Qlobal maliyyə böhranının mahiyyəti və səbəbləri
Qloballaşma dövrü milli iqtisadiyyatların
qeyri-sabitliyinin və böhranların yaranması
ehtimalının artması ilə səciyyələnir. Maliyyə
böhranları bu dövrdə bir çox ölkələrdə
davamlı xarakter almağa başlamışdır. Digər tərəfdən,
dünya konyukturasındakı dəyişmələrlə
birlikdə kompyuter sahəsindəki sürətli inkişaf nəticəsində
artan inteqrasiya, bir bölgədə yaşanan böhranın
digər ölkələrə təsirinin daha sürətlə
artmasına səbəb olur.
Xarici ölkə sakinlərinin
sərbəst olaraq daxili maliyyə bazarlarında istər
depozit yerləşdirməsi, istərsə də kredit ala bilməsi
ölkədaxili sakinlərin sərbəst şəkildə
bütün valyuta əməliyyatları apara bilməsi deməkdir.
Beynəlxalq bazarlarda maliyyə sərbəstləşməsi
adətən portfel investisiyalarının həcminin
artmasına səbəb olur. Bu cür investisiyaların verilməsində
inkişaf etmiş ölkələrin payı 90 faizi
keçir.
London birjası
dünyanın əsas maliyyə mərkəzlərindəndir.
İngiltərədə 1986-cı ildə həyata
keçirilən maliyyə bazarlarının sərbəstləşdirilməsi
siyasəti və elektronika sisteminə keçid beynəlxalq
maliyyə əməliyyatlarının həcmini
artırmışdır. Mərkəzi ölkələrdə faiz hədləri
(1990-cı illərdə) aşağı olduğu
üçün investorlar “inkişaf edən bazarlar”a, yəni
inkişaf etməkdə olan ölkələrdəki kapital bazarına
üz tuturlar. Həmin ölkələrdə risklər
yüksək olsa da gəlirlilik nisbəti inanılmaz dərəcədə
yüksək səviyyəyə çatır. İEOÖ-də portfel investisiyaları 1987-ci ildə
sıfıra yaxın olduğu halda, 1993-cü ildə 81,6
milyard dollara çatdı. Bunun 73 faizi istiqrazlar, 27 faizi səhmlər
olmuşdur. 1990-cı ildən sonra bu ölkələrin həm
dövlət, həm də özəl sektoru borc
bataqlığına düşdü və nəticədə
bir tərəfdən ixracat artdı, digər tərəfdən
məhsul istehsalı azalmağa başladı. 1994-cü ilə
qədər portfel investisiyaları əsasən 5 ölkə
— Argentina, Braziliya, Meksika, Cənubi Koreya, Türkiyə üzrə
təmərküzləşmişdir. Bu ölkələrdə
milli pul vahidləri ilə daxili bazara ixrac edilən mallar dollar
üzrə rəqabət gücünü itirirdi. Buna görə
də cari əməliyyatlar üzrə defisitin artması nəticəsində
risk sistematik artır və maliyyə böhranı
reallaşır.
Ciddi bir borc
böhranı 80-ci illərdən başlamışdır ki,
bu da neftin qiymətinin artımı ilə müşahidə
olunurdu. İxracatçıların öz iqtisadiyyatlarına
qoya bilmədikləri neftdən gələn böyük gəlirlər
böyük həcmdə sərbəst kredit resurslarına yol
açdı. Borc
alan qismində Latın Amerikası, həmçinin Mərkəzi
və Şərqi Asiya ölkələri
çıxış edirdilər. Onların çoxu
yanacağın qiymətinin belə artımından çox
ağır vəziyyətə düşdülər. Borclular ödəmə üçün valyuta toplamağa
çətinlik çəkirdi. İnkişaf etmiş
dünya staqflyasiya ilə rastlaşdı. Belə ki,
İEOÖ-də mallara olan tələb enmişdi. 1981-82-ci
illərdə Argentina və Çilidə borc böhranı
yarandı. Elə bu zaman Kolumbiya, Meksika, Peru və Uruqvayın
bank sistemi tamamilə çökdü. Maliyyə
böhranı kreditor ölkələrin borcunu ödəmə
qabiliyyəti olmayanlara yardım tədbirlərini həyata
keçirməyə məcbur etdi. ABŞ borclu ölkələrin
böyük borclarını kiçik borclarla əvəz etmək
planı hazırladı.
