Qlobal maliyyə böhranının mahiyyəti və səbəbləri
(əvvəli qəzetimizin 12 sentyabr tarixli sayında)
Bu böhranın digər səbəbi dövlət
borc öhdəliklərinin üst-üstə
yığışıb qalmasıdır. Bu, 1997-1998-ci illərdə
Asiya böhranının başlıca katalizatoru oldu. Beləliklə,
90-cı ildən başlayaraq transmilli banklar kredit verilməsində
ehtiyatlı strategiya işləyib hazırladılar. Lakin buna
baxmayaraq, 2008-ci ildə başlanan böhranda sadalanan bu amillərin
böyük rolu oldu.
Hazırda qlobal miqyasda
öz əhatə dairəsini genişləndirən maliyyə
böhranı öz başlanğıcını ABŞ-dan
götürüb. ABŞ-ın bu dərin maliyyə
böhranı ilə üzləşməsi bir neçə səbəbin
nəticəsində baş verdi. Öncə onu qeyd edək
ki, ABŞ-da böhranın başlanmasına şərait
yaradan simptomlar bir müddət əvvəl formalaşmağa
başlamışdır. Bunlar
aşağıdakılardır:
Birinci, ABŞ İraq
müharibəsinə bu günə qədər 3 trilyon dollar
xərcləyibdir ki, bu maliyyə itkisi də özünü
iqtisadiyyatda göstərməyə bilməzdi. Əslində
bu dövlət üçün böyük məbləğdə
rəsmi ehtiyatlar itkisi deməkdir.
Digər mühüm faktor
dövlətin ipoteka kreditləri sahəsində həyata
keçirdiyi səmərəsiz siyasət olmasıdır.
Qanunlar çərçivəsindən baxsaq, maliyyə
böhranında “günahkar” iki qanun layihəsidir. Bunlar 1995-ci
ildə ABŞ prezidentinin imzaladığı İctimai
İnvestisiya Aktına dəyişikliklər və həmin
prezident tərəfindən 1990-cı ildə imzalanan Maliyyə
Xidmətləri Modernizasiyası Aktıdır. Birinci qanun orta
və aşağı gəlirli əhalinin ev və digər
istehlak kreditləri almasına şərait yaratdı. Nəticədə
kredit verən qurumlar öz tələblərini yumşaltdılar.
Eyni zamanda, akta edilən digər dəyişikliklər
dövlət tərəfindən öhdəliklərinə zəmanət
verilən və dövlətdən limitsiz kredit ala bilən
açıq səhmdar cəmiyyətlərinin həmin
aşağı və orta gəlirlilər qrupuna da investisiya
yönəltməsinə imkan yaratdı. Bu, əslində
kredit qabiliyyəti olmayan qrupa kredit verilmə prosesinin
başlanması idi.
İkinci qanun layihəsi isə
banklara həm kommersiya, həm də investisiya fəaliyyəti
ilə məşğul olmaq imkanı verirdi. Dövlətin
kommersiya banklarının toplayacağı əmanətlərə
verdiyi zəmanət, eyni zamanda, həmin bankların investisiya
fəaliyyətindən yaranan zərərləri də örtəcəkdir.
İnvestisiya bankları isə əvvəllər depozit
yığa bilmirdilərsə, aktdakı dəyişiklikdən
sonra depozit yığan kommersiya bankları ilə birləşmək
hüququ qazandılar. Yığılan depozitlər riskili
maliyyə alətlərinin dövriyyəsinə sərf
olunurdu. Məsələn, İpoteka Qiymətli
Kağızlarına (İQK) Qanun dəyişiklikləri
çoxlu problemlər yaratdı. Orta və aşağı gəlirlilərə
(onların gəlirləri ev almalarına imkan verməsə də)
güzəştli kredit verilməyə başlandı. Səbəb
isə ipoteka verən şirkətlərin qazanc əldə
etmək istəyi idi. Həmin kredit verən şirkətlər
komissiya gəlirləri əldə etmək üçün
az gəlirli və kredit keçmişi olmayanlara ipoteka krediti
verdilər. İQK-nın dəyəri evlərin ilkin
alqı-satqı qiymətinə bağlı idi və əsas
gəliri ev alanın ödədiyi məbləğdir. Nəticədə
gəliri riskli olan əhaliyə verilən ipotekaların girov
göstərildiyi İQK üçün maliyyə
bazarları yaranır və müxtəlif maliyyə şirkətləri
İQK-ya yardım edirdi.
