Daim axtarışda olan tədqiqatçı

Professor Nadir Məmmədli 1959-cu ilin sentyabr ayında Bakı şəhərində anadan olub. 1985-ci ildə Bakı Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsini bitirib. SSRİ Elmlər Akademiyasının Dilçilik İnstitutunda, İran İslam Respublikasının Təbrizdəki Dil və Ədəbiyyat Universitetində təcrübə keçib, Azərbaycan Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda çalışıb. 1992-ci ildən Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universitetinin Azərbaycan dili kafedrasında müəllim və dosent vəzifəsində işləyir. Rus bölmələrində “Azərbaycan dili”, Azərbaycan bölmələrində “Nitq mədəniyyəti” fənlərindən dərs deyir. Magistr qruplarda isə “Ali məktəb pedaqogikası” fənnini tədris edir. O, 1989-cu ildə “Müasir Azərbaycan dilində feli sinonimlər” mövzusunda namizədlik, 2001-ci ildə “Müasir Azərbaycan dilində alınma terminlər (1920-1991-ci illər)” mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə edib. Filologiya elmləri doktoru, professordur (2004). 90-dan artıq elmi əsər, 300-ə qədər publisistik məqalə müəllifidir. 12 kitabı çap olunub: “Müasir Azərbaycan dilində fellərin leksik sinonimliyi” (1991), “Latın qrafikalı yeni Azərbaycan əlifbası” (1992); “Eski doğu dilleri”. Trabzon (1993); “Azərbaycan dili” (dərslik) (1993); “Moskva Şərq Dilləri İnstitutunun Azərbaycan alimləri” (1876-1930). (1993); “Yunan və latın mənşəli beynəlmiləl termin elementlər” (1994); “Azərbaycanca-rusca danışıq kitabı” (1995); “Alınma terminlərin leksik və semantik xüsusiyyətləri” (1995); “Çağdaş türk ədəbi dilinin izahlı omonimlər sözlüyü” (1995); “Adını mən verdim, yaşını Allah versin (türk şəxs adları lüğəti)” (1995); “Məfaxeri-Azərbaycan”. Təbriz, (1997); “Alınma terminlər (1920-1995)” (1997). 1995-ci ildə Respublika Təhsil Nazirliyinin təsis etdiyi humanitar sahə üzrə “Gənc alim müsabiqəsi”nin, 2002-ci ildə “Rəsul Rza” mükafatı laureatı, 2000-ci ildə “Alınma terminlər” monoqrafiyasına görə “Ən yaxşı elmi iş” müsabiqəsinin qalibidir. 1996-cı ildə İran İslam Respublikasının Ərdəbil şəhərində çəkilən “Şeyx Səfi” sənədli filminin ssenari müəllifi kimi pul mükafatına layiq görülüb. Əsərləri Təbriz, Tehran, Trabzon, İstanbul, Mahaçqala, Oş, Bişkek, Perm, Ufa və başqa şəhərlərdə nəşr olunub. Azərbaycan Jurnalistlər və Yazıçılar birliklərinin üzvüdür.

Belə bir qısa tanışlıqdan sonra alim və naşir dost haqqında bir-iki kəlmə də söz demək ehtiyacını duyursan. Nadir Məmmədli iki qrup ziyalılar arasında, sözün gerçək mənasında, böyük hörmət-izzət, nüfuz sahibidir.

Birinci qrup yəqin ki, öz həmkarları — dilçi alimlərdir. Azərbaycan dilçilik elmində dəsti-xətti olan adlı-sanlı alimlər onun elmi fəaliyyətini, elmi əməyini yüksək dəyərləndiriblər. Bu halallığı, o, barmaqlarının qələm qabarı, alnının təriylə qazanıb. Onun keçib-gəldiyi yol zəhmətlə, əməklə bağlı olub. Qeyd etdiyim faktorlar öz gücünü, impulsunu sevgidən alır. Qəlbindəki arzuya, istəyə məhəbbətlə, sevgiylə yanaşanda sıldırımlı qayalıqlardan keçməyin çətinliyini görmürsən.