Müəyyən
müddət sürən nisbi sabitlikdən sonra 1994-1995-ci illərdə
beynəlxalq valyuta-kredit sferasında yenidən Meksikada bank,
valyuta və borc böhranı baş qaldırdı. Sonra isə
1997-98-ci illərdə Cənub-Şərqi Asiyada, Braziliyada,
Rusiyada, Türkiyədə, Argentinada maliyyə valyuta sistemində
problemlər yarandı.
Böhranları araşdırarkən
bütün ölkələrdə eynilik aşkar olunur. Cənub-Şərqi Asiyada pul və fond
bazarlarında dövlət büdcəsi və tədiyə
balansının kəsiri gərginlik yaratdı. Səhm və
daşınmaz əmlak qiymətlərinin spekulyativ
artımı qeyri-bank şirkətlərinin borclarının
artmasına səbəb oldu. Bir çox banklar
borclanmanın mümkün normalarını keçdilər.
Qısamüddətli və uzunmüddətli borclar
arasındakı nisbət pozuldu.
1997-ci ildə
özəl və dövlət sektorunun məcmuu daxili və
xarici borcu ÜDM-i Cənubi Koreya, Malayziya və Tailandda 2,3 dəfə,
İndoneziyada isə 2 dəfə üstələyirdi.
1996-cı ildə Cənubi Koreyanın xarici borcu 157 milyard
dollar təşkil edirdi ki, bunun 100 milyard dolları
qısamüddətli öhdəlik idi. 1997-ci ildə İndoneziyanın xarici
borcu 135 milyard dollar, o cümlədən 19 milyard dolları
qısamüddətli öhdəlik idi. Verilən kreditlərin
təminatı kimi yüksək qiymətləndirilən
şirkət aktivləri, torpaq sahələri, daşınmaz əmlaklar
çıxış edirdi. Birinci enmənin göstəriciləri
zamanı banklar likvidliklərini 2 dəfə itirdilər.Onlar
likvidliyi konpensasiya etmək üçün yüksək
faizli xarici kreditlərə müraciət etdilər. Xarici
investorlar isə kreditləri qısa müddətə verirdilər
ki, təhlükə yaranan zaman vəsaiti geri çəkmək
mümkün olsun. Belə təhlükə olan zaman onlar vəsaitlərini
geri çəkməyə başladılar. Nəticədə
adları çəkilən ölkələrdə banklar
bankrot halında idilər.
Bu regionda bank kollapsı, büdcə
defisiti, həmçinin valyuta ehtiyatlarının 62 milyard
dollardan 24 milyard dollara qədər azalması 1997-ci ildə
milli valyutaya inamın azalmasına və xarici valyutaya tələbin
artmasına, ajiotaja səbəb oldu. Sonunda bütün qrup
ölkələrdə valyuta kursları düşməyə
başladı. Belə ki, yalnız 1997-ci ildə milli valyutalar
30-50 faiz devalvasiya etdi. Bu hal ən çox İndoneziya rupisində
baş verdi (52 faiz). 1998-ci ildə Koreya, Malayziya, Filippin və
Tailandda devalvasiyanı zəiflətmək mümkün oldu.
İndoneziyada isə bu proses davam edirdi.
Asiya maliyyə böhranı bu
region ölkələrinə böyük vəsait yatıran
sənaye dövlətləri üçün həyəcan
siqnalı oldu. Onların buradan neft, xammal və digər
malların idxalına ehtiyacı var idi. Bu baxımdan həmin
dövlətlər böhranın aradan
qaldırılmasına xidmət etməyə hazır idilər.
Asiyada böhranın normallaşması başlayanda Braziliya
maliyyə uçurumu ilə üzləşdi. Daxili borcu
ödəmək üçün 100 milyard dollar vəsait tələb
olundu. Borc verənlərdə isə belə vəsait yox idi.
Ölkənin qızıl valyuta ehtiyatları 41 milyard dollara
kimi azaldı. Braziliya sabit məzənnədən üzən
valyuta məzənnəsi sisteminə keçdi və
valyutası 43 faiz devalvasiya etdi. Böhranın kəskinliyi bir
ildən sonra səngidi və əsas iqtisadi indiqatorlar
yaxşılaşdı. Bu proses digər ölkələrin
bankları və beynəlxalq təşkilatların köməyi
ilə baş verdi.
