“Əsrin müqaviləsi” – davamlı iqtisadi inkişafa aparan yol

“Əsrin müqaviləsi” ilə qoyduğumuz təməl XXI əsrdə Azərbaycan xalqının inkişafı, firavan həyatı, müstəqil Azərbaycan dövlətinin suverenliyinin daha da möhkəmlənməsi üçün gözəl imkanlar yaradır və inanıram ki, XXI əsr müstəqil Azərbaycan dövləti üçün ən xoşbəxt dövr olacaqdır.

Heydər ƏLİYEV

Ümummilli lider

Ümummilli lider Heydər Əliyevin xalqın iradəsi və çağırışı ilə 1993-cü ildə hakimiyyətə qayıdışı Azərbaycanın siyasi və iqtisadi həyatında taleyüklü dəyişikliklərin başlanğıcını qoydu. Azərbaycan dövlətini və ölkə iqtisadiyyatını labüd fəlakətdən, hərc-mərclikdən xilas edən dahi rəhbər ölkənin iqtisadi yüksəlişi üçün də təcili tədbirlər görməyə başladı. İttifaq səviyyəsində mövcud olan iqtisadi əlaqələr dağıldıqdan sonra milli iqtisadiyyatın dirçəldilməsi üçün ölkənin təbii resurslarından istifadə edilməsi və yerli məhsulların xarici bazarlara çıxışının təmin edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi.

Məhz belə bir dövrdə, Azərbaycanın zəngin neft ehtiyatlarının mövcudluğunu nəzərə alan ümummilli lider Heydər Əliyev ilk vaxtlardan başlayaraq danışıqlar prosesinə ARDNŞ-in vitse-prezidenti, millət vəkili İlham Əliyevi də cəlb etdi. Beləliklə, cənab İlham Əliyev yeni neft strategiyasının hazırlanmasının və uğurla həyata keçirilməsinin ən fəal iştirakçılarından oldu. Onun bütün fəaliyyətinin mərkəzində özünün dəfələrlə vurğuladığı bir ideya dururdu: “Bizim məqsədimiz təkcə neft hasil etmək, onu nəql etmək, bundan vəsait əldə etməkdən ibarət deyildir. Bizim məqsədimiz neftdən gələn bütün mənfəətləri həm siyasi, həm iqtisadi, həm də başqa mənfəətləri Azərbaycan xalqının gələcək mənafeyinə, rifahına yönəltməkdən ibarətdir”.

Bütün bu işlərin əsas məqsədi SSRİ-nin süqutundan sonra iflic vəziyyətə düşmüş Azərbaycan iqtisadiyyatını dirçəltmək, dünya iqtisadiyyatına daha geniş inteqrasiya etməklə beynəlxalq aləmdə ölkənin nüfuzunu artırmaq və doğma Azərbaycan dövlətini dünyəvi bir dövlətə çevirməkdən ibarət idi. Təbii ki, burada ölkənin sosial-iqtisadi inkişafı, xarici əlaqələrin genişləndirilməsi, istehsal sferasının fəaliyyətinin bərpası və genişləndirilməsi, insanların maddi rifah halının yaxşılaşdırılması, ölkədə həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi və s. qarşıda duran mühüm vəzifələrdən idi. Ümummilli lider Heydər Əliyevin sözləri ilə desək: “Biz ölkəmizi iqtisadi cəhətdən inkişaf edən ölkə etmək istəyirik. Biz ölkəmizin vətəndaşlarına firavan həyat yaratmaq istəyirik. Biz müstəqil dövlət kimi daim yaşamaq istəyirik. Bütün bu işlər – təkcə neft sahəsində deyil, Azərbaycanın iqtisadiyyatının, həyatının bütün başqa sahələrində də gördüyümüz işlər məhz bu məqsədi daşıyır”.

20 sentyabr 2009-cu ildə Azərbaycan Respublikasının özünü təsdiq etdiyi, müstəqil dövlət kimi öz yeraltı və yerüstü sərvətlərinin şəriksiz sahibi olduğunun rəmzi sayılan “Əsrin müqaviləsi”nin imzalanmasının on beşinci ili tamam olur. Bu müqavilənin imzalanmasından ötən 15 il ərzində yaranan siyasi və iqtisadi vəziyyət nəinki Azərbaycanda, həm də Qafqaz regionunda, eləcə də müqavilənin iştirakçısı olan digər dövlətlərdə ciddi və mütərəqqi dəyişikliklərə səbəb olmuşdur. “Əsrin müqaviləsi”ndən keçən müddəti xronoloji təhlil etdikdə və bu müddət ərzində ölkənin iqtisadi göstəricilərinə nəzər saldıqda, müqavilənin əhəmiyyətliliyi bir daha aydın olur.