Nadir Məmmədli bir dilçi alim kimi öz ixtisas sahəsini belə dəyərləndirir:

- Dilçi alimlərin, xüsusən də akademik M.Şirəliyev, M.Hüseynzadə, Dəmirçizadə, V.Aslanov, S.Əlizadə, A.Axundov, T.Hacıyev, A.Qurbanov kimi dilçilərin yaradıcılığı məni daim maraqlandırıb. Yəqin ki, bu marağın kökünü həm də orta məktəbdə bizə dərs deyən müəllimlərin yüksək savadında və öz fənnini sevdirmək bacarığında axtarmalıyıq. Hələ məktəb illərindən bir kredom vardı - alim olmaq! Elə o məqsədlə də elmə gəldim. Sonralar universitetdə oxuyanda da bəxtim gətirdi; yaxşı alimlərdən dərs aldım. III kursdan sonra keçirilən ixtisas bölgüsündə dilçiliyi seçdim. Hərçənd ki, ədəbiyyatı da az sevmirəm... Ancaq mənim aləmimdə dilçilik daha böyük elmdir. Yaxşı dilçi həm də yaxşı ədəbiyyatçıdır, ədəbiyyatçılar inciməsin, ən qüdrətli ədəbiyyatçı belə yaxşı dilçi ola bilmir. Bu elmin hələ öyrənilməmiş, qatı açılmamış sirləri çoxdur. Bəlkə elə dilçiliyi seçməkdə bir məqsədim də bu olub.

Nadir müəllim daim axtarışda olan, yeniliklər arayan tədqiqatçı alim kimi tanınır. Onun türk xalqlarının taleyində İslam amilinin rolu, xüsusən bu kontekstdə şəxs adlarının izahlı sözlüyünün tədqiqi məsələlərinə dair araşdırmaları maraqlıdır. “Adını mən verdim — yaşını Allah versin” adlı türk şəxs adlarının izahlı sözlüyündən bəhs edən kitabı həmin işinin məhsuludur. Bu əsərin yazılma tarixi müəllifin elmə gəldiyi ilk vaxtlara təsadüf etsə də, mükəmməl nəşri uzun illərdən sonra baş tutmuşdur. Əslində, çox zaman mükəmməl bir işin arxasında bilmədiyimiz böyük hadisələr yaşanır və məhz bu yaşantılar insana yeni güc, enerji verir.

- O kitabın yazılmasının qəribə bir tarixçəsi var. Məlumdur ki, əvvəllər, VVAQ bürolarında, adların qeydiyyatında olduqca başıpozuq bir orfoqrafiya vardı... Hər kəs övladına öz istədiyi və qəribə adlar qoyurdu. “Caket”, “Təyyarə”, “Kommuna”, “Traktor”... Əksəriyyəti də sovet dövrünün yenilikləri ilə bağlı adlar idi. Amma sonralar, 70-80-ci illərdə artıq adların mənaları ilə maraqlanmağa, izahını axtarmağa başladılar. Belə bir məqamda EA-nın Dilçilik İnstitutu şəxs adlarının izahlı lüğətinin hazırlanması ilə əlaqədar MK-dan təcili tapşırıq aldı. Mən də o vaxt institutu yenicə bitirib EA-ya gəlmişdim. Bu işi mənə həvalə etdilər. Dedilər, “cavansan, enerjilisən, gərək şəxs adlarının siyahısını tərtib edib bizə gətirəsən”. Lüğəti hazırlamağınsa müəyyən bir prinsipi var; əvvəlcə sözlüyü toplanmalıdır, izahını vermək isə sonrakı mərhələdir. Beləliklə, Dilçilik İnstitutunun lüğət şöbəsində çalışan, bu sahədə təcrübəsi olan tanınmış alim Bəhruz Abdullayevlə məni VVAQ bürosunun arxivinə göndərdilər. Təsəvvür edin ki, altı-yeddi ay antisanitar şəraitdə, toz-torpağın, həşəratların içində işlədik. 60-cı ildən 80-ci illərin sonunacan olan bütün sənədlərə, şəhadətnamələrə baxdıq. Bir sənəddə də bilirsiniz ki, bir neçə ad var; vətəndaşın, atasının, anasının adları. Adların siyahısını tərtib edib təhvil verdik Dilçilik İnstitutuna. O vaxt kitabı təcili çap etdikləri üçün, yığıb gətirdiyimiz materialların xeyli hissəsi və izahı mübahisəli olanlar həmin kitaba salınmamışdı (üç nəfərin imzası ilə çapdan çıxan o kitabda nə mənim, nə B.Abdullayevin adı vardı, nə də zəhmətimizi nəzərə alan...). Mən isə öz əlyazmalarımı saxlamışdım. Üç-dörd ildən sonra onların izahları haqqında fikirləşdim, yazdım. Bu kitabda altı minə yaxın adın izahı var. “Adını mən verdim - yaşını Allah versin” - bu ifadə Dədə Qorquddan gəlmədi...

Bəli, insan öz haqqına qovuşmaq üçün çox vaxt birə on qat zəhmətlərə qatlaşır. Bu zaman fədakar tədqiqatçı dözümü, ilahi səbr gərəyinə yetir.

