İnsanı əməlləri yaşadır

Tovuz! Azərbaycanın çox füsunkar bu rayonu haqqında çox yazılıb, çox deyilib. Amma ulu öndər Heydər Əliyevin əvəzsiz qiyməti bu rayon haqqında deyilənlərin və yazılanların sırasında həmişə birinci olacaq: “Tovuzun gözəl təbiəti, qiymətli sərvəti vardır. Onun ən qiymətli sərvəti adamlarıdır. “1990-cı ilin payızında Naxçıvan Muxtar Respublikasının Nehrəm kəndində camaatla görüşdən sonra Naxçıvan Vilayət Partiya Komitəsinin birinci katibi Afiyəddin Cəlilov məni ümummilli liderə təqdim etdi: “AzərTac”ın (o vaxt “Azərinforum”) müxbiridir, Tovuzdandır. Ulu öndərin nurlu sifəti bir az da işıqlandı, “Tovuzun qiymətli sərvəti adamlarıdır” kəlamını xatırlatdı və aramla Əli Süleymanovu, Firudin Bağırovu soruşdu. Mən bu barədə yazmışam. Əli dayıya da, onun övladlarına da danışmışam. Amma 19 il sonra o müqəddəs görüşü bir də xatırladım və bu dəfə Əli dayı həyatda olmayanda bu qənaətə gəldim ki, ulu öndərin o vaxt soruşduğu Əli Süleymanov bu sərvətlərdən təkcə biri yox, elə birincisi imiş!

Hələ orta məktəb illərində onun haqqında çox eşitmişdim. Elinin-obasının qeydinə qalan, onun hər bir probleminin həllində fəallıq edən Əli kişi dövrünün əsl milli rəhbərlərindən idi. Məhz onun sayəsində Qovlar kəndi böyümüş, gözəlləşmiş, Tovuzun sayılıb-seçilən şəhərtipli qəsəbələrindən olmuşdu. Hələ o vaxtlar atam deyərdi ki, Qovlar ona görə Qovlar oldu ki, onun Əli Süleymanov kimi oğlu və rəhbəri var. Bu kişi təkcə yollar çəkib,parklar salmadı, hər bir qovlarlının ağrı-acısı ilə maraqlandı, onlara ev tikməkdə, yurd-yuva salmaqda kömək etdi. Bu kişi qəsəbənin köhnə qəbirsanlığına belə əl gəzdirdi, oranı abadlaşdırdı. Su, yol çəkdirdi, qəbirsanlığı əsl parka çevirdi.

Atam dediyi bir söhbət də yaxşı yadımdadı: Əli Süleymanovdan xəbərsiz bir milisin belə ev tikdirənin, hasar çəkdirənin qapısını döyməyə cürəti olmazdı! O dövrdə bu işləri görmək əsl qəhramanlıq idi.

Kim idi Əli Süleymanov? Bu suala hər bir tovuzlunun təbii ki, öz cavabı var. Böyük Vətən Müharibəsindən sonra 41 il Qovlar kəndinə rəhbərlik edən Əli kişinin 90 illik ömrünün bəzi səhifələrini vərəqlədikcə, bu sadə və ali insanın böyük həyat yolu ilə üz-üzə dayanırıq. 1919-cu ildə Tovuz rayonunun Qovlar kəndində anadan olmuşdur. 1938-ci ildə Gəncə Pedaqoji Texnikumunu bitirmiş və həmin ili Tovuz rayonunun Şamlıx kəndindəki məktəbə direktor təyin edilmişdir.

1939-cu ildə hərbi xidmətə çağırılmış, Sovet–Finlandiya müharibəsində, eyni zamanda, İkinci Dünya müharibəsində alman faşizminə qarşı döyüşlərdə də iştirak etmişdir. Dörd dəfə yaralanmış və ordudan tərxis olunmuşdur. 1943-cü ildə orden və medallarla yanaşı, “Qırmızı Ulduz” ordeni ilə də təltif olunmuşdur. 1943-cü ildən 1947-ci ilə kimi Tovuz Rayon Hərbi Komissarlığında 2-ci bölmənin rəisi və rayon maliyyə şöbəsi müdirinin müavini vəzifəsində işləmişdir. 1947-ci ildə Tovuz rayonunun Qovlar kəndində kolxoz sədri vəzifəsinə seçilmiş və 1988-ci ilə kimi həmin kənddə kolxoz sədri və sovxoz direktoru vəzifəsində çalışmışdır. Təsərrüfatda yaxşı fəaliyyətinə görə rayon partiya komitəsinin 38 il mütəmadi olaraq büro üzvü olmuşdur.