Hamımıza məlumdur ki, 20 sentyabr 1994-cü ildə Bakı şəhərində Xəzər dənizinin Azərbaycana aid sektorunda yerləşən “Azəri”, “Çıraq” və “Günəşli” yataqlarının birgə istismarı ilə bağlı neft hasilatı üzrə ixtisaslaşmış, yüksək nüfuza malik dünya dövlətlərini təmsil edən 12 iri neft şirkəti arasında beynəlxalq müqavilə imzalanmışdır ki, bununla da “Yeni neft strategiyası” uğurla həyata keçirilməyə başlandı. Bu müqavilələr Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi tərəfindən təsdiq edildi və 12 dekabr 1994-cü il tarixdə qüvvəyə mindi. Ölkəmizin iqtisadi inkişafında əvəzsiz rol oynayan və sonradan “Əsrin müqaviləsi” adlandırılan bu iri layihə üzrə ilkin neft 12 noyabr 1997-ci ildə hasil edilməyə başlandı. Təqribən, 730 milyon ton neft və 200 milyard kubmetrə yaxın təbii qaz – kondensat ehtiyatına malik olan yataqlarda görüləcək işlərə 12-14 milyard ABŞ dollarına yaxın investisiya qoyuluşu nəzərdə tutulurdu ki, bu da müstəqilliyini yenicə əldə etmiş Azərbaycan Respublikası üçün çox vacib idi.

Eyni zamanda, “Əsrin müqaviləsi”nin ilk günlərindən başlayaraq Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat Şirkəti yaradıldı və təsdiq olunmuş vahid proqram üzrə ARDNŞ ilə birgə işlərə başlandı. Bu saziş sonradan dünyanın 19 ölkəsinin 41 neft şirkəti ilə 26 sazişin də imzalanmasına şərait yaratdı. İmzalanmış neft sazişləri üzrə Azərbaycanın neft sənayesinin inkişafı üçün nəzərdə tutulmuş 64 milyard ABŞ dolları vəsait qoyuluşunun 57,6 milyard dolları dəniz yataqlarının mənimsənilməsinə və perspektivli strukturlarda kəşfiyyat-axtarış işlərinin aparılmasına yönəldilmişdir. Ümumilikdə isə “Əsrin müqaviləsi”nin həyata keçirilməsilə Azərbaycan iqtisadiyyatında dönüş yarandı, böyük işlərə və iri layihələrə start verildi.

Görülən operativ tədbirlər nəticəsində artıq 1999-cu ilin dekabrında Azərbaycan nefti ilə doldurulmuş ilk tanker dünya bazarına çıxarıldı. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, başlıca məqsədi milli iqtisadiyyatın dirçəldilməsi olan neft strategiyasının reallaşmasından əldə edilən valyuta isə ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən yaradılmış Dövlət Neft Fondunda toplanaraq ölkənin taleyüklü məsələlərinin həllinə və sosial problemlərin aradan qaldırılmasına yönəldilirdi.

Araşdırmalardan aydın olur ki, “Əsrin müqaviləsi” üzrə hasil edilən Azərbaycan neftinin dünya bazarlarına ixracı üçün ilkin dövrlərdə buraxıcılıq qabiliyyətləri o qədər də çox olmayan Bakı-Novorossiysk və Bakı-Supsa neft boru kəmərlərindən istifadə edilmişdir. Lakin yaxın illərdə müqaviləyə daxil olan yataqlar üzrə illik hasilatın 50 milyon tona çatdırılacağını nəzərə alan ümummilli lider Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə daha böyük nəqletmə imkanına malik ixrac marşrutları araşdırıldı və optimal variant kimi Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas ixrac boru kəməri seçildi. Məhz buna görə də layihənin həyata keçirilməsində fenomen siyasətçi Heydər Əliyevin əvəzsiz xidmətlərini nəzərə alan layihə iştirakçıları 2004-cü ildə BTC əsas ixrac boru kəmərinə Heydər Əliyevin adının verilməsi barədə qərar qəbul etdilər.

Artıq Bakı-Tbilisi-Ceyhan layihəsi üzrə ümumi işlər, demək olar ki, tamamlanmış və kəmər tam gücü ilə istifadəyə verilmişdir. Təbii ki, gələcəkdə daha böyük və geniş imkanlı terminalların yaradılması istiqamətində də işlər davam etdirilir. Onu da qeyd edək ki, hələ 2005-ci ilin mayında Bakıda BTC-yə ilk neft vurulmuş və bu neft 2006-cı ilin I rübündə Ceyhan limanına çatmışdır.

