20 Yanvar: 19 ilin 19 sualı

20 Yanvar faciəsinin 19-cu ildönümü günlərində müsahibimiz bu faciənin qurbanları barədə ilk ensiklopedik nəşrin müəllifi, tanınmış yazıçı-jurnalist Rafiq Səməndərdir

— Rafiq müəllim, 19 il bir gəncin ömrüdür, amma adama elə gəlir ki, o dəhşətli hadisələr dünən olub...

— 19 il bir dərdli gəncimizin ömrüdür, 19 yaşlı bir dərddir. Gənc bir dərdimizin ömrüdür. Lakin bu gəncin beli əyilib dərddən... Tarix üçün isə 19 il nədir ki... Bir göz qırpımı. Bilirsən, yaxşı bir hadisə, könül açan bir əhvalat olsaydı, deyə bilməzdik ki,elə bil dünən olub. Ancaq ağrılı-acılı, qanlı, kədərli hadisə heç vaxt yaddan çıxmır deyə, elə bilirik ki, dünən olub.

Süngü yarası heç vaxt sağalmır. O ki ola bütün bir xalqa, millətə, torpağa, ölkəyə vurulan süngü. Özü də arxadan vurulan zərbə. Biri unutsa da, mini unutmayacaq. Bütün çiçəklər unutsa da, qərənfillər unutmayacaq.

— Siz şəhidlərin ilk bioqrafiyasını cəm edib nəşrə hazırlayarkən, sanki, həm də faciənin baş vermə səbəblərini vərəqləməli, o vaxtkı durumu tədqiq etməli olmusunuz. Kim idi müqəssir?

— Tarix, zaman, dövr! Bu faciənin toxumu illərlə səpilib bizim münbit torpağa. İёllərin çayırı qalıb torpağımızda. Vaxtında kökü kəsilsəydi belə olmazdı. Vaxtında Bahadır Sonaya aşiq olmasaydı, İmamverdiynən Allahverdi birdəfəlik bilsəydi ki, atan kazaklardır, bir də erməninin çaldığı kamançalara ağlamasaydıq, belə olmazdı. Mən sizə bir söz də deyim, bu “kimdir müqəssir” sualı tarixin hər dönəmində verilib. Görürsən, bu gün də verilir. Ancaq bunun cavabını birdəfəlik verməliyik ki, gələcək nəsillərə bir də bu sual verilməsin.

–20 Yanvar gecəsini və səhərini necə xatırlayırsınız?

— Necə xatırlayacağam? Kimsəsiz, gücsüz yetim bir uşaq kimi bir şəhəri, bir xalqı girib evinə, salıb təpiyinin altına əzirdilər. Sonra da ağa kimi, barmağını silkələyə-silkələyə çay-çörəyini yeyirlər. Küçələr boş gilizlərlə, bir də tank izləri ilə “bəzənmişdi”. Bütün divarlarda güllə yeri vardı, şəhərin də başından tüstü çıxırdı. Adamlar hirsli, qəzəbli, ancaq bir-birinə qarşı çox mehriban idilər. Hamını bir dərd birləşdirib mehriban eləmişdi. Ölkədə o günlərdə oğurluq yox idi, cinayət də yox idi. Yalnız bir cinayət və bir cani var idi: qanlı imperiya.

— Necə oldu ki, “Şəhidlər” toplusunu yazmaq kimi ağrılı və ağır bir işə girişdiniz? Axı, bir yazar üçün bir şəhiddən yazmaq nə qədər çətindir, o ki qala, 100-dən artıq qanlı tarixçə...

