanın müstəqil dövlət olaraq öz təbii sərvətlərinə sahib çıxmaq, milli mənafelərini, iqtisadi və strateji maraqlarını sonadək müdafiə etmək əzmində olduğunu bir daha təsdiqləmişdir. Tarixi təcrübə göstərir ki, hər bir təbii sərvətdən, o cümlədən neftdən xalqın və dövlətin mənafeyi naminə səmərəli istifadə etmək uzaq hədəflərə hesablanmış, praqmatik siyasət yeridilməsini zərurətə çevirir. Əks halda, neftin zənginliyi dövlətlərə xoşbəxtlik deyil, yalnız arzuolunmaz problemlər gətirir. İnkarolunmaz reallıqdır ki, Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra Xəzər dənizində iqtisadi və strateji maraqlarını təmin etmək, təbii sərvətlərindən səmərəli şəkildə yararlanmaq baxımından ciddi problemlərlə qarşılaşmışdı. Yalnız ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin xalqın təkidli tələbi ilə hakimiyyətə qayıdışından sonra ölkə daxilində möhkəm təməllərə əsaslanan siyasi sabitliyin bərqərar olunması, qanunçuluğun gücləndirilməsi, xarici sərmayələrə dövlət təminatının verilməsi Azərbaycanın yeni neft strategiyasının işlənib hazırlanması və gerçəkləşdirilməsinə əsaslı zəmin formalaşdırmışdır. Ulu öndərimiz böyük strateq olaraq iqtisadi inkişafda yüksək dinamizmin əldə olunmasının ümdə şərti kimi məhz milli maraqlara söykənən yeni neft diplomatiyasına üstünlük vermişdi. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev Azərbaycanın güclü və qüdrətli dövlətə çevrilməsi üçün ölkənin malik olduğu zəngin karbohidrogen ehtiyatlarından səmərəli istifadə edilməsini son dərəcə vacib saymış, ilk gündən yeni neft strategiyasının işlənib hazırlanması və uğurla həyata keçirilməsi üçün əzmlə çalışmışdır. Azərbaycanın məhdud maliyyə imkanları ilə zəngin neft-qaz yataqlarının mənimsənilməsinin və bu təbii sərvətin Qərb bazarlarına çıxarılmasının qeyri-mümkünlüyünü düzgün qiymətləndirən ulu öndərimiz Heydər Əliyev çıxış yolunu Qərb şirkətləri ilə milli maraqlara söykənən əməkdaşlığın qurulmasında görmüşdür. Bu, heç də asan məsələ deyildi – 1993-cü ilin əvvəllərində hazırlanan yarıtmaz layihə iqtisadi və siyasi baxımdan Azərbaycanın mənafeyinə heç də adekvat olmamışdır. Milli maraqları siyasi fəaliyyətində hər zaman uca tutan dahi şəxsiyyət Heydər Əliyev əvvəlki prinsiplərin yolverilməzliyini bəyan edərək Qərb şirkətləri ilə danışıqların yeni format və şərtlər əsasında aparılmasına nail olmuşdur.

Uzun sürən danışıqların müvəffəqiyyətlə yekunlaşmasında o zaman ARDNŞ-in vitse-prezidenti vəzifəsini daşıyan cənab İlham Əliyevin misilsiz xidmətlərini xüsusi qeyd etmək lazım gəlir. Onun üzərinə bütün bu çətinliklərin öhdəsindən gəlmək, neft müqavilələrində Azərbaycanın milli mənafelərinin maksimum səviyyədə qorunmasına nail olmaq kimi tarixi missiya düşmüşdür. “Əsrin müqaviləsi”nin imzalanması ilə bağlı apardığı danışıqlarda cənab İlham Əliyev prinsipiallıq, qətiyyət və iradə nümayiş etdirmişdir. Təyinatından cəmi iki həftə sonra neft müqaviləsi layihəsinin hazırlanması üçün Türkiyəyə, daha sonra isə yeni danışıqlara başlamaq məqsədilə ABŞ-ın Hyuston şəhərinə gedən İlham Əliyev burada diplomatik bacarığını yüksək səviyyədə nümayiş etdirmiş, opponentlərində inam və etimad formalaşdırmağa nail olmuşdur.

