Qlobal maliyyə böhranının mahiyyəti və səbəbləri

 

(əvvəli qəzetimizin 12 sentyabr tarixli sayında)

 

Bu böhranın digər səbəbi dövlət borc öhdəliklərinin üst-üstə yığışıb qalmasıdır. Bu, 1997-1998-ci illərdə Asiya böhranının başlıca katalizatoru oldu. Beləliklə, 90-cı ildən başlayaraq transmilli banklar kredit verilməsində ehtiyatlı strategiya işləyib hazırladılar. Lakin buna baxmayaraq, 2008-ci ildə başlanan böhranda sadalanan bu amillərin böyük rolu oldu.

 

Hazırda qlobal miqyasda öz əhatə dairəsini genişləndirən maliyyə böhranı öz başlanğıcını ABŞ-dan götürüb. ABŞ-ın bu dərin maliyyə böhranı ilə üzləşməsi bir neçə səbəbin nəticəsində baş verdi. Öncə onu qeyd edək ki, ABŞ-da böhranın başlanmasına şərait yaradan simptomlar bir müddət əvvəl formalaşmağa başlamışdır. Bunlar aşağıdakılardır:

Birinci, ABŞ İraq müharibəsinə bu günə qədər 3 trilyon dollar xərcləyibdir ki, bu maliyyə itkisi də özünü iqtisadiyyatda göstərməyə bilməzdi. Əslində bu dövlət üçün böyük məbləğdə rəsmi ehtiyatlar itkisi deməkdir.

Digər mühüm faktor dövlətin ipoteka kreditləri sahəsində həyata keçirdiyi səmərəsiz siyasət olmasıdır. Qanunlar çərçivəsindən baxsaq, maliyyə böhranında “günahkar” iki qanun layihəsidir. Bunlar 1995-ci ildə ABŞ prezidentinin imzaladığı İctimai İnvestisiya Aktına dəyişikliklər və həmin prezident tərəfindən 1990-cı ildə imzalanan Maliyyə Xidmətləri Modernizasiyası Aktıdır. Birinci qanun orta və aşağı gəlirli əhalinin ev və digər istehlak kreditləri almasına şərait yaratdı. Nəticədə kredit verən qurumlar öz tələblərini yumşaltdılar. Eyni zamanda, akta edilən digər dəyişikliklər dövlət tərəfindən öhdəliklərinə zəmanət verilən və dövlətdən limitsiz kredit ala bilən açıq səhmdar cəmiyyətlərinin həmin aşağı və orta gəlirlilər qrupuna da investisiya yönəltməsinə imkan yaratdı. Bu, əslində kredit qabiliyyəti olmayan qrupa kredit verilmə prosesinin başlanması idi.

İkinci qanun layihəsi isə banklara həm kommersiya, həm də investisiya fəaliyyəti ilə məşğul olmaq imkanı verirdi. Dövlətin kommersiya banklarının toplayacağı əmanətlərə verdiyi zəmanət, eyni zamanda, həmin bankların investisiya fəaliyyətindən yaranan zərərləri də örtəcəkdir. İnvestisiya bankları isə əvvəllər depozit yığa bilmirdilərsə, aktdakı dəyişiklikdən sonra depozit yığan kommersiya bankları ilə birləşmək hüququ qazandılar. Yığılan depozitlər riskili maliyyə alətlərinin dövriyyəsinə sərf olunurdu. Məsələn, İpoteka Qiymətli Kağızlarına (İQK) Qanun dəyişiklikləri çoxlu problemlər yaratdı. Orta və aşağı gəlirlilərə (onların gəlirləri ev almalarına imkan verməsə də) güzəştli kredit verilməyə başlandı. Səbəb isə ipoteka verən şirkətlərin qazanc əldə etmək istəyi idi. Həmin kredit verən şirkətlər komissiya gəlirləri əldə etmək üçün az gəlirli və kredit keçmişi olmayanlara ipoteka krediti verdilər. İQK-nın dəyəri evlərin ilkin alqı-satqı qiymətinə bağlı idi və əsas gəliri ev alanın ödədiyi məbləğdir. Nəticədə gəliri riskli olan əhaliyə verilən ipotekaların girov göstərildiyi İQK üçün maliyyə bazarları yaranır və müxtəlif maliyyə şirkətləri İQK-ya yardım edirdi.