Fannie Mac və Freddie Mac şirkətləri
İQK bazarının likvidliyini artırmaq məqsədi ilə
dövlət tərəfindən İQK-ya investisiya etməyə
məcbur edildi. Artıq 2007-ci ildə bu iki şirkət 12
trilyon dollarlıq ipoteka bazarının yarısına sahib
idi. Qeyd edək ki, əksər maliyyə alətlərinin iki əsas
riski olur. Bu, faiz və kredit riskidir. 80-ci illər maliyyə
böhranında səbəb faiz riski idisə, cari
böhranın əsas səbəbi kredit riskidir. Bildiyimiz kimi,
kredit riski alınan kreditin və onun faiz dərəcəsinin
ödənilməsinin yerinə yetirilə bilməsidir. Həmçinin,
bu zaman ipoteka qiymətli kağızlarına edilən
spekulyativ hücumlar nəticəsində onun nominal dəyərinin
real dəyərindən bir neçə dəfə
artmasına gətirib çıxarmışdı.
Belə ki, ipoteka kreditləri ilə
əlaqədar kontraktların ifrat dərəcədə
mürəkkəbləşməsi qlobal maliyyə
böhranına təkan verdi. Amerikada qəbul olunmuş qaydaya
görə evlər sabit və dəyişkən kreditə
verilirdi. İnsanlar da gələcəkdə iqtisadiyyatın
yaxşı olacağını nəzərə alaraq dəyişən
faizlə kredit götürürdülər. Yəni, onlar “dəyişən
faiz krediti” prinsiplərini əsas götürərək, gələcəkdə
kredit faizlərinin aşağı düşəcəyinə
ümid edirdilər.
Lakin 2007-ci ilin sonu – 2008-ci ilin əvvəllərində
neftin qiymətinin gözlənilmədən qalxması Federal
Ehtiyatlar Sisteminin faizləri yüksəltməsinə səbəb
oldu. Bu da vətəndaşların kredit və onun faizlərinin
ödəmə qabiliyyətini aşağı saldı və
nəticədə evlər istehsalçı şirkətlərə
geri qaytarıldı. Həmin şirkətlər isə kreditləri
banklardan götürdükləri üçün banklar
kredit riski ilə üzləşdilər. Avtomatik olaraq geri gəlməyən
pullar böhranın başlanmasına səbəb oldu. Əgər
ev sahibi ödənişi yerinə yetirmirsə, ev
satılır, satış dəyəri İQK-nın sahibinə
gedir. Bildiyimiz kimi, bu İQK dəyərini ev sahibləri
ödəyə bilmədilər, İQK riski artdı və
onun qiyməti düşdü. Amerika birjalarında
daşınmaz əmlakın qiyməti sürətlə
düşməyə başladı. ABŞ birjalarında
baş verən dəyişikliklər dünyanın digər
birjalarına təsir edir. Bu gün Nyu-York birjası
dünyanın ən aparıcı birjasıdır və
dünya birjalarında qiymətlərin müəyyənləşməsində
mühüm rol oynayır. ABŞ birjalarında yaşanan
hallar digər dünya ölkələrinin birjalarında da
yaşanır.
Beləliklə, yuxarıda
sadalanan səbəblər ABŞ maliyyə
böhranının başlanmasına səbəb oldu. Nəticədə
maliyyə institutları böyük risklə üz-üzə
qaldılar. Qarşısı alına bilinməyən
böhran ABŞ iqtisadiyyatından bütün dünya
iqtisadiyyatına yayıldı. Bu maliyyə böhranı
müxtəlif analitiklərə görə, 1930-cu il
durğunluğundan sonra ən dəhşətli
böhrandır.
Dünya iqtisadi sisteminin üzləşdiyi
qlobal böhranın ən mühüm amilindən biri də
ayrı-ayrı dünya ölkələrində toplanan və
risk artıran qlobal kapital yığımıdır.