Bütün bunlarla yanaşı, hər zaman olduğu kimi, balanslaşdırılmış siyasət yürüdən Azərbaycan Respublikasında BTC ilə paralel olaraq, digər istiqamətlərdə də işlər davam etdirilmişdir. Belə ki, bu dövrdə Şimal istiqamətində uzunluğu 231 km olan neft kəməri bərpa və inşa edilmiş, Azərbaycan nefti Novorossiysk limanına (Rusiya Federasiyasına) nəql olunmuşdur. Paralel olaraq Qərb istiqamətində uzunluğu 837 km olan Bakı-Supsa boru kəməri inşa edilərək, 17 aprel 1999-cu ildə istismara verilmişdir. Statistik araşdırmalardan aydın olur ki, 1 yanvar 2005-ci ilə kimi qeyd edilən kəmərlər üzrə 48,7 milyon ton neft dünya bazarlarına çıxarılmışdır. Eyni zamanda, 1997-ci ildə respublikada neft hasilatı 9 milyon ton olduğu halda, 2003-cü ildə bu göstərici 15,3 milyon tona bərabər olmuşdur. Təbii ki, ölkədə neft hasilatının ilbəil artımı yeni ixrac boru kəmərinin çəkilişini bir zərurətə çevirmişdir. Bu istiqamətdə müxtəlif variantları nəzərdən keçirən dahi rəhbər Heydər Əliyev bütün iştirakçılar üçün səmərəli olan, ilk növbədə isə Azərbaycan dövlətinin və xalqının maraqlarına uyğun olan bir təşəbbüs irəli sürdü. 1999-cu ilin noyabrında Türkiyənin İstanbul şəhərində, ATƏT Sammiti çərçivəsində keçirilən görüşdə ABŞ, Türkiyə, Azərbaycan, Gürcüstan, Qazaxıstan və Türkmənistan prezidentləri tərəfindən Bakı-Tbilisi-Ceyhan (BTC) “Əsas İxrac Neft Kəməri”nin çəkilişi haqqında dövlətlərarası müqavilə imzalandı. 2002-ci il sentyabrın 18-də isə Bakıda, Səngəçal terminalında ümummilli lider Heydər Əliyevin, Türkiyə və Gürcüstan prezidentlərinin iştirakı ilə Bakı-Tbilisi-Ceyhan ixrac neft kəmərinin təməl daşı qoyuldu və tikintisinə başlanıldı, 2004-cü ilin oktyabrında isə BTC-nin Azərbaycan hissəsi Gürcüstan hissəsi ilə birləşdirildi.

Hazırda ulu öndər Heydər Əliyevin adını daşıyan bu kəmər Azərbaycan neftinin dünya bazarlarına çıxarılmasına imkan verməklə yanaşı, həm də “İpək yolu”nun və türkdilli ölkələrin əsas magistral kəməri statusunu qazanmışdır. Ümummilli liderin kristal siyasi iradəsinin təntənəsi olan Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəmərləri sisteminə dünya “arteriya”sı kimi daxil olmuşdur. Onu da qeyd edək ki, minbir əziyyətlə başa gələn bu əsas ixrac neft kəmərinin texniki-iqtisadi əhəmiyyətindən başqa, onun siyasi rolu da danılmazdır. Belə ki, bu neft kəməri dünya dövlətləri ilə Azərbaycanın yeni münasibətlərinin yaranmasına, dünya xalqları ilə əlaqələrinin yenidən qurulmasına təkan verərək, xarici siyasətin güclənməsinə, beynəlxalq aləmdə nüfuzun artmasına, eləcə də ölkənin siyasi və iqtisadi baxımdan inkişaf etməsinə səbəb olmuşdur. Eyni zamanda, BTC təkcə Azərbaycan üçün deyil, ümumilikdə beynəlxalq aləmdə enerji təhlükəsizliyi sistemi və neft ixracı sahəsində ölkəmizlə uğurlu tərəfdaşlıq edən bütün dövlətlər üçün müstəsna əhəmiyyət kəsb edən bir layihədir.

15 il öncə çoxlarının qeyri-real, xəyal kimi qəbul etdiyi bu layihə artıq əzəmətli bir gerçəklikdir. Burada “Əsrin müqaviləsi”nin 10-cu ildönümündə ölkə başçısı cənab İlham Əliyevin səsləndirdiyi bir fikri yada salmaq yerinə düşərdi: “Əsrin müqaviləsi” imzalanarkən bəziləri bunun uğuruna inanmırdı və hesab edirdilər ki, müqavilə elə kağız üzərində qalacaq. Çünki onun həyata keçirilməsi üçün təkcə iqtisadi deyil, eyni zamanda, siyasi və geosiyasi məsələlər öz həllini tapmalı idi. Heydər Əliyevin neft strategiyası və Heydər Əliyev diplomatiyası bunların həllini təmin etdi”.

Zaman keçdikcə Heydər Əliyevin neft strategiyasının davamlı uğurları Azərbaycan dövlətinin dinamik iqtisadi tərəqqisinə çevrildi. Başqa sözlə desək, neft strategiyası əsas məqsədinə nail olmağa başladı. Çünki həyata keçirilən neft siyasətinin də əsasını, məhz ölkənin proporsional iqtisadi inkişafı, sosial problemlərin həlli, vətəndaş azadlığının və digər demokratik dəyərlərin təmin olunması təşkil edirdi. Məhz bunun nəticəsidir ki, hazırda Azərbaycan iqtisadiyyatı öz inkişafının çox mühüm mərhələsinə qədəm qoyub.

Ölkə Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən həyata keçirilən irimiqyaslı islahatlar, imzalanan fərman və sərəncamlar, qəbul edilən qərarlar, reallaşan dövlət proqramları sayəsində Azərbaycan iqtisadi artım göstəriciləri ilə dünyanın lider dövlətləri sırasındadır. Bu gün ölkəmiz nəinki Qafqazda, həm də bütün bölgədə söz sahibidir. Azərbaycanın iştirakı olmadan bölgədə qlobal layihələrin həyata keçirilməsi qeyri-mümkündür. Azərbaycan Respublikasının coğrafi mövqeyindən irəli gələn bu imkanları ölkədə həyata keçirilən uğurlu iqtisadi islahatlar daha da artırır. Aparılan islahatlar nəticəsində son illər Azərbaycan iqtisadiyyatı dünyada analoqu olmayan sürətlə artmışdır.