Bu tip analoji hallarla
növbəti dəfə Türkiyə və Argentina
qarşılaşdı. Hər iki ölkə kapital
bazarından borc alan ölkələr sırasına
düşdü. 1999-2000-ci illərdə onların payına
20 faizə yaxın belə borclanma və 10 faiz
İEOÖ-nün məcmuu borc payı düşürdü.
Dünya
böhranının qlobal maliyyə sisteminə neqativ təsirindən
qorunmaq üçün hər iki ölkəyə yardım tədbirləri
hazırlandı.
Beynəlxalq kreditləşmə
sistemindəki bütün problemlər, böhranların
qarşısının alınması üçün təxirəsalınmaz
xərclər sübut edir ki, yaranmış beynəlxalq maliyyə
memarlığı qloballaşma şəraitində ölkələrin
qarşılıqlı iqtisadi vəziyyətinə və əlaqələrinə
cavab vermir. 2008-ci ildə dünya iqtisadiyyatında daha bir maliyyə
böhranı başladı. Əvvəlki böhranların əsas
səbəbi valyuta sistemində yaranan problemlərlə əlaqədardırsa,
sonuncu maliyyə böhranının əsasında bank
sektorunda yaranan problemlər dayanır.
Maliyyə böhranı terminindən
son zamanlar çox geniş və ümumi mənada istifadə
olunur. Əvvəllər əgər söhbət iqtisadi
böhranlara səbəb olan hadisələrdən gedirdisə,
indi daha çox “pul böhranı”ndan danışılır.
Maliyyə böhranının səbəbləri
müxtəlifdir. İlk növbədə, bunun səbəbləri
əsassız makroiqtisadi siyasət, dövlət
köçürmə- ödəmə münasibətləri
sisteminin kökündən pozulması, inflyasiyanın güclənməsi,
bank sektorunda çaxnaşma, zəif milli maliyyə sistemi, əlverişsiz
xarici şərtlər (milli ixrac mallarının qiymətinin
düşməsi, idxal mallarının qiymətinin
qalxması), düzgün olmayan mübadilə kursu, siyasi
qeyri-sabitlikdir. Əksər iqtisadçılar maliyyə
böhranını maliyyə sisteminin böhranı kimi qələmə
verirlər. Maliyyə sisteminin böhranı əsas maliyyə
instutlarının öz borcunu ödəyə bilməməsi
ilə ifadə olunur və “maliyyə çaxnaşması”
ilə müşaiyət olunur. Maliyyə sistemi
böhranının bu cür institutsional anlaşılması
onun kredit müəssisələrinin müflisləşməsi
ilə əlaqələndirilməsinə və bank
böhranı kimi anlaşılmasına səbəb olur.
Maliyyə böhranının komponentləri
aşağıdakılardır: büdcə, bank, pul
dövriyyəsi, valyuta və birja. Maliyyə böhranı
dedikdə valyuta sisteminin böhranı, bank sisteminin
böhranı, fond bircası böhranı başa
düşülür.
Maliyyə böhranı maliyyə-kredit
sisteminin tarazlığının pozulmasıdır ki, bu da
özünü maliyyə müəssisələrinin və
kredit maliyyə təsisatlarının qeyri-sabitliyində,
milli valyutanın dəyərsizləşməsi və suveren
borcların ödənilməsində göstərir.
ABŞ-in Milli İqtisadi Tədqiqatlar
Bürosunun ekspertləri maliyyə böhranını 3
kateqoriya üzrə qruplaşdırırlar: bank, borc, valyuta
böhranları. Səbəb kimi aşağıdakılar
müəyyənləşdirilir:
- faiz dərəcələrinin
qalxması;
- fond bazarlarında qiymətlərin
düşməsi;
- qiymətlərin ümumi səviyyəsinin
gözlənilmədən düşməsi;
- qeyri-müəyyənliyin
artması və bank çaxnaşması;
- hədsiz kredit və borclar,
xarici beynəlxalq şoklar, valyuta riski, qlobal infeksiya.
Valyuta böhranı valyuta
bazarındakı vəziyyətin ağırlaşması ilə
əlaqədardır. O özünü valyuta
kurslarındakı kəskin tərrəddüdlərdə,
kapital axınında, devalvasiyada, revalvasiyada, beynəlxalq
likvidliyin zəifləməsində, valyuta-kredit və maliyyə
münasibətlərində qarşıdurmanın kəskinləşməsində
göstərir.
