Səməd MƏRDANOV—100

Azərbaycanın ilk professional kinorejissoru

Səməd Mərdanovun kinorejissor kimi milli kino sənətimizin inkişafında əhəmiyyətli xidmətləri olmuşdur. O, kinomuza elə bir vaxtda gəlmişdi ki, həmin dövrdə kinorejissor çatışmazlığı ucbatından filmlərimizi müxtəlif millətlərdən olanlar çəkirdilər. Amma artıq 30-cu illərdən başlayaraq azərbaycanlı kinorejissorlar yetişməyə başlamışdı. Məhz bu dövrdə — 30-cu illərin ortalarında Səməd Mərdanov ali təhsilli rejissor kimi Azərbaycan kinosunda fəaliyyətə başlamışdı.

Bu istedadlı sənətkar 1909-cu ildə Tiflisdə (indiki Tbilisi) anadan olmuşdu. Uşaqlığından onun istedadı ətrafdakıları heyran etmişdi. Kinoşünas Asif Əliyev S.Mərdanov haqqında oçerkində bu barədə yazır ki, böyük Azərbaycan aktyoru Hüseyn Ərəblinski Tiflisin Gürcü-zadəgan Teatrında “Otello”da oynayırdı. Tamaşadan sonra şəhər qlavasının verdiyi ziyafətdə Ərəblinski çıxış edərək Kürün buradan sürətli axınının səbəbini soruşur. Şəhərin qlavası deyir ki, bu suala mənim balaca dostum Səməd cavab verə bilər. Səmədin atası Hacını onun ardınca göndərir.

Səməd ailənin sonbeşiyi idi. Bu vaxt isə onun 9 yaşı olardı, ya olmazdı. Səməd içəri daxil olub məclis əhli ilə salamlaşdıqdan sonra keçib atasının yanında oturdu. Və təmkinlə Ərəblinskinin sualına cavab verməyə başladı:

— Xanımlar və cənablar! Zənnimcə, burada əlahiddə bir şey yoxdur. Əgər hava dumansız olsa, siz bu sualın cavabını özünüz tapacaqsınız. Şəhərin bu yerində çayın coşğun axmasına həqiqətən də səbəb var. Siz onun axarına qarşı dayansanız bilirsiniz nə görəcəksiniz? Ülvi eşq fədaisi Şeyx Sənanın və füsünkarlıqda misli olmayan Tamaranın möhtəşəm abidələrini. Kür çayı buradan gah şaqraq, gah da həzin bir pıçıltı ilə axır ki, bu müqəddəs insanları yuxudan oyatsın, qovuşduqları əbədiyyətdən qaytarsın.

O vaxt Hüseyn Ərəblinski balaca Səmədi bağrına basıb demişdi: “Mən sizi əmin edirəm ki, bizi heyran qoyan azərbaycanlı balasının böyük gələcəyi olacaq”.

Gürcüstanın mədəni mühiti Səmədin uşaq dünyasında özünə möhkəm yer tutmuşdu. Elə bir teatr əsəri olmazdı ki, balaca Səməd ona baxmamış olsun. Amma bir xobbisi də dil öyrənmək idi. Gürcü, rus, fransız dillərini artıq öyrənmişdi.

Bir də kinoya marağı var idi. Qardaşı Mustafa Mərdanov da Tiflisdə teatrda rollar oynayırdı. Bu da, söz yox ki, onun sənətə meyl göstərməsinə öz təsirini göstərmişdi. Onun əsas məqsədi Moskva Ümumittifaq Kinematoqrafiya İnstitutuna qəbul olub, kinorejissor sənətinə yiyələnmək idi. Bu arzusu da çin oldu.

Böyük uğurla imtahan verib institutun rejissorluq fakültəsinə daxil oldu. Özü də, dünya şöhrətli kinorejissor S.Eyzenşteynin kursuna. 1935-ci ildə həmin İnstitutu bitirib ilk azərbaycanlı kinorejissor kimi Vətənə — Azərbaycana qayıtdı. Doğrudur, o hələ tələbə ikən “Mavi dənizin sahilində” filmində ikinci rejissor işləyirdi. 1935-ci ildə ekranlaşdırılan bu filmin əsas rejissoru B.Barnet idi. Səməd Mərdanov deyirdi ki, Azərbaycanın ilk səsli filminin yaradılmasında mənim də əməyim olub.