Yeni neft strategiyası bir daha Azərbaycanın dünya üçün, dünya iqtisadiyyatı üçün açıq ölkə olduğunu bəyan etdi. Son dövrlər isə BTC-nin tam gücü ilə fəaliyyətə başlaması ölkəmizin inkişafında daha önəmli rol oynamışdır. BTC-nin ölkə iqtisadiyyatındakı rolundan, ümumilikdə Azərbaycana təsirlərindən danışan İlham Əliyev demişdir: “2007-ci ilin bırinci rübündə Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri artıq tam gücü ilə işləməyə başlamışdır. Biz görürük ki, kəmər istismara veriləndən sonra qısa müddət ərzində tam gücü ilə işləyir. Bu böyük nailiyyətdir, bizim böyük uğurumuzdur və bu kəmərin fəaliyyətinə şübhə ilə yanaşanlara gözəl cavabımızdır”.

Bəli, Azərbaycan iqtisadiyyatı ümummilli lider Heydər Əliyevin yaratdığı təməl üzərində hərtərəfli və dinamik inkişaf edir. Bu gün ölkədə mühüm qlobal proqramlar, irimiqyaslı layihələr, müxtəlif sahələri əhatə edən çoxsaylı dövlət proqramları həyata keçirilməkdədir ki, bütün bunlar da ən ümdə məqsədə – Azərbaycan dövlətinin iqtisadi qüdrətinin, nüfuzunun artmasına, beynəlxalq aləmdə ədalətli mövqeyinin təmin olunmasına və ən başlıcası, ölkədə həyat səviyyəsinin yüksəldilməsinə xidmət edir. Məhz bunun nəticəsidir ki, Azərbaycan Respublikası neft-qaz ölkəsi kimi bölgədə liderliyini inamla davam etdirir.

Ölkə iqtisadiyyatındakı dinamik proseslər daha da güclənir, güclü sənaye potensialı yaranır, sosial problemlərin həlli istiqamətində görülən tədbirlər öz bəhrəsini verir. Dövlətimizin BTC və digər iri layihələrdəki iştirakdan əldə etdiyi uğurları artıq hər bir vətəndaş hiss etməkdədir. Ölkə başçısı İlham Əliyevin sözləri ilə desək, biz Azərbaycanı güclü dövlətə çevirməliyik. Bu vəzifə bir müddət əvvəl qarşıya qoyulmuşdur və biz bu məqsədə doğru irəliləyirik. Azərbaycanda aparılan iqtisadi islahatlar öz səmərəsini verməkdədir. Biz son dörd il ərzində iqtisadi inkişaf baxımından dünyada ən sürətlə inkişaf edən ölkəyik.

Bu gün inamla həyata keçirilən Heydər Əliyev strategiyasının nəticəsi olaraq Azərbaycan dövləti müstəqilliyin möhkəmləndirilməsi, ölkədə tarazlı inkişafın təmin edilməsi istiqamətində atdığı addımlar və analoqu olmayan iqtisadi uğurları ilə beynəlxalq aləmdə nüfuzlu söz sahibinə çevrilmişdir. Artıq dünya birliyinə yaxından inteqrasiya olunan müstəqil Azərbaycan Respublikasında bütün proseslər xalqımızın milli mentalitetinə və dövlətçilik prinsiplərinə uyğun olaraq beynəlxalq birliyin, nüfuzlu beynəlxalq təşkilatların rəyləri nəzərə alınmaqla qloballaşma dövrünün tələbləri səviyyəsində qurulmaqdadır. Ölkə başçısı İlham Əliyevin təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə reallaşan iri yerli və regional layihələr nəticəsində Azərbaycan dövləti öz iqtisadi nəticələri ilə dünyanın aparıcı dövlətləri ilə bir sırada dayanır.

Artıq Azərbaycan inkişafın keyfiyyətcə yeni mərhələsinə keçmişdir. Müasir Azərbaycan iqtisadiyyatı MDB məkanında ən sürətli və dinamik inkişaf edən iqtisadiyyat olmaqla yanaşı, ümumi daxili məhsulun artım tempinə görə dünyada birinci yerdədir. Bu gün iqtisadi inkişaf göstəriciləri ilə artıq nəinki regionda və ya MDB-də, hətta dünyada lider dövlətlər sırasına qoşulan Azərbaycan Respublikasında əhalinin maddi rifah halının yaxşılaşdırılması istiqamətində çoxşaxəli islahatlar həyata keçirilməkdədir. Son dövrlər ölkəmizin sosial-iqtisadi, mədəni və digər sahələrdə əldə etdiyi uğurlar da məhz düşünülmüş fəaliyyətin nəticəsidir.