BVF-nin verdiyi tərifə görə,
valyuta böhranı mübadilə kursuna spekulyativ hücumlar
zamanı faiz dərəcələrinin kəskin qalxmasına
səbəb olur. Valyuta böhranı bank-sektorundakı
qeyri-sabitliyin yaranmasına yol açır. Valyuta və bank
qeyri-sabitliyinin yaranmsını iqtisadçılar xüsusi
terminlərlə ifadə edirlər - “ikiqat böhran”. Milli valyutanın
devalvasiyası bank çaxnaşmasının
yaxınlaşmasını göstərir, xüsusən əgər
bank öhdəliklərinin əsas hissəsi xarici valyutada ifadə
olunmuşsa. Eləcə də milli valyuta kursunun kəskin
qalxması bank böhranı yaradır. Bu halda xammal ixrac edən
ölkələrin ixracını sarsıdan həddindən
artıq yüksək valyuta kursu səbəb olur.
Məsələn, 1999-cu ildə
Braziliyada maliyyə böhranı başladı, bunun səbəbi
ölkənin milli pul vahidinin 30-40 faiz revalvasiyası idi. Bu
zaman Çili, Braziliya, Kolumbiya və Rusiyada baş verən bank
böhranının səbəbi milli valyutalarının məxəzlərinin
yüksək olması və faiz dərəcələrinin
qaldırılması idi. Digər tərəfdən
İEÖ-də bank faizlərinin qaldırılması
onlardan kredit tələb edən ölkələrdə bank
böhranının yaranması ehtimalını 3 səbəbdən
artırır:
Birinci, yüksək fazi dərəcələri
nəticəsində defolt ehtimalı artır.
İkinci, İEÖ-də faiz dərəcəsinin
qalxması İEOÖ-nün valyutasının dəyərsizləşməsinə
səbəb olanda xarici valyutada olan borcları ödəmək
üçün daha çox milli valyuta tələb olunur.
Üçüncü, sprkulyativ
hücumlar İEOÖ-nün bank sisteminin sabitliyinə ciddi təhlükə
yaradır.
Məsələn, 1998-ci il
böhranına qədər Rusiya banklarının əksəriyyəti
qiymətli kağızlar və digər maliyyə alətləri
vasitəsi ilə spekulyativ əməliyyatlar apararaq yüksək
gəlir əldə edirdi. Bu da maliyyə böhranının
başlamasına səbəb oldu.
Maliyyə böhranının bir
elementi də borc böhranıdır. Borc böhranı
dövlət və özəl subyektlərin kreditorlar
qarşısında öz öhdəliklərini yerinə
yetirə bilməməsidir. Bu mənada borc böhranı bank
böhranı ilə oxşar görünə bilər. Ona
görə də bank böhranı mahiyyət etibarı ilə
kredit böhranıdır, yəni kreditorun problemini öyrənib
təhlil edir, borc böhranı isə debitorun və ya borc
alanın fəaliyyətindəki qeyri-sabitliyə işarədir.
Borc böhranı bank böhranına ilkin real şərait
yaradır. S.Fişerin fikrincə, borc böhranı 3 səbəbdən
yarana bilər:
1. Borclu ölkələrin öz
iqtisadiyyatlarını düzgün idarə etməməsi;
büdcə kəsri və yüksək valyuta kursu.
2. Banklar tərəfindən
kreditlərin ehtiyatsız paylanması, yəni tələb və
şərtlərin yumşaldılması.
3. Borc verən ölkələrin
faiz dərəcələrini yüksəltməsi.
1980-cı ildə dünyada neft
böhranı oldu. Buna səbəb neft ixrac edən ölkələrin
yüksək neft gəlirləri əldə etməsi idi. Bu isə
neftin qiymətinin gündən-günə yüksəlməsi
hesabına baş verirdi. Bu vəsaitin hamısını
öz iqtisadiyyatlarında istifadə edə bilməyən neft
ixracatçıları ehtiyacı olan ölkələrə
kredit verməyə başladılar. Halbuki kredit verilən bu
ölkələr onsuz da neftin yüksək qiymətindən
ağır vəziyyətə düşmüşdülər.
Nəticədə həmin ölkələr krediti və onun
faizlərini ödəməkdə çətinlik çəkməyə
başladılar. Bu isə borc böhranı yaratdı.
(ardı var)
Dünyamalı VƏLİYEV,
Azərbaycan Universitetinin
kafedra müdiri, iqtisad elmləri namizədi
Xalq qəzeti.- 2009.- 12 sentyabr.- S. 4.