Rəhbəri olduğu təsərrüfat daim qabaqcıl olmuş, keçici bayraqlarla və mükafatlara layiq görülmüş, özü isə 14-ə yaxın orden və medal almışdır. 5 il Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin deputatı olmuşdur.

Amma bu bir vərəqlik tərcümeyi-hal hər şeyi deyə bilmir. Onun gördüyü işlərin çəkisi – sanbalı o qədər böyük olub ki, sayıb-sadalamaqla qurtaran deyil. İşlədiyi kənddə təsərrüfatı irəliyə aparmaqla yanaşı, tikinti-abadlıq işlərinə də xüsusi qayğı göstərmiş və geridə qalmış kənd öz simasını başdan-başa dəyişmiş, 1967-ci ildə Qovlar kəndinə şəhərtipli qəsəbə adı verilmişdir. SSRİ dövründə ən yaxşı qəsəbələrin müsabiqəsində Qovlar 2 gümüş və 5 bürünc medala layiq görülmüşdür.

Qovlarda təsərrüfat rəhbəri olduğu dövrdə 15 min ton üzüm emal edən şərab zavodu, içki süzmə kombinatı, beton dayaqlar istehsal edən zavod, dörd yeni orta məktəb, bir internat məktəbi, musiqi məktəbi, kitabxana, texniki peşə məktəbi, mədəniyyət evi, yay kinoteatrı, 100 çarpayılıq xəstəxana, 40 çarpayılıq Naftalan müalicə korpusu, uşaq bağçaları, körpələr evi, sovxozun nəzdində fəaliyyət göstərən texnikum üçün təddris korpusu, yataqxana və digər binalar tikilib istifadəyə vermişdir. Bütün bunlardan əlavə, 3 böyük park saldırmış, 30-dan çox artezian quyuları qazdırmışdır. Qəsəbəyə 29 km içməli su kəməri çəkilmiş, Böyük Vətən Müharibəsində həlak olanların xatirəsinə abidə kompleksi ucaldılmışdır. Bu böyük siyahı onun qurub-yaratdığı işlərin hələ bir hissəsidir.

1988-90-cı illərdə azğın ermənilərin təcavüzünə tuş gələn Tovuz bir qarış torpağını belə düşmənə vermədi. Tovuz rayon prokuroru işləmiş Adil Mikayılovdan eşitdiyim bir söz yerinə düşür: “O vaxtlar düşmən mərmiləri Tovuz şəhərinə düşürdü. Adamlar gecə-gündüz səksəkə içərisində idi. O zaman başsız ölkədə Tovuz başsız deyildi: onun mərd oğulları, Əli Süleymanov kimi ağsaqqalları var idi.”

Bəli, Adil müəllim deyən kimi 70 yaşlı bu ağsaqqal özünü, gücünü səfərbər etdi. Ön cəbhədə oldu. Torpaqların müdafiə olunmasında gəncləri səfərbər edərək onlara öz döyüş təcrübəsini öyrətdi.

2008-ci ilin dekabrında Tovuzda ezamiyyətdə olanda RİH başçısı Tofiq Zeynalovun məsləhəti ilə Əli dayı ilə evlərində görüşdüm. Tofiq müəllim dedi ki, xəstələnib, əməliyyatdan çıxıb, amma xəstə olsa belə səninlə görüşəcək. Zəng edib razılıq aldı.

Evin qapısını özü açdı. Olduqca təmkinli və qürurlu idi. Xəstəliyi haqqında heç bir söz-söhbət açmadı, sanki, heç nə olmayıb. Mən hələ 1990-cı ildə Naxçıvanda işləyərkən ümummilli lider Heydər Əliyevin onu soruşduğunu söyləyəndə fikrə getdi və dedi:

– Heydər Əliyev tovuzluların böyük dostu idi. Heydər Əliyev yoldaş Moskvaya gedənlən sonra da, Naxçıvanda olanda da Tovuzla daim maraqlanıb. Naxçıvanda Ali Məclisin sədri seçiləndə təbrik teleqramı vurmuşam. Heydər Əliyevin ölüm xəbərini eşidəndə elə bildim ki, ən yaxın adamımı itirmişəm. Ən yaxın qohumum, qardaşım kimi ona yas saxladım, ehsan verdim. Bakıya gedib məzarını ziyarət etdim. Heydər Əliyev böyük şəxsiyyət idi, müsəlman-türk dünyasının əvəssiz lideri idi. Allah ona rəhmət eləsin. Şükürlər olsun ki, bu gün onun yerində İlham Əliyev kimi varisi var. Bu gün biz hamımız, Heydər Əliyevin xatirəsini əziz tutan hər bir Azərbaycan vətəndaşı İlham Əliyevə dayaq olmalıyıq.