“Əsrin müqaviləsi” azad iqtisadi mexanizmlərin tətbiqini və dünya iqtisadiyyatına dinamik inteqrasiyanı, yeni iş yerlərinin açılmasını təmin etmiş, ölkəyə investisiya axınını sürətləndirmişdir. Bu müqavilə dünyada miqyasca ən böyük enerji layihəsinin həyata keçirilməsini təmin etməklə yanaşı, respublikamızın ciddi elmi əsaslara söykənən sosial-iqtisadi inkişaf strategiyasının əsasını qoymuş, dayanıqlı siyasi sabitliyə, iqtisadi və milli təhlükəsizlik maraqlarının beynəlxalq səviyyədə təminatına real zəmin yaratmışdır. Regionda digər qlobal enerji və kommunikasiya layihələrinin gerçəkləşdirilməsi anlamında müsbət presedent formalaşmışdır. Azərbaycanın Qərb dövlətləri ilə münasibətləri strateji müstəvidə inkişaf etməyə başlamış, müstəqil respublikamız Cənubi Qafqazda sülhün, sabitliyin, iqtisadi tərəqqi və inkişafın başlıca təminatçısına çevrilmişdir...

“Əsrin müqaviləsi” imzalanandan sonra hasil olunacaq milyonlarla ton xam nefti Qərb bazarlarına çıxaracaq boru kəmərlərinin hansı ölkələrdən keçəcəyi də uzun müddət mübahisəli müzakirə mövzularından biri olmuşdur. İlk gündən bununla əlaqədar müxtəlif təklif və ideyalar irəli sürülür, hətta bəzi dövlətlərin rəsmi Bakıya kənar təsir cəhdləri özünü qabarıq büruzə verirdi. Fəqət, ulu öndərimiz Heydər Əliyevin dəmir iradəsi, prinsipial və qətiyyətli mövqeyi, habelə o zaman ARDNŞ-in birinci vitse-prezidenti vəzifəsində çalışan cənab İlham Əliyevin danışıqlar prosesində nümayiş etdirdiyi diplomatik məharət, tərəfdaşı inandırmaq bacarığı sayəsində Azərbaycan neftinin nəqli marşrutları barədə optimal qərarlar qəbul edilmişdir. 1996-cı ilin yanvar ayında “Azərbaycan neftinin Bakı-Novorossiysk marşrutu ilə nəql edilməsi haqqında” Rusiya Federasiyası ilə Azərbaycan Respublikası arasında hökumətlərarası saziş imzalanmış, 1997-ci ilin oktyabr ayında həmin xətt istifadəyə verilmişdir.

Geosiyasi amillərlə bağlı ixrac boru kəmərlərinin çoxvariantlılığının zəruriliyi alternativ layihələr üzərində də gərgin iş aparılmasını tələb edirdi. 1997-ci ildə neftin Qara dənizə çıxarılması üçün Bakı–Tbilisi–Supsa marşrutu ilə nəqli haqqında Azərbaycanla Gürcüstan hökumətləri arasında saziş imzalandı. 1999-cu ilin 17 aprelində müstəqil Azərbaycanın tarixində daha bir əlamətdar hadisə yaşandı. Azərbaycan, Gürcüstan və Ukrayna prezidentlərinin iştirakı ilə uzunluğu 850 kilometr, illik buraxılış qabiliyyəti 5 milyon ton olan Bakı-Supsa neft kəməri və Gürcüstanın Qara dəniz sahilindəki Supsa ixrac terminalı istismara verildi.

Bununla belə, həmin kəmərlər Azərbaycanın getdikcə artan ehtiyaclarını ödəmək iqtidarında deyildi. “Əsrin müqaviləsi” çərçivəsində neft yataqlarının mənimsənilməsinə başlanılması əsas ixrac boru kəmərinin qısa zamanda inşasını zərurətə çevirmişdi. Ulu öndərimiz Heydər Əliyev bununla bağlı müdrik və uzaqgörən qərarını hələ ötən əsrin 90-cı illərinin ortalarında vermiş, Bakı–Tbilisi–Ceyhan neft kəməri ideyasını ilk dəfə olaraq gündəmə gətirmişdi. “Əsrin müqaviləsi” imzalandıqdan sonra bu kəmərin tərəfdarları az olduğundan, onun reallaşması da əfsanəyə bənzəyirdi. Buna baxmayaraq, Azərbaycan xalqının mənafelərini hər şeydən uca tutan dahi öndərimiz Heydər Əliyev böyük diplomatik ustalıqla bu kəmərin alternativsizliyini “Əsrin müqaviləsi”ndə iştirak edən şirkətlərə və onların təmsilçisi olan dövlətlərə qəbul etdirə bildi. İqtisadi cəhətdən nisbətən baha başa gəlməsinə rəğmən Bakı–Tbilisi–Ceyhan (BTC) neft kəmərinin üzərində dayanan Heydər Əliyev bunun strateji və siyasi baxımdan ən optimal qərar olduğunu sübuta yetirdi.