— Dəqiq bilmirəm, necə oldu... Amma yadımdadır ki, bir hirs, qəzəb, kin vardı içimdə. Ancaq hec nə eləyə bilmirdim. Topla, tüfənglə dalaşası deyildim ki. Görünür, gücüm kağız-qələmə çatıb. Bütün hirsimi tökmüşəm onların üstünə. Gücümü qələmə göstərmişəm. Dövlət Televiziya və Radio Verilişləri Komitəsində baş redaktorun müavini idim. İşə ayaqla gedib gəlirdim. Keçmiş “İnqilab” küçəsi ilə gedəndə azı otuz-qırx mağara girirdim. Bu mağarlarda eşitdiyim maraqlı epizodları, şəhidlərlə bağlı adi həyat hadisələrini gəlib evdə özüm üçün qələmə alırdım. Və bir də gördüm ki, bir həftənin içində artıq bir böyük dəftəri yazıb doldurmuşam. Vəssalam, beləcə heç şəhidlərin qırxı çıxmamış, mən artıq kitabı yarı eləmişdim. Şəhidlərin ilinə isə kitab çap olunub qurtardı.

— Ən ağrılı bir epizodu yada sala bilərsinizmi?

— Qəribə burasıdır ki, mən yazdıqca şəhidlərin sayı hələ artırdı. Rəhmətlik şair-publisist Eldar Baxışla bir otaqda otururduq. Bir gün qayıtdı ki, “Ayə, Rafiq Səməndər, anam məni evdən bayıra çıxmağa qoymur ki, güllə dəyər sənə. Dedim, ay ana, əgər o Dubinyak Moskvadan gələndə gülləmi gətiribsə, harda olsa məni tapacaq. İndi sən də, Rafiq, qorxma, get yaz, əgər gülləmiz gəlibsə tapacaq bizi.”

Elə o gün bir yazı yazdım, adını da belə qoydum: “Bu dünyada hərənin öz gülləsi var.” Qeyri-adi epizod isə o vaxtkı Semaşko adına xəstəxananın (1 nömrəli şəhər xəstəxanası — red.) meyitxanasında olarkən üç gün meyitlərin arasında qalıb, ölümün ağzından diri çıxan “şəhid” idi mənim üçün.

— Kitab bir göz qırpımında yayıldı, qurtardı. Başqa bir vaxt istənilən müəllif buna sevinərdi. Sizə isə hələ də ağrımaq qalırdı...

— Elədir. 150 min tiraj. Məni kədərləndirən yox, sevindirən hal idi bu. Fikirləşirdim ki, birdən təzə bir imperiya yaranıb bu Şəhidlər Xiyabanını yerlə-yeksan edər. Təzə bir Kirovun heykəlini də yapar. Şəhidlərimiz isə unudula bilər. Necə ki, illərlə unudulub. Amma bu kitabı düşüb tək-tək evlərdən yığa bilməyəcəklər. Metronun “Gənclik” stansiyasının yanında, Şəhidlər Xiyabanında bu kitab üçün qurulan növbələri görmüşəm. Bu növbələr ürəyimə təskinlik verib və əməyimin hədər getməyəcəyinə bir əminlik yaradıb məndə. Əlbəttə, kədərlənmişəm ki, bu kitab məhv edilmiş soydaşlarımız barədədir.

— O vaxt hamını bir məsələ düşündürürdü: bu qan yerdə qalmamalıdır!!! Aradan 19 il keçir...

— Bilirsiz, Yanvar şəhidlərinin qanı yerdə qalmayıb. Qarabağ şəhidlərinin qanı isə hələ də yerdə qalıb. Yanvar şəhidləri müstəqillik, azadlıq uğrunda canlarından keçiblər. Bu gün ölkəmiz müstəqildir, azaddır. Başımızın üstündə imperiya qoşunu yox, öz əlimiz, öz başımız... Bütün bunlar o şəhidlərin qanı bahasına əldə olunub. Heç bir ölkəyə, məmləkətə müstəqillik qapısını döyüb xonçada verilmir. Müstəqillik qan bahasına alınır. Bu müstəqilliyimiz də onların qanı bahasına alındı. Qalır indi onu qorumaq.

— Dönə-dönə təsdiqlədik ki, qanlı faciələrimiz unutqanlığımızdan qaynaqlanıb. Sizcə, yaddaşımız tam oyanıbmı? Kifayət qədər ayılmışıqmı?