Fannie Mac və Freddie Mac şirkətləri İQK bazarının likvidliyini artırmaq məqsədi ilə dövlət tərəfindən İQK-ya investisiya etməyə məcbur edildi. Artıq 2007-ci ildə bu iki şirkət 12 trilyon dollarlıq ipoteka bazarının yarısına sahib idi. Qeyd edək ki, əksər maliyyə alətlərinin iki əsas riski olur. Bu, faiz və kredit riskidir. 80-ci illər maliyyə böhranında səbəb faiz riski idisə, cari böhranın əsas səbəbi kredit riskidir. Bildiyimiz kimi, kredit riski alınan kreditin və onun faiz dərəcəsinin ödənilməsinin yerinə yetirilə bilməsidir. Həmçinin, bu zaman ipoteka qiymətli kağızlarına edilən spekulyativ hücumlar nəticəsində onun nominal dəyərinin real dəyərindən bir neçə dəfə artmasına gətirib çıxarmışdı.

Belə ki, ipoteka kreditləri ilə əlaqədar kontraktların ifrat dərəcədə mürəkkəbləşməsi qlobal maliyyə böhranına təkan verdi. Amerikada qəbul olunmuş qaydaya görə evlər sabit və dəyişkən kreditə verilirdi. İnsanlar da gələcəkdə iqtisadiyyatın yaxşı olacağını nəzərə alaraq dəyişən faizlə kredit götürürdülər. Yəni, onlar “dəyişən faiz krediti” prinsiplərini əsas götürərək, gələcəkdə kredit faizlərinin aşağı düşəcəyinə ümid edirdilər.

Lakin 2007-ci ilin sonu – 2008-ci ilin əvvəllərində neftin qiymətinin gözlənilmədən qalxması Federal Ehtiyatlar Sisteminin faizləri yüksəltməsinə səbəb oldu. Bu da vətəndaşların kredit və onun faizlərinin ödəmə qabiliyyətini aşağı saldı və nəticədə evlər istehsalçı şirkətlərə geri qaytarıldı. Həmin şirkətlər isə kreditləri banklardan götürdükləri üçün banklar kredit riski ilə üzləşdilər. Avtomatik olaraq geri gəlməyən pullar böhranın başlanmasına səbəb oldu. Əgər ev sahibi ödənişi yerinə yetirmirsə, ev satılır, satış dəyəri İQK-nın sahibinə gedir. Bildiyimiz kimi, bu İQK dəyərini ev sahibləri ödəyə bilmədilər, İQK riski artdı və onun qiyməti düşdü. Amerika birjalarında daşınmaz əmlakın qiyməti sürətlə düşməyə başladı. ABŞ birjalarında baş verən dəyişikliklər dünyanın digər birjalarına təsir edir. Bu gün Nyu-York birjası dünyanın ən aparıcı birjasıdır və dünya birjalarında qiymətlərin müəyyənləşməsində mühüm rol oynayır. ABŞ birjalarında yaşanan hallar digər dünya ölkələrinin birjalarında da yaşanır.

Beləliklə, yuxarıda sadalanan səbəblər ABŞ maliyyə böhranının başlanmasına səbəb oldu. Nəticədə maliyyə institutları böyük risklə üz-üzə qaldılar. Qarşısı alına bilinməyən böhran ABŞ iqtisadiyyatından bütün dünya iqtisadiyyatına yayıldı. Bu maliyyə böhranı müxtəlif analitiklərə görə, 1930-cu il durğunluğundan sonra ən dəhşətli böhrandır.

Dünya iqtisadi sisteminin üzləşdiyi qlobal böhranın ən mühüm amilindən biri də ayrı-ayrı dünya ölkələrində toplanan və risk artıran qlobal kapital yığımıdır. Dünyadakı investorlar ABŞ-dakı əsas böhranın ardınca ağır itkilərə məruz qaldıqca, dünya üzrə kapital çatışmazlığı müşahidə etməyə başladılar. Eyni zamanda, kapital sahibləri, böyük vəsaitləri idarə edənlər tədricən əvvəlki dövrlərdən fərqli olaraq, risklərə diqqətlə yanaşmağa, alternativlər seçməyə və mümkün qədər kapital yığımına üstünlük verməyə başladılar.