Xəzər balıqçılarının həyatından, onların gündəlik qayğılarından, başlarına gələn sərgüzəştlərdən danışan bu kino əsərində görkəmli rejissorla bir yerdə işləmək Səməd Mərdanovun ürəyincə idi. Qocaman rejissor Məmməd Əlili deyirdi ki, Səməd ilk çəkilişlərdə rejissor dostu Barneti öz təsiri altına sala bilmişdi. Barnet Səmədə çox inanırdı. Nəinki Barnet, elə çəkiliş qrupunun digər üzvləri də bu gənc oğlana hörmət və məhəbbətlə yanaşırdılar. Filmdə Alyoşa rolunun ifaçısı məşhur rus aktyoru Nikolay Kryuçkov deyirdi ki, Varnetlə Səmədin bir-birini yaxşı başa düşmələri işimizi xeyli asanlaşdırmışdı. Səməd cavan olmasına baxmayaraq öz işini yaxşı bilirdi. O, səriştəli fikirlər irəli sürürdü və aktyorlarla işləməyi bacarırdı. Onun mənimlə, Yusif rolunun ifaçısı L.Sverdlinlə və Y.Kuzmina ilə məşqləri bütün aktyor ansamblında xoş ovqat yaratmışdı. Yusif rolunun ifaçısı rus olsa da, filmdə o, bir Azərbaycan mahnısı oxuyur:

Uca dağlar başında bir sürü qoyun,

Uzaqdan baxmaqla mən necə doyum.

Bu mahnını ona Səməd böyük çətinliklə öyrətmişdi.

“Mavi dənizin sahilində” filmi Səməd Mərdanovun böyük kinoda ilk işi idi. İlk professional kinorejissor kimi bu filmlə kinomuza gələn rejissor bir neçə il sonra “Kəndlilər” (1949) filminə quruluş verir. Filmin ssenarisini G.Midivani yazmışdı. Bu film dövrün xarakterini bədii vasitələrlə əks etdirən dəyərli ekran əsəridir. Səməd Mərdanov bu filmi ilə Azərbaycan kinosuna milli aktyorlarımızı gətirdi. Məmmədrza Şeyxzamanov, İsmayıl Osmanlı kimi məşhur teatr aktyorları kinoya ilk dəfə bu filmlə gəlmişdilər. Bundan başqa filmin digər rollarını Ələsgər Ələkbərov, Mustafa Mərdanov, Rza Darablı, Rza Əfqanlı, Sidqi Ruhulla, Əli Qurbanov, Möhsün Sənani, Fateh Fətullayev kimi məşhur aktyorlar ifa etmişdilər. Bu filmdə kinematoqrafın imkanlarından ustalıqla istifadə edən gənc rejissor milli adət-ənənələrimizi, dövrün problemlərini çox aydın, böyük istedadla əks etdirmişdi. Əsərin qəhrəmanı Təhməz qızını mülkədara ərə vermək istəsə də, Ülfət Göydəmiri sevdiyini bildirir. Göydəmir isə yoxsulların tərəfindədir. Öz mahnılarında kəndliləri istismar edən mülkədarları ifşa edir. O, tezliklə inqilabi hərəkata qoşulur. Hadisələr Azərbaycan Demokratik Respublikası dövründə baş verir.

Bu ekran əsəri milli kinomuzda çox əhəmiyyətli hadisə idi. Rejissor filmi tam başa çatdıra bilmədi. Çünki amansız xəstəlik onun həyatına son qoydu. Amma filmin son kadrları da çəkildi və biz filmin titrlərində “Quruluşçu rejissor Səməd Mərdanov” sözlərini oxuya bildik. Bununla gənc rejissorun böyük istedadla başladığı sənət yolu sona yetdi.

Doğrudur, onun yaradıcılıq bioqrafiyası zəngin deyil. Cəmi iki bədii və 1933-cü ildə çəkdiyi “Köçərilər” sənədli filmi ilə Səməd Mərdanov milli kino tariximizdə özünə layiqli yer tuta bildi.

M.MÜKƏRRƏMOĞLU

Xalq qəzeti.- 2009.- 30 sentyabr.- S. 8.