Nadir Məmmədli fasilələrlə uzun müddət Moskva kitabxanalarında, arxivlərində araşdırmalarla məşğul olub. Nəticədə unudulmuş, bəlkə də unutdurulmuş iki böyük alimi elmi ictimaiyyətə, xalqa tanıtdırmış, bu istiqamətdə olan bəzi yanlışlıqların üstündən xətt çəkmişdir.

- Mən Moskvada çalışan iki azərbaycanlı alimin böyüklüyünü qeyd etmək istəyirəm: Mirzə Cəfər Rzayev və Mirzə Abdulla Qafarov uzun müddət Moskvada erməni institutunda Azərbaycan ədəbiyyatını tədris ediblər. Qətran Təbrizidən, hətta yenicə tədqiq olunan Səlman Savucidən tutmuş, bütün Azərbaycan klassiklərinin yaradıcılığını tədris proqramına salıb, təbliğ ediblər. Söhbət milliyyətdən, milli düşüncədən gedir! Ora yalnız ermənilərin deyil, bütün dünya xristianlarının nümayəndələrinin təhsil aldığı bir institutdu. Onların içərisində Azərbaycan ədəbiyyatını, Azərbaycan dilini tədris eləmək böyük hünərdir! Mirzə Abdulla Qafarov isə o institutda Azərbaycanın orta əsr mənbələrilə məşğul olub. Akademik Krımski, Millerlə bir yerdə işləyib. Qordlevski kimi böyük alimlə birgə atalar sözü kitabını çap etdirib. Adı “Fars atalar sözü” olmasına baxmayaraq, bu kitabda istənilən qədər türk atalar sözünə yer verilib. Sonuncu dəfə 1976-cı ildə SSRİ Elmlər Akademiyası onun məşhur “Farsca-rusca lüğət” kitabının II cildini təkrar nəşr edib. M.A.Qafarovun monqol tarixşünaslığı ilə bağlı maraqlı tədqiqatları var. O, Krımski ilə birlikdə orta əsr Azərbaycan mədəniyyət abidələrini araşdırıb. Akademiyanın nəzdindəki arxeologiya komitəsində məruzələrlə çıxışlar edib. Bu gün bu adamların tanınmamasının bir səbəbi də Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığındakı dolaşıq fikirlərdir... .

Nadir Məmmədlinin bu istiqamətdə elmi yenilikləri kifayət qədərdir. Və şükür ki, o, hələ cavan alimlərimizdəndir. Gələcəkdə görəcəyi işlər çoxdur.

Moskva və Moskvaətrafı şəhər arxivlərində azərbaycanlı alimlər haqqında materiallar əldə edən tədqiqatçı əslində böyük bir xəzinə yerini bələdləyib, yəqin ki, fürsət düşdükcə, imkan tapdıqca həmin arxiv sənədləri kitablara çevrilib, milli elm fondumuza daxil olacaqdır. Bu gün ali məktəbdə professor kimi dərs deyən Nadir müəllim layiqli tələbələrini də bələdlədiyi yerlərə istiqamətləndirə bilər.

Alimin “Alınma terminlər” monoqrafiyası Təhsil Nazirliyinin “Ən yaxşı elmi işi” adını alıb. Bu əsər üzərində işlərkən müəllif tədqiqatçı olaraq hansı meyarı müəyyənləşdirib?

- Alınma sözlərin, terminlərin dilə gəlməsi, birinci növbədə, ictimai-tarixi inkişafla bağlıdır. Bu inkişaf yolu başqa sahələrdə olduğu kimi, dilimizdə də öz izlərini qoyub. Amma bütün bunlara - ərəb və fars, rus və Avropa dillərinin təsirinə baxmayaraq, görün, Azərbycan dili necə nəhəng bir dildir ki, neçə yüz illərdir onun fiziki varlığı pozulmayıb, saysız-hesabsız sözü mənimsəyib. İşğalçı kimi gələnlər Azərbaycan xalqını məhv edə bilməyiblər, dilini zənginləşdiriblər və burada heç bir qəbahət yoxdur. Ərəblər gəlib, ərəb dilini bizə dövlət dili kimi təlqin ediblər, farslar gəlib, fars dilini... Nə olsun?! Azərbaycanlılar ərəb dilində də, fars dilində də yazıb-yarada bildiklərini sübut eləyiblər. Vaxtilə əsir aparılmış azərbaycanlılar içərisindəki şairlər ərəb poeziyasına mədəniyyət gətirmişlər. Ucsuz-bucaqsız boz səhralara, səhra kollarına şeir həsr edən ərəb şairləri süjetli şeirlər yazan azərbaycanlı - məvali şairlərdən örnək aldılar. Ərəb poeziyasına yeni ab-hava gəldi. Söhbət dildən gedirsə, dil onların hamısını “həzm elədi”, yaxşı nə vardısa götürdü. Bu, Azərbaycan xalqının və dilinin böyüklüyü və qüdrətidir. Tarixdə belə şeylər çox olub. Almanlar kimi bu gün ən sivil xalqın vaxtilə Dante kimi latın dilində yazan bir şairi olub. Eləcə də başqa xalqların şairləri bu dildə yazıb-yaradıblar.