1998-ci ilin 29 oktyabrında Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə Azərbaycan, Türkiyə və Gürcüstan prezidentlərinin BTC-nin tikintisi ilə bağlı “Ankara bəyannaməsi” imzalandı. 1999-cu ilin noyabr ayının 18-də isə ATƏT-in İstanbul zirvə toplantısında “Xam neftin Azərbaycan Respublikası, Gürcüstan Respublikası və Türkiyə Cümhuriyyəti əraziləri ilə Bakı–Tbilisi–Ceyhan əsas ixrac boru kəməri vasitəsilə nəql edilməsinə dair” razılaşma əldə olundu. Həmin razılaşmaya ABŞ və Qazaxıstanın dövlət başçıları da imza atmaqla, üzərlərinə müəyyən hüquqi və siyasi təəhhüdlər götürdülər. BTC-nin reallaşması “Əsrin müqaviləsi”nin imzalanmasından sonra Azərbaycan üçün ikinci mühüm tarixi əhəmiyyət kəsb edən hadisə idi. 2002-ci ilin sentyabr ayının 18-də Səngəçal terminalında Azərbaycan, Türkiyə və Gürcüstan prezidentlərinin iştirakı ilə Bakı–Tbilisi–Ceyhan əsas ixrac boru kəmərinin təməlqoyma mərasimi keçirildi. Bu tədbir ulu öndər Heydər Əliyevin müəllifi olduğu uğurlu neft strategiyasının əməli nəticəsi, Prezident İlham Əliyevin əfsanənin reallığa çevrilməsində göstərdiyi fədakarlığın məntiqi nəticəsi idi.

Neft kapitalı insan kapitalına çevrilir

Azərbaycanın iştirakçısı və təşəbbüsçüsü olduğu layihələrin uğurla həyata keçirilməsi ölkəmizin iqtisadi və siyasi qüdrətini daha da artırır. Dünya Bankının məlumatına görə, neft satışından 2020-ci ilə qədər 200 milyard dollar vəsait toplanacaq. Bu, Azərbaycanın iqtisadi potensialı barədə aydın təsəvvür yaradır. Bu, eyni zamanda, Azərbaycanın qeyri-neft sektorunun neft amili hesabına illər keçdikcə gücləndirilməsi imkanının mövcudluğunu göstərir. Burada bir faktı da xatırlatmaq yerinə düşər: son üç ildə dövlət büdcəsinin 10 dəfə artması iqtisadi inkişafın hansı səviyyədə olduğunu açıqlayır. Ötən ilin dövlət büdcəsi 7,5 milyard manat idi. 2009-cu ilin icmal büdcəsi isə 12 milyard manatdır.

Bəli, Azərbaycanın bugünkü neft-qaz sənayesinin inkişafı, bu sahədə əldə edilən müsbət göstəricilər ölkəmizin gələcək tərəqqisi üçün geniş imkanlar açır. Bu barədə ölkə Prezidenti İlham Əliyev demişdir: “1994-cü ildə Azərbaycanda Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə başlanmış işlər bu gün artıq qitə miqyası almışdır və söz yoxdur ki, gələcəkdə regionun geosiyasi konfiqurasiyasında, siyasi proseslərin və inteqrasiyanın inkişafında çox mühüm rol oynayacaqdır”.

Bakı–Tbilisi–Ceyhan və Bakı–Tbilisi–Ərzurum neft-qaz kəmərlərinin reallaşdırılması ilə Azərbaycan Avropanın enerji təhlükəsizliyinin təminatçısına çevrilib. Ölkəmizin bugünkü iqtisadi imkanlarını nəzərə alan dünya dövlətləri, beynəlxalq təşkilatlar respublikamızın gələcəkdə bu rolunu daha da möhkəmləndirəcəyinə əminliklərini ifadə edirlər.

Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin möhkəmləndirilməsində, yeri və rolunun artmasında, mövqelərinin genişlənməsində neft strategiyasının əhəmiyyətini xüsusi vurğulayan Prezident İlham Əliyev “Azərbaycanın daha qüdrətli dövlətə çevrilməsi üçün Heydər Əliyev siyasi kursu davam etdirilməlidir” vədinə sadiqlik nümayiş etdirməklə ölkəmizin hərtərəfli inkişafına nail olur.

“Neft bizim üçün məqsəd yox, vasitə olmalıdır” deyən Prezident İlham Əliyev bu gün ölkəmizin iqtisadi və siyasi qüdrətinin artmasında, əsl söz sahibinə çevrilməsində bu amilin rolunu xüsusi qeyd edir. Azərbaycanın iştirakı olmadan bölgədə hansısa bir iqtisadi və siyasi layihənin reallaşmasından söhbət gedə bilmirsə, bu, dövlətimizin düşünülmüş və məqsədyönlü siyasətinin nəticəsidir.