Dünyadakı investorlar ABŞ-dakı əsas böhranın
ardınca ağır itkilərə məruz qaldıqca,
dünya üzrə kapital çatışmazlığı
müşahidə etməyə başladılar. Eyni zamanda,
kapital sahibləri, böyük vəsaitləri idarə edənlər
tədricən əvvəlki dövrlərdən fərqli
olaraq, risklərə diqqətlə yanaşmağa, alternativlər
seçməyə və mümkün qədər kapital
yığımına üstünlük verməyə
başladılar.
İndiki zamanda bu o deməkdir ki,
riskili borc alanların və ya dünya üzrə kapital meylli
layihələrin ssudalara, qiymətli kağızlara
ehtiyacı olduğu halda, artıq qiymətli kağızlar
bazarında bunlarla bağlı böyük
çatışmazlıq yaranıb. Bu da nəticədə
böyük layihələrin təxirə salınmasına,
infrastruktur və ayrı-ayrı sənaye sahələrinin
inkişafı üçün kapitaldan asılı olan
Latın Amerikası, Avropanın İEOÖ-nü və Balkan
ölkələri regionlarında artım tempinin zəifləməsinə
gətirib çıxarıb.
Maliyyə böhranının
doğurduğu kapital yığımı digər tərəfdən
dünya bank sisteminə dağıdıcı təsir
göstərib. Dünyanın heç bir regionunda bank sektoru sənaye
sahələri ilə Avropada olduğu kimi inteqrasiya
olunmayıb. Ona görə də burada təsir daha da ciddidir.
ABŞ-da isə bununla müqayisədə daxili maliyyə
ehtiyacları üçün qiymətli kağızlar daha
etibarlı sayılır və ona görə də onlara
üstünlük verilir. Dünya iqtisadiyyatının qlobal
böhran nəticəsində üzləşdiyi mühüm
problem iqtisadi artım tempinin qlobal azalmasıdır ki, bu da əmtəəyə
olan tələbin və bunun nəticəsi olaraq istehsalın
azalması və istehsalın, xammal təchizatçısı
ölkələri bazalarının zəifləməsi nəticəsində
ixrac həcminin azalmasıdır.
Dünya iqtisadiyyatının
üzləşdiyi digər problem beynəlxalq bazarda neftə
tələbin azalması və onun qiymətinin sürətlə
aşağı düşməsi nəticəsində
iqtisadiyyatı xammaldan asılı olan ölkələrdə,
xüsusilə də Rusiyada maliyyə sektoru ilə
yanaşı, iqtisadiyyatın real sektorunda və sosial sferada
baş verən tənəzzüldür. Ümumiyyətlə,
maliyyə böhranı nəticəsində bütün
dünyada işsizlik artır, əmtəə qiymətləri
azalmaqda davam edir, neftin qiyməti cəmi 1 il bundan əvvəlki
yüksək səviyyədən 3 dəfədən çox
aşağı düşüb.
Böhranın nəticələrinə
gəlincə, bunları qeyd etmək lazımdır. Neqativ təsirlər:
- istehsala olan tələb
azaldığından istehsal və bölgü zəifləyəcək;
- işsizlik avtomobil və hava nəqliyyatından
istifadəni azaldacaq;
- əlaqələndirilməmiş
maliyyə tədbirləri, xüsusilə də böyük
ölkələr tərəfindən əsas sənaye sahələrinə
subsidiyalar istənilən yerdə əks-təsir törədə
bilər (1930-cu illərdə “qonşunu zəiflət” siyasəti
tənəzzülü daha da dərinləşdirmişdi);
- maliyyə sektorunda zəruri
islahatların aparılmaması maliyyə əməliyyatları
iştirakçılarının fəaliyyətinin və əməliyyatlarının
qeyri-şəffaf qalmasına, bu da öz növbəsində
bərpaya mane olan likvidliyin azalmasına səbəb olur.
Dünya Bankının tədqiqatlarına
görə dünyada neft məhsullarına tələbat
sürətlə aşağı enəcək və
xammalın qiyməti də aşağı düşəcək.
Lakin 1990-cı il səviyyəsinə enməyəcək.
1982-ci ildən indiyə qədər
birinci dəfə beynəlxalq ticarət azalacaq və bu
tendensiya bir çox sənaye sahələrini əhatə edəcəkdir.