Həyata keçirilən uğurlu islahatlar nəticəsində Azərbaycan dövlətinin əldə etdiyi inkişaf artıq qarşısıalınmaz bir prosesə çevrilmişdir. Nəzərə alsaq ki, dünyanın iri dövlətləri kainatı bürüyən maliyyə böhranından sarsılırsa və bu böhran Azərbaycan iqtisadiyyatına, xalqın sosial həyatına elə bir ciddi təsir göstərə bilmirsə, onda əminliklə deyə bilərik ki, dahi şəxsiyyət Heydər Əliyev tərəfindən Azərbaycanın uzaq və parlaq gələcəyinə hesablanmış inkişaf strategiyası müasir dünya reallığından doğan tələblərə cavab verən bir formada uğurla davam etdirilir, eləcə də müstəqil dövlətimizin və xalqımızın maraqlarına tam cavab verir. Qazanılan uğurları, əldə edilən nailiyyətləri daha aydın təsəvvür etmək üçün İlham Əliyevin birinci prezidentlik dövrünün son ili olan 2008-ci ilin statistik məlumatlarına nəzər salaq.

Qeyd edildiyi kimi, 2008-ci il dünya tarixinə maliyyə və iqtisadi böhran ili kimi düşsə də, Azərbaycan Respublikası üçün növbəti uğurlu il olmuşdur. Belə ki, yola saldığımız il ərzində ölkə iqtisadiyyatının inkişafını xarakterizə edən makroiqtisadi göstərici olan ÜDM istehsalı 3,7 milyard manata yaxın artaraq 34,7 milyard manata çatmışdır. İl ərzində yaradılan əlavə dəyər məhsul istehsalı sahələrində 73 faiz, xidmət sahələrində 19,5 faiz, məhsula və idxala xalis vergilər üzrə 7,5 faiz artmışdır. Eyni zamanda, ÜDM-in 60,3 faizi sənaye sahələrinin, 7,3 faizi tikintinin, 5,4 faizi aqrar sahə, ovçuluq və meşə təsərrüfatının, 5,5 faizi nəqliyyatın, 5,8 faizi ticarət və pullu xidmət sahələrinin, 1,6 faizi rabitənin, 6,6 faizi isə digər sahələrin hesabına əldə edilmişdir. İl ərzində adambaşına düşən ÜDM 4051,5 manat və ya 4922,3 ABŞ dolları təşkil etmişdir ki, bu da 2007-ci ilin müvafiq göstəricisindən 10,3 faiz çoxdur.

Məlumdur ki, hər bir ölkənin inkişaf səviyyəsini xarakterizə edən göstəricilərdən biri də sənaye istehsalının həcmidir. Azərbaycan Respublikasında da ümumi daxili məhsulun formalaşmasında aparıcı rol oynayan sənaye sahələrində məhsul istehsalı keçən illə müqayisədə 6,8 faiz artmışdır. O cümlədən, statistik məlumatlara əsasən, 2008-ci ildə sənaye məhsulunun 77,5 faizi və ya 20,7 milyard manatı mədənçıxarma bölməsində, 18,1 faizi və ya 4,8 milyard manatı emal bölməsində, 4,4 faizi və ya 1,2 milyard manatı elektrik enerjisi, qaz və suyun istehsalı və bölüşdürülməsi bölməsində istehsal olunmuşdur. Bu isə mədənçıxarma bölməsində məhsul istehsalının 6,2 faiz artımı deməkdir ki, burada da müvafiq olaraq neft hasilatı 5,5 faiz, qaz hasilatı 52,1 faiz, digər faydalı qazıntılar hasilatı 22,8 faiz artmış və il ərzində 40,9 milyon ton neft, 14,6 milyard kubmetr əmtəəlik qaz hasil olunmuşdur.

Analoji olaraq emal bölməsində məhsul istehsalı 8 faiz, o cümlədən qida məhsulları istehsalı 0,6 faiz, neft məhsulları istehsalı 8,4 faiz, dəri məmulatları və ayaqqabı istehsalı 32,5 faiz, sellüloz-kağız istehsalı, nəşriyyat işi 3,2 faiz, kimya sənayesi istehsalı 37,4 faiz, rezin və plastik kütlə məmulatları istehsalı 16,2 faiz, metallurgiya sənayesi və hazır metal məmulatları istehsalı 27,9 faiz, maşın və avadanlıqlar istehsalı 10,1 faiz artmışdır.

İlin əvvəlindən ölkənin elektrik stansiyalarında 18,1 milyard kv.saat elektrik enerjisi istehsal olunmuşdur ki, bu da 8,8 faiz artım deməkdir. Göründüyü kimi, 2008-ci il sənaye sektoru üçün uğurlu olmuş və əvvəlki illərdə əldə edilmiş nailiyyətlər ötən ildə də davam etdirilmişdir.