Bəli, məhz düşünülmüş siyasətin hesabına sosial-iqtisadi sahələrdə dinamik inkişaf aydın nəzərə çarpır. Belə ki, son beş ildə iqtisadiyyat 2,6 dəfə artmışdır. Adambaşına düşən gəlir 5500 dollara çatmışdır. Sənayeləşmə prosesi geniş vüsət almışdır. Bunu sənaye istehsalının 2,5 dəfə artması da aydın göstərir. Qeyri-neft sektorunun inkişafı sənaye müəssisələrinin işə düşməsinə də öz müsbət təsirini göstərmişdir. Elə buna görə də beş il ərzində 766 min yeni iş yeri açılıb ki, bunun da 547 mini daimidir. Yoxsulluğun səviyyəsi 49 faizdən 13,2 faizə enmişdir.

İqtisadiyyatın inkişafı sosial sahəyə də öz müsbət təsirini göstərir. Ölkənin bütün regionlarında sosial-mədəni infrastruktur yeniləşdirilir, insanların həyat tərzi yaxşılaşır. Son beş ildə əhalinin gəlirləri 4 dəfə, minimum əmək haqqı 8,3 dəfə, minimum pensiya təxminən 4 dəfə artmışdır.

Neft amili hesabına qeyri-neft sektorunu getdikcə canlandırmaq, insanların sosial-məişət şəraitini yaxşılaşdırmaq Prezident İlham Əliyev tərəfindən prioritet vəzifə sayılır. Bununla bağlı dövlət başçımız demişdir: “Biz çalışmalıyıq və çalışırıq ki, bu gözəl imkanlardan gələcəkdə də səmərəli istifadə edək, Azərbaycanı hərtərəfli inkişaf etdirək. Bu gün Azərbaycanın enerji potensialı ölkəmizin hərtərəfli inkişafına xidmət göstərir. Biz neft kapitalını insan kapitalına çeviririk. Bu gün neftdən əldə olunan gəlirlər sosial məsələlərin həllinə yönəldilib. Bu gün işğaldan əziyyət çəkən soydaşlarımız yeni qəsəbələrə köçürülür. Azərbaycanda bir dənə də çadır şəhərciyi qalmayıb. Bu, məhz neft siyasətinin sayəsində mümkün olub. Minlərlə yeni məktəblər, yüzlərlə yeni xəstəxanalar, yollar, elektrik stansiyaları bugünkü Azərbaycanın reallıqlarıdır və bunun təməlində enerji siyasəti dayanır”.

Neft gəlirləri səmərəli istifadə edilir

Neftdən əldə olunan gəlirlərin səmərəli istifadəsi mühüm sosial-iqtisadi layihələri reallaşdırmaq üçün geniş imkanlar açır. Prezident İlham Əliyev çıxışlarında daim neft gəlirlərindən istifadəyə nəzarətin gücləndirilməsinin vacibliyini bildirir. Neftdən əldə olunan gəlirlər Dövlət Neft Fondunda toplanır. Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə yaradılan Dövlət Neft Fondunun fəaliyyəti şəffaflıq prinsipi üzərində qurulub.

Bu ilin birinci yarısında Dövlət Neft Fondu maliyyələşdirilən layihələr üzrə işləri davam etdirmişdir. Bu ilin yanvar-iyun ayları ərzində fondun büdcə gəlirləri 3156,3 milyon manat, büdcə xərcləri isə 2685,7 milyon manat olmuşdur. Həmin dövr ərzində fondun neft sazişlərinin həyata keçirilməsi ilə bağlı gəlirləri 2989,3 milyon manat, o cümlədən mənfəət neftinin və qazın satışından 2907,6 milyon manat, tranzit gəlirləri 5 milyon manat, Heydər Əliyev adına BTC əsas ixrac boru kəməri layihəsi üzrə dividentlərdən 75,5 milyon manat təşkil edib. Bu ilin birinci yarısında Neft Fondunun vəsaitlərinin idarə olunmasından əldə olunan gəlir 167 milyon manata bərabər olub.

Hesabat dövrü ərzində fondun 2009-cu il büdcəsinin icrası çərçivəsində 2530,0 milyon manat vəsait dövlət büdcəsinə transfer edilib. Qaçqın və məcburi köçkün ailələrinin məskunlaşdırılması və sosial-məişət vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üçün tədbirlərin icrasına 20,2 milyon manat, Samur–Abşeron suvarma sisteminin yenidən qurulmasına və Oğuz–Qəbələ–Bakı su kəmərinin çəkilişinə müvafiq olaraq 61,9 milyon manat və 68,5 milyon manat vəsait yönəldilmişdir. Bütün bunlarla yanaşı, Bakı–Tbilisi–Qars dəmir yolu layihəsinin və Azərbaycan gənclərinin xarici ölkələrdə təhsil almalarının maliyyələşdirilməsinə də fond tərəfindən vəsait ayrılmışdır.

Vaqif BAYRAMOV

Xalq qəzeti.- 2009.- 10 sentyabr.- S. 3.