İndiki zamanda bu o deməkdir ki, riskili borc alanların və ya dünya üzrə kapital meylli layihələrin ssudalara, qiymətli kağızlara ehtiyacı olduğu halda, artıq qiymətli kağızlar bazarında bunlarla bağlı böyük çatışmazlıq yaranıb. Bu da nəticədə böyük layihələrin təxirə salınmasına, infrastruktur və ayrı-ayrı sənaye sahələrinin inkişafı üçün kapitaldan asılı olan Latın Amerikası, Avropanın İEOÖ-nü və Balkan ölkələri regionlarında artım tempinin zəifləməsinə gətirib çıxarıb.

Maliyyə böhranının doğurduğu kapital yığımı digər tərəfdən dünya bank sisteminə dağıdıcı təsir göstərib. Dünyanın heç bir regionunda bank sektoru sənaye sahələri ilə Avropada olduğu kimi inteqrasiya olunmayıb. Ona görə də burada təsir daha da ciddidir. ABŞ-da isə bununla müqayisədə daxili maliyyə ehtiyacları üçün qiymətli kağızlar daha etibarlı sayılır və ona görə də onlara üstünlük verilir. Dünya iqtisadiyyatının qlobal böhran nəticəsində üzləşdiyi mühüm problem iqtisadi artım tempinin qlobal azalmasıdır ki, bu da əmtəəyə olan tələbin və bunun nəticəsi olaraq istehsalın azalması və istehsalın, xammal təchizatçısı ölkələri bazalarının zəifləməsi nəticəsində ixrac həcminin azalmasıdır.

Dünya iqtisadiyyatının üzləşdiyi digər problem beynəlxalq bazarda neftə tələbin azalması və onun qiymətinin sürətlə aşağı düşməsi nəticəsində iqtisadiyyatı xammaldan asılı olan ölkələrdə, xüsusilə də Rusiyada maliyyə sektoru ilə yanaşı, iqtisadiyyatın real sektorunda və sosial sferada baş verən tənəzzüldür. Ümumiyyətlə, maliyyə böhranı nəticəsində bütün dünyada işsizlik artır, əmtəə qiymətləri azalmaqda davam edir, neftin qiyməti cəmi 1 il bundan əvvəlki yüksək səviyyədən 3 dəfədən çox aşağı düşüb.

Böhranın nəticələrinə gəlincə, bunları qeyd etmək lazımdır. Neqativ təsirlər:

- istehsala olan tələb azaldığından istehsal və bölgü zəifləyəcək;

- işsizlik avtomobil və hava nəqliyyatından istifadəni azaldacaq;

- əlaqələndirilməmiş maliyyə tədbirləri, xüsusilə də böyük ölkələr tərəfindən əsas sənaye sahələrinə subsidiyalar istənilən yerdə əks-təsir törədə bilər (1930-cu illərdə “qonşunu zəiflət” siyasəti tənəzzülü daha da dərinləşdirmişdi);

- maliyyə sektorunda zəruri islahatların aparılmaması maliyyə əməliyyatları iştirakçılarının fəaliyyətinin və əməliyyatlarının qeyri-şəffaf qalmasına, bu da öz növbəsində bərpaya mane olan likvidliyin azalmasına səbəb olur.

Dünya Bankının tədqiqatlarına görə dünyada neft məhsullarına tələbat sürətlə aşağı enəcək və xammalın qiyməti də aşağı düşəcək. Lakin 1990-cı il səviyyəsinə enməyəcək.