Dünya təcrübəsi sübut edir ki, bütün tarixi dövrlərdə dünyanı, eləcə də ayrı-ayrı dövlətləri narahat edən ciddi problemlərdən biri də ərzaq çatışmazlığıdır. Eyni zamanda, sürətli iqtisadi inkişaf yolunda olan, əldə edilmiş inkişafı davamlı iqtisadi inkişafa çevirmək məqsədi ilə vaxtaşırı olaraq geniş əhatəli tədbirlər planı qəbul edən və həyata keçirən Azərbaycan Respublikasında əsas məsələlərdən biri də əhalinin ərzaq məhsulları ilə təminatını yaxşılaşdırmaq, istehsal edilən ərzaq məhsullarının keyfiyyətini yüksəltmək, bir sözlə, ölkənin ərzaq təhlükəsizliyini təmin etməkdən ibarətdir. Bu baxımdan ölkə başçısının 25 avqust 2008-ci il tarixli sərəncamı ilə təsdiq edilən “2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair Dövlət Proqramı”nda cəmiyyəti narahat edən aktual problemlərin həlli nəzərdə tutulmuşdur və proqram davamlı inkişafın təmin edilməsində xüsusi əhəmiyyətə malikdir.

Proqramda ölkədəki makroiqtisadi göstəricilərin mövcud vəziyyəti və artım dinamikası, torpaq, su və s. kimi təbii resurslardan istifadənin müasir vəziyyəti, bitkiçilik və heyvandarlıq məhsullarının istehsal və emal edilməsi imkanları, aqrar sektor üçün kadr hazırlığı və bu sahədə fəaliyyət göstərən elmi müəssisələrin mövcud vəziyyəti, ərzaq məhsulları istehsalının infrastruktur təminatı və s. məsələlər ətraflı təhlil edilmişdir. Təhlilin nəticələri belə qənaətə gəlməyə əsas verir ki, bu sahədə mövcud potensialdan tam və səmərəli istifadəyə hələ nail olunmamışdır. Başqa sözlə desək, inkişaf üçün potensial tükənməmişdir, sadəcə, bu sahədə müəyyən təkmilləşdirici tədbirlər həyata keçirməklə mövcud potensialı hərəkətə gətirmək lazımdır.

Qəbul edilən proqramdan da göründüyü kimi, ərzaq təhlükəsizliyini təmin etməyin başlıca yolu kənd təsərrüfatını inkişaf etdirməkdən ibarətdir. 2008-ci ilin statistik göstəriciləri Azərbaycanda aqrar sektorun da dinamik inkişaf etdiyini təsdiq edir. Belə ki, statistik məlumatlara görə, aqrar bölmədə dekabrın 1-nə kimi qarğıdalı da daxil olmaqla 2497,9 min ton taxıl, 1076,9 min ton kartof, 1203 min ton tərəvəz, 52,7 min ton pambıq, 698,1 min ton meyvə və giləmeyvə, 407,6 min ton bostan məhsulları, 108,9 min ton üzüm, 166,4 min ton şəkər çuğunduru, 2,5 min ton tütün, 307,4 ton yaşıl çay yarpağı toplanmışdır. Diri çəkidə 277,5 min ton ət, 1268,8 min ton süd, 906,1 milyon ədəd yumurta və 14,3 min ton yun istehsal olunmuşdur. Tərəvəz, bostan məhsulları, pambıq, tütün və yaşıl çay yarpağı istisna olmaqla qalan bitkiçilik və heyvandarlıq məhsullarının istehsalı keçən illə müqayisədə artmışdır. Dəyər ifadəsində bitkiçilik məhsulları istehsalı 7,5 faiz, heyvandarlıq məhsulları istehsalı 3,9 faiz və kənd təsərrüfatının ümumi məhsulu 6,2 faiz artmışdır. 2009-cu ilin məhsulu üçün 1 milyon hektardan çox şum qaldırılmış, təxminən 1 milyon hektar sahəyə buğda və arpa səpilmişdir.

Təbii ki, istənilən sahənin inkişaf etdirilməsi müəyyən maliyyə təminatı tələb edir. Başqa sözlə desək, həyata keçirilən layihələrin və tədbirlərin maliyyə təminatı nə qədər güclü olarsa, əldə edilən nəticə də bir o qədər uğurlu olar. 2008-ci il ərzində iqtisadi və sosial sahələrin inkişafı üçün bütün maliyyə mənbələrindən əsas kapitala 8 milyard manat həcmində investisiya yönəldilmiş, 4,9 milyard manatlıq tikinti-quraşdırma işləri görülmüşdür. 2007-ci illə müqayisədə istifadə olunmuş investisiyanın məbləği 38,8 faiz, tikinti-quraşdırma işlərinin həcmi 56,2 faiz artmışdır. Əsaslı vəsaitin 74,3 faizini və ya 5,9 milyard manatını daxili investisiyalar təşkil etmişdir ki, bu da 74,6 faiz artım deməkdir. İstehsal təyinatlı obyektlərin inşasının aparılmasına investisiyanın 74,3 faizi, yaxud 5,9 milyard manat sərf olunmuşdur. Əsas kapitala yönəldilmiş sərmayənin 47 faizini müəssisə və təşkilatların vəsaitləri, 40 faizini büdcə vəsaitləri təşkil etmişdir.