—Yox, hələ də tam oyaq deyilik. Ümumiyyətlə, biz çox gec oyanan xalqıq. Bunu Sabir də deyib: “Nə yaman yatdı bu oğlan ölüb ə”. Xalq isə belə söyləyib: “Qalada yatmış idim, top atdılar, oyanmadım.” Başqa xalqlara nisbətən torpağımız bizdən tez oyanır. Və nə gəlirsə torpağımızın başına gəlir, axıradək bizə dərs olmur. Əksinə, oyananın başından basırıq. Təəssüf ki, bəzən “Canın çıxaydı, getməyəydin güllə qabağına. Səni mən göndərməmişəm” deyən də tapılır. Bilirsiz, bizi oyatmaq üçün aylar, illər bəs eləməz... On illər, əsrlər lazımdır. Yanvar qırğını isə bunların yanında, sanki, ayağa tikan batması kimi bir şeydir. Biz hələ tarixin qış yuxusundan ayılmaqdayıq.

— 20 Yanvardan sonra soydaşlarımızın qanı daha çox axıdıldı, hər kənddə, şəhərdə şəhid məzarlıqları yarandı, çoxlu “Şəhidlər” kitabı yazıldı.

— Bütün Azərbaycan alışıb. Bu oddan bədənin hansı bir əzasısa kənara çəkilib sərində otura bilməzdi. Bakıda açılan “trasiruyişiy” güllələr Azərbaycanı fırlanıb Lənkərandan, Neftçaladan, Naxçıvandan çıxırdı. Çıxan yerləri də parçalayırdı. Və hər yerdə də şəhid xiyabanları... o günlər Azərbaycan bütünlükdə böyük bir mağarı xatırladırdı. Mən də düşüb qapı-qapı bu mağarları gəzirdim. Ən çox əziyyət verilən, əzabla şəhid olanlar Neftçala şəhidləri olub. Vertolyotla onları Bakıya gətirərkən ayaqlarına kəndir bağlayıb vertolyotdan sallayıblar. Sonra da Qarabağ müharibəsi başlandı, 20 min soydaşımız şəhid oldu.

–Azərbaycan qanlı nişangah olmaqdan yayına bilərdimi?

— Yox, yayına bilməzdi. Qazaxıstan, Gürcüstan yayına bildimi? Heç imperiyanın Moskvası yayına bilmədi. Sadəcə olaraq, bir az mütəşəkkil olsaydıq az qanla ötüşə bilərdik. “Öz” əsgərimizə, “öz” tankımıza, “öz” tüfəngimizə çox inandıq. Görünür, ermənilər rusları “müsəlmanın sonrakı ağlı” barədə ətraflı məlumatlandırmışdı. Hərçənd ki, gələnlərin arasında rus qiyafəsində ermənilər də olub.

— 20 Yanvar mövzusuna qayıdışınız olubmu?

— Yox. Bu mövzudan olduqca qorxuram. “Şəhidlər” kitabımdan çox qorxduğum ikinci kitab yoxdur. Mən ömrümün 40 ilini televiziyaya həsr etmişəm. Çox şeyləri vizual olaraq yadda saxlayıram. Faktı, hadisəni hər şeydən qabaq görürəm. Ona görə o mövzuya toxunanda, o kitabı varaqlayanda hər şeyi 19 il bundan əvvəl olduğu kimi görürəm. Görürəm və qorxuram. Kitabı yazanda evləri, rayonları qarış-qarış gəzəndə heç qorxmurdum. Amma indi qorxuram. Nədəndi, bilmirəm.

— Şəhid ailələri, yəqin ki, sonrakı taleyinizlə sıx çarpazlaşıb.

— Yox, onlarla rastlaşmaqdan da həmişə qorxmuşam. Qorxmuşam ki, məni görüb o günləri yada salsınlar. Küncə qısılmış övladlar, atasının meyitini qucaqlayan uşaqlar, acı göz yaşları, ah-nalə, fəryad. Məni görəndə bunlar yada düşür. Hərçənd ki, gəlişimdən təsəlli alırdılar, ovunurdular. Soraqlayıb salam göndərənlər olub. Təsadüfən rastlaşıram da. Mən tanışlıq verməsəm də onlar tanıyır. Hər halda o boyda yaranın yeri də göynədir.