1982-ci ildən indiyə qədər birinci dəfə beynəlxalq ticarət azalacaq və bu tendensiya bir çox sənaye sahələrini əhatə edəcəkdir. Maraqlıdır ki, böhranın pozitiv təsirləri də vardır. Onlar bunlardır:

- İran və Əfqanıstandakı münaqişə tədricən aradan qalxacaq;

- dünyanın nəhəng ölkələri olan Çin və Hindistan inkişafın lokomotivi olaraq beynəlxalq münasibətlərin hərəkətverici qüvvəsinə çevriləcək;

-neft ehtiyatları tükənmək üzrədir və onun bərpası daha çox vəsait tələb edəcək;

Rusiya kimi OPEK-ə qeyri-üzv ölkələr bu təşkilata qoşularaq vahid enerji siyasəti aparmağa məcbur olacaqlar;

- enerji sərfində də qənaətli evlər və avtomobillər yaradılacaq;

- ictimai nəqliyyat sektorunun inkişaf etdirilməsinə böyük investisiya cəlb ediləcək;

- OPEK üzvləri müəyyən edilmiş kvotalara əməl etməmək məcburiyyətində qalacaq;

- alternativ enerji mənbələri ticarət baxımından daha əlverişli və rəqabət qabiliyyətli olacaq;

- əlavə ehtiyatlar kəşf ediləcək.

Uoll-Strit mütəxəssisləri Dünya Bankının bədbin proqnozları ilə razılaşmır və iddia edirlər ki, üç il müddətinə bir barrel neftin qiyməti 75 dollara qalxacaq, yeyinti məhsulları isə indikinə nisbətən 50 faiz ucuzlaşacaqdır.

Məlum olduğu kimi, Londonda keçirilmiş 20-liyin görüşü nəticəsində ölkə liderləri böhrana qarşı mübarizənin 6 əsas istiqamətini müəyyən etmiş və 1,5 il ərzində 5 trilyon dollar həcmində vəsaitin ayrılması barədə razılığa gəlmişdilər. Antiböhran istiqamətləri kimi aşağıdakılar nəzərdə tutulmuşdur.

1. BVF ehtiyatlarının artırılması və böhrandan ən çox əziyyət çəkmiş ölkələrə yardım edilməsi;

2. “Vergi oazislərə” qarşı mübarizə;

3. Müflis olmuş şirkətlərin və bankların rəhbərliyinə bonus ödəmələrinin tənzimlənməsi;

4. Ölkələr səviyyəsində stimullaşdırıcı tədbirlər;

5. Maliyyə bazarları nəzarətinin gücləndirilməsi;

6. Milli iqtisadiyyatların sabitliyinin təmin edilməsi.

Ayrılmış 5 trilyon dollardan 1,1 trilyon dollarının (təqribən beşdə biri) BVF və digər maliyyə institutlarına verilməsi nəzərdə tutulur. BVF-ə ayrılmış 1,1 trilyon dollardan 750 milyard dollarının kreditləşmə prosesinin bərpasına, iqtisadi artımın təmin edilməsinə və yeni iş yerlərin açılmasına, o cümlədən 250 milyard dolların ölkələrin tədiyyə balanslarının tənzimlənməsinə yönəldilməsi nəzərdə tutulur. Böhrana qarşı tədbirlərin görülməsi və vəsaitlərin ayrılması belə deməyə əsas verir ki, tezliklə dünya iqtisadiyyatıında artım 4 faiz səviyyəsində olacaq.

2008-ci ildə başlanmış qlobal maliyyə böhranı bir çox dövlətlərin maliyyə həyatına sarsıdıcı zərbə vurmuş və dünya maliyyə sisteminin qeyri-sabitliyini artırmışdır. Müasir dövrdə gənc Azərbaycan dövləti də qlobal iqtisadiyyata aktiv inteqrasiya olunur və dünya iqtisadiyyatında özünəməxsus yer tutur. Ona görə də dünya iqtisadiyyatında baş verən önəmli proses və təmayüllər Azərbaycan iqtisadiyyatına bu və ya digər formada təsir edir. Lakin bu da sevindiricidir ki, Azərbaycan iqtisadiyyatı və yaradılmış bazar institutları artıq elə bir səviyyəyə çatmışdır ki, dünyada gedən bir sıra qlobal neqativ proseslərin bizə təsiri ya az olur, ya da tamam təsirsiz ötüşür.

 

 

Dünyamalı VƏLİYEV,

Azərbaycan Universitetinin

kafedra müdiri, iqtisad elmləri namizədi

 

Xalq qəzeti.- 2009.- 18 sentyabr.- S. 3.