Nadir Məmmədlinin publisist qələmi də uğurlu alınıb. Eyni zamanda “Şeyx Şəfi”, “Haqqın həbibinin sevgili dostu” və s. kimi ssenarilərin müəllifidir. Tədqiqatları isə davam edir.

- Bəli tədqiqatlarım davam edir. Nə qədər ki, bu şərəfli yük çiynimizdədir və nə qədər ki, böyük bir maraqla bu elm sahəsində çalışıram, təbii ki, fikirlərim həmişə yeniləşir, dəyişir... Bu gün daha bir mövzu üzərində işləyirəm. Akademik Marr haqqında kitab yazıram. Bəzi ərsəyə gəlməyən, yarımçıq işləri nəzərə almasaq, hələ ki, sırf bu işlə məşğulam. Akademik Marrın əsərləri, onun haqqında yazılanlar - bu mövzu ilə bağlı bütün sanballı əsərlər əlimin altındadır. Hələ ki, onları kataloqlaşdırıram. S.Vurğun məşhur “Vaqif” pyesi haqqında deyirdi ki, mən onu bir həftəyə yazmışam. Əslində isə əsəri illərlə fikirləşmişdi. Mən də beləcə. Hələ ki, cizgilər, qeydlər hazırlanır. İnanıram ki, günlərin birində o kitabı mütləq yazacağam!

Nadir Məmmədli respublikada tanınmış “Nurlan” və “Elm və Təhsil” nəşriyyat-poliqrafiya müəssisələrinin təsisçisi və direktorudur.

- Ən böyük arzumuz “Nurlan” nəşriyyat-poliqrafiya müəssisəsinin özəl qəzetini nəşr etmək idi. Biz artıq onu təsis etmişik. Qəzetin adını da açıqlaya bilərəm, çünki yaxın günlərdə onun ilk nömrəsini oxuyacaqsınız: “40-cı qapı”. Bu adın özü, bilirsiniz ki, folklor təfəkküründən irəli gəlir. Nağıl qəhrəmanları otuz doqquz qapını açır, çətini isə qırxıncı qapını açmaqdır. Bu qəzet ziyalıların, elm adamlarının (çünki bu sırf ədəbi-bədii, elmi, publisistik bir qəzetdir), elmi təfəkkürü olan adamların üzünə açıqdır. Allah eləsin, zaman gəlsin ki, qırxıncı qapını aça bilək.

Nadir Məmmədlini iş adamı kimi tanıdan, ona ehtiram bəslədən ikinci qrup insanlar isə onun nəşriyyatlarına yolu düşən müəlliflərdir - kitab müəllifləri. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində, xüsusən nəşr sahəsindəki rəqabət meydanında rəhbərlik etdiyi nəşriyyatlar bəlkə də birinci sıradadır. Kitab müəllifi kimi dəfələrlə “Nurlan”a yolum düşüb. Maraqlıdır ki, bütün nəşriyyatlarla müqayisədə buradakı qiymətlər yarıbayarıdır. Bu, naşirin ziyalılığındandır. Ona müraciət edən müəlliflərin əksəriyyəti elm, sənət adamlarıdır. Və Nadir müəllim də bu amili xüsusi olaraq nəzərə alır. Çünki onların - elm, sənət adamlarının aldığı məvacibdən onun xəbəri var. Bax, bu humanistliyidir ki, Nadir müəllimi özünə dost bilən insanlar çoxdur.

Bu nüansa toxunarkən Nadir müəllimin bir gənclik duyğusunu xatırladım - onun bir gənclik amalı vardı: Mirzə Cəlil demişkən, “hamı deyir, get, oxu, alim ol! Heç kim demir ki, get, adam ol!” Mən isə ikisini - alimliyi və insaniyyəti birləşdirib kamil bir şəxs olmaq arzusundaydım. Nadir Məmmədlini taniyan hər kəs tam səmimiyyətlə deyə bilər ki, o, doğrudan da kamil bir şəxsiyyət haqqını qazana bilibdir.

Almaz ÜLVİ

Xalq qəzeti.- 2009.- 27 sentyabr.- S. 5.