Xatırlama

“Hamı üçün eyni şərait nə vaxt yaradılacaq?..”

Sərlövhəyə çıxardığımız bu sözlər kinorejissor Lətif Səfərova məxsusdur. 1952-ci ildə Moskvada kino işçilərinin Ümumittifaq müşavirəsindəki çıxışındandır. Çıxışın mətni daha radikal xarakterlidir. “Mən əyalət adından çıxış edirəm. Bu əyalət Bakı kinostudiyasıdır. Əyalət texnika ilə təchiz olunmur. Buna görə rejissorlar öz fikirlərini bütövlükdə həyata keçirə bilmirlər. Onlar artıq inanmırlar ki, nə vaxtsa mərkəzi studiyalarda olan səviyyədəki texnika ilə film çəkə biləcəklər.. Deyin, biz tələbə skamiyasında yanaşı oturmamışıqmı? Niyə bir parasının hər şeyi var, o birisinin yoxdur... Bizim, nəhayət, soruşmağa haqqımız var: Hamı üçün eyni imkanlar nə vaxt yaradılacaq?”. Bəlkə də tənqidi çıxışı ilə o öz ömrünə qəsd hazırlayırdı. Necə ki, günlərin birində öz əlindən açılan tüfənglə intihar etmişdi. Və bu intiharın səbəbi naməlum qalsa da onun baş verməsi üçün artıq zəmin yaranırdı. Bu hadisə 1963-cü ilin 9 dekabr tarixində baş vermişdi. Ona qədər isə ...

Lətif Bəşir oğlu Səfərov 1920-ci il sentyabrın 30-da doğulub. Əslən Şuşalı idi. 7 yaşında ikən rejissor Leo Murun “Gilan Qızı” (“Tunc ay”) filmində çəkilib. Sonra yaradıcı heyətlə Bakıya gələn balaca Lətif studiyada ştata da qəbul olunub. 1928-1931-ci illərdə “Sevil”, “Lətif”, “Şərqə Yol” filmlərində uşaq rollarında oynayıb. Ancaq sonradan xəstələnən Lətif Bərdəyə gəlib. Nəhayət, 1931-ci ildə Gəncə Pedaqoji Texnikumuna daxil olub və qiyabi təhsil alıb. Yenə Bakıya qayıdıb, əvvəl studiyanın dublyaj şöbəsində, sonra isə filmlərdə rejissor assistenti kimi çalışıb.

Lətif Səfərov 1940-cı ildə Moskvadakı Ümumittifaq Dövlət Kinematoqrafiya İnstitutuna daxil olub. Məşhur rus kinorejissoru Qriqori Kozintsevdən sənətin sirlərini öyrənib. Müharibənin başlaması ona təhsilini davam etdirmək imkanı vermədiyindən Bərdəyə qayıdıb və 1941-1946-cı illərdə burada müəllimliklə məşğul olub. 1946-cı ildə Moskvaya qayıdan Lətif kino təhsilini davam etdirib. 1950-ci ildə isə professional sənətkar kimi Bakıya dönüb, kinostudiyada fəaliyyətə başlayıb. O vaxta kimi bizim filmlərə əsasən Rusiya rejissorları quruluş verirdilər. Lətif Səfərov Azərbaycan kinosuna peşəkar kinorejissor kimi gəldi və bir çox qiymətli filmlər yaratdı.

Cürətli insan idi Lətif Səfərov. 1952-ci ildə Moskvada keçirilən kino işçilərinin Ümumittifaq müşavirəsində əsl mənada qəhrəmanlıq göstərdi. Bu çıxış, bəlkə də, Lətifin gələcək taleyinə ilk zərbə idi. Ancaq o qorxmadan danışdı, sözünü dedi və əyalət adından danışan bu gənc kinematoqrafçı öz üzərinə ciddi məsuliyyət götürdü.

Böyük sənətə doğru inamla irəliləyən gənc rejissor müəyyən maneələrlə rastlaşsa da, 50-ci illərin əvvəllərində bir neçə sənədli filmə quruluş verdi. 1955-ci ildə ona “Bəxtiyar” filmini çəkmək həvalə olundu. Bu lentlə o, böyük kinoda ilk filmini yaratdı. Azərbaycanı, onun incəsənətini çox sevirdi Lətif. Ssenarini ruslar yazmışdı (Boris Laskin və Nikolay Rojkov). Amma ssenari nə qədər beynəlmiləl ruhlu idisə, film bir o qədər milli alınmışdı. O, baş rola Rəşid Behbudovu dəvət etmişdi. Çünki filmin bəstəkarı Tofiq Quliyevin lirik mahnıları məhz belə bir müğənninin rola dəvət olunmasını tələb edirdi. Rəşid Behbudovun “Arşın mal alan” filmindəki uğuru onun özünü də kinoya bağlamışdı. Filmdəki “Zibeydə”, “Qızıl üzük”, “Bakı” mahnıları dillər əzbəri oldu. Rejissor bu filmdə həm də çox maraqlı bir aktyor ansamblı yarada bilmişdi.