Əvvəlki illərdə olduğu kimi, 2008-ci il də genişmiqyaslı tikinti-quruculuq işləri ilə yadda qalmışdır. Bu il də milli iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində infrastruktur sahələrin yenidən qurulması istiqamətində geniş əhatəli tədbirlər həyata keçirilmişdir. Belə ki, ilin əvvəlindən ümumi sahəsi 1259,9 min kvadratmetrə bərabər yaşayış evləri, 60575 şagird yerlik ümumtəhsil məktəbləri, 237 çarpayılıq xəstəxana, növbədə 628 nəfərə xidmət etməyə imkan verən ambulator-poliklinika müəssisəsi, 3835 yerlik məktəbəqədər uşaq müəssisəsi, 840 yerlik klub, Ağdam, Salyan, Kürdəmir, Oğuz, Sabirabad, Biləsuvar və Qusar rayonlarında Olimpiya idman kompleksləri, Bakı şəhərində məişət soyuducuları zavodu, pambıq emalı fabriki, metronun “Nəsimi” stansiyası, Zaqatala və Lənkəranda hava limanları, Şamaxı şəhərində məişət soyuducuları zavodu , Bərdə rayonunda asfalt-beton, Qazax rayonunda bentonit gili, Sabirabad rayonunda sement, Kürdəmir rayonunda konserv, Qəbələ, Lənkəran və Biləsuvar rayonlarında süd emalı, Saatlı rayonunda biyan emalı, Balakən rayonunda yem istehsalı zavodları, Ağstafa rayonunda tikiş fabriki, Şəki rayonunda kolbasa məmulatı və pendir istehsalı sexləri, Lənkəran rayonunda uşaq sağlamlıq və “Qafqaz” turist istirahət mərkəzləri, Gəncə, Qazax, Qəbələ və Zaqatalada müalicə-diaqnostika mərkəzləri, Balakən rayonunda avtovağzal binası və s. istismara verilmişdir ki, bütün bunlar da il ərzində aparılan tikinti işlərinin bir qismidir.

Son illər Azərbaycan Respublikasında nəqliyyat sektorunun müasir səviyyədə qurulması, infrastruktur sahələrin təkmilləşdirilməsi, yeni yolların və yol ötürücülərinin tikintisi istiqamətində də iri beynəlxalq, regional və yerli layihələr həyata keçirilməkdədir. Respublıkamızda magistral avtomobil yollarının beynəlxalq standartlara uyğun yenidən qurulması, qədim İpək Yolunun bərpası, regionlarda beynəlxalq səviyyəli hava limanlarının inşası, Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft, Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəmərlərinin çəkilişi, Bakı-Tbilisi-Axalkalaki-Qars dəmir yolunun tikintisınə başlanılması, paytaxtımızda bir-birindən yaraşıqlı, möhtəşəm körpülərin və digər yol ötürücülərinin istifadəyə verilməsi nəqliyyat sektorunun imkanlarını xeyli genişləndirmişdir.

Bu gün infrastruktur layihələrinə dövlət büdcəsindən ayırmaların ilbəil yüksək templə artması Heydər Əliyev iqtisadi strategiyasının uğurla davam etdirilməsini və dövlət başçısı İlham Əliyevin bu məsələyə necə böyük həssaslıqla yanaşdığını göstərir. Əgər 2007-ci ilin dövlət büdcəsində investisiya layihələrinin maliyyələşdirilməsinə 1,5 milyard manat ayrılmışdırsa, 2008-ci ildə bu rəqəm 3,5 milyard manata yaxındır.

“Bölgələrin inkişafı Azərbaycan dövlətinin inkişafıdır” – deyən dövlət başçısı ölkəmizin ən ucqar rayonlarından tutmuş, ən uzaq kənd və qəsəbələrində aparılan quruculuq işlərinin keyfiyyətlə yerinə yetirilməsini diqqətdə saxlayır. Ölkə Prezidentinin 2008-ci il sentyabr ayının 26-da Gəncə şəhərinə və Kürdəmir rayonuna səfəri zamanı Kürdəmir dairəvi avtomobil yolunun açılışı avtomobil yollarının yenidən qurulmasına dair aparılan genişəhatəli işlərin bir nümunəsi idi.

Ölkənin iqtisadi, həm də sosial həyatında sürətlə inkişaf edən sahələrdən biri də rabitədir. Sahənin əməkçiləri ilin əvvəlindən əhaliyə, müəssisə və təşkilatlara 8284 milyon manatlıq, yaxud keçən ilin müvafiq dövründə olduğundan 29,7 faiz çox rabitə xidməti göstərmişlər. Xidmətlərin 75,8 faizi və ya 617,9 milyon manatı əhaliyə göstərilmiş və 31,9 faiz artmışdır. İl ərzində 12,6 milyard manat məbləğində istehlak malları satılmış və pullu xidmət göstərilmişdir. İstehlakçılara ticarət şəbəkəsindən 2007-ci ildəkindən 15,6 faiz çox və ya 9,6 milyard manat həcmində əmtəə satılmış və 29,6 faiz çox, yaxud 3 milyard manatlıq pullu xidmət göstərilmişdir. İstehlak bazarında satılmış malların 6,2 milyard manatını və ya 64,5 faizini ərzaq məhsulları, 3,4 milyard manatını qeyri-ərzaq malları təşkil etmişdir.