– Ulu öndərlə görüşlərimizi xatırlayırsınızmı? – deyə soruşdum.

– Anbaan, günbəgün hər bir görüş yadımdadır, qocalıq çox şeyi unutdursa da bu cür işıqlı, nurlu bir insanla, Azərbaycanı tikib-quran, onu müstəqil dövlət kimi dünyaya tanıtdıran bir insanla görüşləri unutmaq olarmı?!

1969-cu ildə Heydər Əliyev Azərbaycan KP MK-nın I katibi seçiləndə mən Tovuz rayonundakı Mir Bəşir Qasımov adına kolxozun sədri idim. O zaman Azərbaycan kəndlərində vəziyyət ürək açan deyildi. Evlər çiy kərpicdən tikilirdi, texnika yox idi. İnsanlar ən ağır işləri də öz əlləri ilə yerinə yetirdilər. Heydər Əliyevin gəlişi ilə hər şey əsaslı surətdə kökündən dəyişdi. Azərbaycan həm sənaye, həm də kənd təsərrüfatı sahəsində misli görünməmiş bir inkişafa başladı. Təsəvvür edin ki, Heydər Əliyev Bakını yenidən tikdirdi. Qısa müddət ərzində Azərbaycanda pambıq istehsalı 200 min tondan 1 milyon tona yüksəldi.

Qovlarda yeni şərab zavodunun tikintisini təzəcə qurtarmışdıq. Tikinti çox yüksək keyfiyyətlə aparılmışdı. Hər tərəfə parket döşənmişdi. Adamın şəkili divarlara düşürdü. Heydər Əliyev özü şəxsən zavodun açılışına gəlmişdi.Çox razı qaldı. Həmin ili var qüvvəmizlə işlədik, hər hektardan 150 sentner üzüm götürdük.

Heydər Əliyevin Qovlara ikinci gəlişi də yadımdan çıxmır. Qovlar parkında Böyük Vətən müharibəsində həlak olanlara abidə qoymuşduq. Ukraynadan mütəxəssislər gətirmişdik. Müharibədə həlak olan 350 nəfər həmyerlimizin hamısının adlarını abidəyə yazdırmışdıq. Heydər Əliyev bu abidəni ziyarət etməyə gəldi. Mənimlə yaşıllaşdırma haqqında xeyli söhbət etdi. Dedi ki, yaşıllaşdırmanı davam etdirin. Mən onun sözlərindən sonra Qovlarda beş böyük park saldırdım.

Heydər Əliyevlə üçüncü görüşümüz Tovuz şəhərində oldu, müşavirə keçirilirdi. Mən rəyasət heyətində Heydər Əliyevin yanında oturmuşdum. Mənə söz veriləndə dedim ki, yoldaş Əliyev, kəndlərdə institutların filiallarını açmaq vaxtıdır. Tez əlini sifətinə qoydu. Soruşdu ki, bu nə deməkdir? Dedim ki, üzümçülük ixtisası alan mütəxəssis fəhlənin yanında üzümçülüyü bilmədiyinə görə utanır. Dedi:

– Tikə bilərsənmi?

Dedim:

– Verdiyiniz vaxtdan da qabaq tikərəm.

Heydər Əliyevin üzündə bir təbəssüm yarandı. Yanundakı adamlardan birinə göstəriş verdi ki, Əli kişiyə bir texnikum yaz!

Müşavirədən sonra Heydər Əliyev Bakıya qayıtmaq üçün qatara Şəmkirdə minməli idi. Gözlənilmədən dedilər ki, o qatara Qovlarda minəcək. Qovlarda camaatla Heydər Əliyevin maraqlı görüşü oldu. Həmin il 15 min ton əvəzinə 15 min 500 ton üzüm verdik. Biz belə işləyirdik. Heydər Əliyevin hər gəlişi, onunla olan hər görüşümüz, hər söhbətimiz yüksəliş, inkişaf idi. Onun dedikləri bizə qol-qanad verdi. Az müddətdə biz sovxoz – texnikumun korpuslarını genişləndirdik. Səadət sarayını, bir sıra başqa obyektləri tikib istifadəyə verdik. Məktəb binaları öz qapılarını uşaqların üzünə açdı. O illərdə görülən işlər haqqında qəsəbə sakinləri daha çox danışa bilərlər. Qovlarda müəssisələrin sayı əlliyə çatmışdı. Camaatın işləməsi və yaxşı yaşaması üçün kifayət qədər iş yerləri vardı.