“Qızmar günəş altında”, “Leyli və Məcnun” kimi filmləri ilə Azərbaycan kinosuna yeni nəfəs gətirən Lətif Səfərov ekranın estetik funksiyası ilə bağlı nəzəri görüşlərini müəyyən qədər də olsa reallaşdıra bildi.

Həmin dövrdə respublika Kinematoqrafçılar İttifaqının sədri vəzifəsində işləyən L.Səfərov nələri istəyirdi? Əslində çox şeylər barədə düşünürdü. 1958-ci ildə ona etimad göstərib Azərbaycan Kinematoqrafçılar İttifaqının sədri seçmişdilər. O, kinonu qaldırmaq istəyirdi. Tələbləri də qəti və dönməz idi: “Yaradıcı adam indi ya kinematoqrafiyadan getməli, ya da nəyi isə partlatmalıdır. Kinematoqrafçı kinodan uzaqlaşa bilməz. Kino onun həyatıdır”. Bu sözləri rejissor 1961-ci ildə söyləmişdi. Həmin il Kinematoqrafçılar İttifaqının müşavirəsində daha kəskin nitq söylədi. Açıq-aşkar deyirdi: “Adamlarla həqiqət dilində danışmaq lazımdır. Yalan cana doyurub, o dəqiqə onu hiss edirlər. Xalqa çox uzun müddət və üzəvarı yalan danışıblar”.

“Koroğlu” filmi üzərində böyük əziyyətlə işlədi. Çünki studiyanın imkanları çox məhdud idi. Texnika sarıdan çətinliklər vardı. Elə müşavirələrdən birində də deyirdi ki, “Bakı kinostudiyasında heç nə yoxdur”. Amma Lətif Səfərov bu çətinliklərə baxmayaraq işləyirdi. Axı bütün canı, qanı ilə ömrünü kinematoqrafa bağlamışdı. Kino haqqında danışanda böyük yanğı ilə deyirdi: “Axı bu da yaradıcılıqdır, kollektiv - ağacdan, dəmirdən, atdan, dəvədən, nəhayət, havadan asılı yaradıcılıqdır. Quruluşçu rejissoru divara dirəmək lazım deyil ki, o da axırda gücdən düşsün, əlini yelləsin”. Beləcə, bütün yaradıcı ömrünü kinonun inkişafı uğrunda mübarizəyə həsr etdi. Çoxlarını da özündən narazı salırdı. Çünki ətrafındakılara bu cür tələbkarlıq lazım deyildi.

Bu böyük sənətkarın tale ağrıları haqqında çox yazılsa da, onun intiharının səbəbləri hələ də sirr olaraq qalır. Əlbəttə, gümanlar, şübhələr çoxdur. Amma o gecənin təfsilatları barədə müəyyən məqamlara aydınlıq gətirilmişdir. Jurnalist Nəriman Əbdürrəhmanlı “Şimşəklər kimi” məqaləsində bu müdhiş hadisəyə münasibət bildirmişdir: “Dekabrın 9-u saat 2 radələriydi...Güllə səsiylə hər şey bitdi. ...Səhəri qonşulardan kimsə güllə səsini şimşək çaxmasına oxşatdığını demişdi. Deyəsən, yanılmamışdı...Lətif Səfərov kinoya şimşək kimi çaxıb gəlmişdi, şimşək kimi də çaxıb getdi”.

1963-cü ildə o, Kinematoqrafçılar İttifaqının katibliyindən çıxarılmışdı. Son narazılıqlar da 1963-cü ilin yanvarında keçirilən Kinemotoqrafçılar İttifaqının qurultayından başlamışdı. Və sonu intiharla nəticələndi.

Rejissor öz sənət dostlarını bir olmağa çağırırdı: “Ancaq bir olanda qarşıda duran vəzifələrin həyata keçirilməsi üçün, kinematoqrafiyamız üçün yaxşı işlər görə bilərik”. Əfsus ki, Lətif Səfərov çox arzularını ürəyində apardı. Bizə isə onun gözəl filmləri yadigar qaldı.

M.MÜKƏRRƏMOĞLU

Xalq qəzeti.- 2009.- 1 oktyabr.- S. 7.