Aparılan statistik təhlillərdən aydın olur ki, ölkəmizin iqtisadi uğurları 2008-ci ildə də davam etmiş və gələcəkdə daha da sürətli inkişaf üçün zəngin potensial formalaşdırılmışdır. Ölkə başçısı İlham Əliyevin qeyd etdiyi kimi: “2008-ci ilin yekunları, eyni zamanda, son beş il ərzində görülən işlərə vurulan yekundur. Azərbaycan xalqı bu işlərə mənim üçün ən vacib olan münasibətini keçən ilin oktyabr ayında prezident seçkilərində bildirmişdir. Bu, bizim üçün ən böyük göstəricidir. Bizim işlərimizin düzgün aparılmasına ən böyük işarədir, ən böyük sübutdur. Elə etməliyik ki, növbəti illərdə xalqın etimadını doğruldaq, Azərbaycanın qarşısında duran bütün məsələləri uğurla həll edək, Azərbaycanı daha da gücləndirək, bölgədə və dünyada mövqelərimizi möhkəmləndirək, iqtisadi sahədə daha ciddi nailiyyətlərə çataq, bütün sosial məsələləri həll edək və beləliklə, ölkəmizi uğurla irəliyə aparaq”.

Təbii ki, milli iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələrində uğurlu nəticələrin əldə edilməsinə, ilk növbədə, düzgün daxili siyasətin həyata keçirilməsi, ölkədə demokratik mühitin formalaşdırılması və iş adamları üçün münbit şəraitin yaradılması əsasında nail olunmuşdur. İş adamları ilə mütəmadi görüşlərin keçirilməsi, xüsusi razılıq tələb edilən fəaliyyət növlərınin sayının azaldılması, sahibkarlığın inkişafına xidmət edən dövlət proqramlarının qəbulu, qeydiyyat-uçot məsələlərinin sadələşdirilməsi, ölkədə Sahibkarlığa Kömək Milli Fondunun fəaliyyətinin genişləndirilməsi, iş adamlarına güzəştli kreditlərin verilməsi, “bir pəncərə” sisteminin yaradılması və s. dövlət başçısı cənab İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə ölkə iqtisadiyyatının, xüsusilə özəl sektorun inkişafı və demokratik prinsiplərin reallaşdırılması istiqamətində atılan addımların çox az bir qismidir.

Beləliklə, “Əsrin müqaviləsi” müstəqil Azərbaycan Respublikasının mövcudluğu barədə dünyaya verdiyi ilk praktik, əməli işə dayanan bəyanatı idi. Biz bu müqaviləni imzalamaqla Azərbaycanın tam müstəqil dövlət olduğunu, xalqımızın öz sərvətlərinə sahib olduğunu dünyaya bir daha nümayiş etdirdik, – deyən ümummilli liderin bu sözləri 1994-cü ilin 20 sentyabrından sonra dəfələrlə təsdiqini tapdı. Təbii ki, həmin vaxtdan bu günədək, “Əsrin müqaviləsi”ndən ötən illər Azərbaycanın müstəqillik və dövlətçilik tarixinin əsas taleyüklü hissəsidir. Eyni zamanda, hər bir azərbaycanlıya məlumdur ki, bu illər heç də rəvan olmamışdır. Azərbaycanın müstəqillik yolunda saysız-hesabsız maneələr olub, dövlətçiliyimizə zərbə vurmağı qarşısına məqsəd qoyan mənfur düşmənlərlə mübarizə, müstəqilliyimizi hədəfə alan təxribatlar, qiyam və çevriliş cəhdləri həyata keçirilib. Bütün bunlara baxmayaraq Azərbaycan dövləti və xalqı özünün dahi oğlu, yenilməz Heydər Əliyevin müdrik siyasəti və qətiyyəti sayəsində bu əngəlləri birər-birər aşaraq sabitlik, inkişaf və rifah yoluna çıxdı. Eyni zamanda, Heydər Əliyevin neft strategiyası da zamanın bütün sınaqlarından uğurla çıxaraq bu inkişaf və rifahın baş təminatçısına çevrildi.

Yekunda ümummilli lider Heydər Əliyevin müstəqil Azərbaycan Respublikasının “Əsrin müqaviləsi”ndən başlanan inkişaf yolunda qarşıda duran vəzifələri və başlıca məqsədi yığcam ifadə edən bir fikrini yada salmaq daha məqsədəuyğun olardı: “1994-cü ildən Azərbaycan dövləti özünün yeni neft strategiyasını həyata keçirir və bu strategiyanın da əsas mənası, əsas prinsipləri Azərbaycanın zəngin təbii sərvətlərindən, o cümlədən neft və qaz sərvətlərindən Azərbaycan xalqının rifahı naminə daha da səmərəli istifadə etməkdən ibarətdir”.

İSA ALIYEV,

AMEA İqtisadiyyat İnstitutunun direktoru,

iqtisad elmləri doktoru, professor

AQİL ƏSƏDOV, AMEA İqtisadiyyat

İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, iqtisad elmləri namizədi

Xalq qəzeti.- 2009.- 13 sentyabr.- S. 1; 3.