İndi həmin görüşlərdən yadigar qalmış çoxlu fotoşəkil var. Onlara baxanda qürur hissi keçirirəm. Xoşbəxtəm ki, tarix səhnəsində silinməz yeri olan ümummilli liderimizlə – Heydər Əliyevlə dəfələrlə görüşüb, onun tövsiyyələrini dinləmişəm. Bu, mənim üçün çox böyük xoşbəxtlikdir.

Heydər Əliyevin gördüyü işlər haqqında nə qədər deyilib, yazılıbsa da çox azdır. Onun atdığı hər bir addım, dediyi hər bir söz Azərbaycan xalqı üçün qiymətli bir xəzinədir. Bunu ulu öndərimiz özü daha dolğun ifadə etmişdir: “Necə ki Azərbaycan var, mən də varam”.

Əli dayı danışırdı və danışdıqca hiss edirdim ki, o günlərin xatirəsi onu ruhlandırır və sanki, yenidən 30-40 il əvvələ qaytarırdı. 2 saatdan çox görüşümüzün necə sürətlə keçdiyini bilmədim. Saata baxıb özü təəccüblə dedi ki, doğurdanmı, biz 2 saatdı söhbət edirik. Onu yorduğum üçün üzr istədim. Etiraz etdi, əksinə, “sən məni gənclik illərimə qaytardın” – söylədi və çox qəribə bir əda ilə ayağa qalxdı:

— Mən jurnalisti, qonağı heç vaxt çayla yola sala bilmərəm, – dedi və kiməsə zəng etmək istədi. Təkidli etirazımdan sonra Heydər Əliyevlə bağlı söhbətə yenidən qayıtdı:

— Yaxşı yadımdadır. O, zaman Ermənistan KP MK-nın I katibi Dəmirçiyan Heydər Əliyevə zəng vuraraq demişdi ki, biz üzümçülük sahəsində Azərbaycanla Ermənistan arasında sosializm yarışına dair müqavilə bağlamaq istəyirik. Heydər Əliyev ona özünəməxsus olan bir yumorla cavab vermişdi:

— Siz belə bir müqaviləni Cəlilabad rayonu ilə bağlasanız daha yaxşı olar. Ermənistan cəmisi 200 min ton üzüm istehsal edir. Bizim Cəlilabad rayonunda isə 250 min ton üzüm dərirlər.

İndi 10 ay əvvəl olan bu görüş mənim üçün də xatirədir. Bu yazı isə 40 gün əvvəl də yazıla bilərdi. O özü haqqında yazılan yüzlərlə yazı oxumuşdu. Bu yazını isə ...

Amma təsəlli dolu həqiqət odur ki, Əli Süleymanovun Azərbaycan xəritəsinə həkk etdirdiyi çox abad və müasir Qovlar adında bir şəhər var. Bu Əli kişinin hələ sağlığında özünə qoyduğu heykəl deyilmi?! İşıqlı, asfalt küçələri ilə, yaşıl parkları ilə, tarixi abidələri və neçə-neçə tikililəri ilə qonağı-qaranı Əli kişi kimi qarşılayan Qovlar.

Əli kişi həmişə deyərdi ki, məni bu torpaq ucaldıb.İndi onun ucaldığı və ucaltdığı torpaqda, eləcə də bütün Tovuzda misli görünməyən quruculuq işləri vüsət alıb. Ölkə Prezidenti İlham Əliyevin regionların inkişafı ilə bağlı imzaladığı dövlət proqramları bu gün Tovuzda da çox böyük uğurla həyata keçirilir. Kəndlər, qəsəbələr abadlaşır, yeni-yeni məktəblər, xəstəxana və idarə binaları, körpülər, parlar, idman kompleksləri tikilir, əhalinin sosial vəziyyəti yaxşılaşır.

Əbəs deyilməyib ki, hər bir insanı sağlığında gördüyü işlər və əməllər yaşadır. Ruhun şad olsun, Əli dayı! Sənin əməllərini təkcə Qovların yox, bütün Tovuzun yaradıb-quran oğulları yaşadır.

Namiq ƏHMƏDOV

Xalq qəzeti.- 2009.- 13 sentyabr.- S. 5.