Maraqlıdır ki, böhranın pozitiv təsirləri də
vardır. Onlar bunlardır:
- İran və Əfqanıstandakı
münaqişə tədricən aradan qalxacaq;
- dünyanın nəhəng
ölkələri olan Çin və Hindistan inkişafın
lokomotivi olaraq beynəlxalq münasibətlərin hərəkətverici
qüvvəsinə çevriləcək;
-neft ehtiyatları tükənmək
üzrədir və onun bərpası daha çox vəsait tələb
edəcək;
Rusiya kimi OPEK-ə qeyri-üzv
ölkələr bu təşkilata qoşularaq vahid enerji siyasəti
aparmağa məcbur olacaqlar;
- enerji sərfində də qənaətli
evlər və avtomobillər yaradılacaq;
- ictimai nəqliyyat sektorunun
inkişaf etdirilməsinə böyük investisiya cəlb ediləcək;
- OPEK üzvləri müəyyən
edilmiş kvotalara əməl etməmək məcburiyyətində
qalacaq;
- alternativ enerji mənbələri
ticarət baxımından daha əlverişli və rəqabət
qabiliyyətli olacaq;
- əlavə ehtiyatlar kəşf
ediləcək.
Uoll-Strit mütəxəssisləri
Dünya Bankının bədbin proqnozları ilə
razılaşmır və iddia edirlər ki, üç il
müddətinə bir barrel neftin qiyməti 75 dollara qalxacaq,
yeyinti məhsulları isə indikinə nisbətən 50 faiz
ucuzlaşacaqdır.
Məlum olduğu kimi, Londonda
keçirilmiş 20-liyin görüşü nəticəsində
ölkə liderləri böhrana qarşı mübarizənin
6 əsas istiqamətini müəyyən etmiş və 1,5 il ərzində
5 trilyon dollar həcmində vəsaitin ayrılması barədə
razılığa gəlmişdilər. Antiböhran istiqamətləri
kimi aşağıdakılar nəzərdə tutulmuşdur.
1. BVF ehtiyatlarının
artırılması və böhrandan ən çox əziyyət
çəkmiş ölkələrə yardım edilməsi;
2. “Vergi oazislərə”
qarşı mübarizə;
3. Müflis olmuş şirkətlərin
və bankların rəhbərliyinə bonus ödəmələrinin
tənzimlənməsi;
4. Ölkələr səviyyəsində
stimullaşdırıcı tədbirlər;
5. Maliyyə bazarları nəzarətinin
gücləndirilməsi;
6. Milli iqtisadiyyatların sabitliyinin təmin edilməsi.
Ayrılmış 5 trilyon dollardan 1,1 trilyon dollarının (təqribən beşdə biri) BVF və digər maliyyə institutlarına verilməsi nəzərdə tutulur. BVF-ə ayrılmış 1,1 trilyon dollardan 750 milyard dollarının kreditləşmə prosesinin bərpasına, iqtisadi artımın təmin edilməsinə və yeni iş yerlərin açılmasına, o cümlədən 250 milyard dolların ölkələrin tədiyyə balanslarının tənzimlənməsinə yönəldilməsi nəzərdə tutulur. Böhrana qarşı tədbirlərin görülməsi və vəsaitlərin ayrılması belə deməyə əsas verir ki, tezliklə dünya iqtisadiyyatıında artım 4 faiz səviyyəsində olacaq.
2008-ci ildə başlanmış qlobal maliyyə böhranı bir çox dövlətlərin maliyyə həyatına sarsıdıcı zərbə vurmuş və dünya maliyyə sisteminin qeyri-sabitliyini artırmışdır. Müasir dövrdə gənc Azərbaycan dövləti də qlobal iqtisadiyyata aktiv inteqrasiya olunur və dünya iqtisadiyyatında özünəməxsus yer tutur. Ona görə də dünya iqtisadiyyatında baş verən önəmli proses və təmayüllər Azərbaycan iqtisadiyyatına bu və ya digər formada təsir edir. Lakin bu da sevindiricidir ki, Azərbaycan iqtisadiyyatı və yaradılmış bazar institutları artıq elə bir səviyyəyə çatmışdır ki, dünyada gedən bir sıra qlobal neqativ proseslərin bizə təsiri ya az olur, ya da tamam təsirsiz ötüşür.
Dünyamalı VƏLİYEV,
Azərbaycan Universitetinin
kafedra müdiri, iqtisad elmləri
namizədi
Xalq qəzeti.- 2009.- 18 sentyabr.- S. 3.