— Şəhidlər əbədiyyətə qovuşdu, şahidlərə qalan nə oldu?

— Çox şey elə biz şahidlərə qalıb. Onların ruhunu əziz tutmaq. Məzarlarını ziyarət etmək, uğrunda şəhid olduqları məmləkəti qorumaq. Yıxıldıqları yerdən ehtiramla keçmək. Unutmamaq. Təkcə elə Yanvar gələndə yox, hər gün, hər an yada salıb xatırlamaq. Bir də qərənfilləri sevmək.

— Şəhidlik mövzusunda xeyli bədii əsər yarandı. Onlar barədə təəssürat və rəyiniz?

— Şübhəsiz, bu mövzu hər bir yaradıcı adamın məhək daşı olmalıdır. Ümumiyyətlə hər birimizin. Bənnanın da, rəngsazın da, suvaqçının da. Əgər bənnanın işə ürəyi yanmasa şəhidlər bulaqları necə yaranar... Suyu quruyar, suvağı tökülər. Çox həssaslıqla yanaşılmalıdır bu mövzuya. Quru pafosdan uzaq olmalıdır. Məsələn, tez-tez qələm sahiblərimiz belə bir cümlə işlədirlər: “O şəhidlik zirvəsinə yüksəldi”. Şəhidlik elə zirvədir də. Heç yadımdan çıxmır, bir müəssisə rəhbəri, dostum belə bir ərizə göstərdi mənə. Ata yazır ki: “Oğlum şəhidlik zirvəsinə yüksəlib. Xahiş edirəm mənə maddi yardım göstərəsiniz”. Bu cümləni o atanın dilinə kim həkk edib? Şübhəsiz, diqqətsiz qələm sahiblərimiz. Çox ehtiyatlı olmaq lazımdır...

– Şəhidlər və şəhidlikdən kifayət qədər yazılıbmı, deyilibmi, göstərilibmi?

— Yox... Barmaqla sayılası əsərlər var. Dramaturqlarımız, bəstəkarlarımız, yazıçılarımız, şairlərimiz bu mövzudan, əgər belə demək olarsa, yazıblar. Ancaq sanballı romanlar, opera-balet, pyeslər yoxdur. Bəxtiyar müəllimin “Şəhidlər” poeması kimi sanballı əsərlər yaranmayıb hələ... Bəzən deyirlər, belə əsərlərin zamana ehtiyacı var. Daha 19 il keçib də. İlkin mənbə kimi də, faktlar toplusu kimi də “Şəhidlər”, “Şahidlər” və başqa kitablar var.

— 20 Yanvar faciəsinin gizli qatlarını zaman üzə çıxara bilibmi?

— Belə faciələrin hansının gizli qatları üzə çıxıb ki, 20 Yanvarın da çıxsın? Əslində, bunun bütün gizli və ya qeyri qatları hamıya bəllidir, hamı bilir. Siyasətçi də bilir, adi vətəndaş da. Sadəcə olaraq, bunun bəyan edilməsi bu və ya digər səbəblərdən həmişə eyhamlarla, sətiraltı mənalarla olub. Bəlkə, gələcək nəsillər bu eyhamları və sətiraltı mənaları birdəfəlik götürə bildi... Təki olsun.

— Siz hakim olsaydınız xalqın ürəyinə dağ çəkənlərdən kimi və necə cəzalandırardınız?

— Mənim və bizim əvəzimizə hamısını Ulu Yaradan eləyib. Allah hamısının cəzasını verib. Məndən olsaydı, bir güllə bəs eləyərdi. Ancaq Allah onların bəlasını dövrün “trasiruyişiy” güllələriylə verir.

— Hər bir faciənin dərsləri, qazancları da olur.

— Ən böyük qazancımız müstəqillikdir. O ki qaldı dərslərə, mənə elə gəlir ki, belə bir faciə bir daha təkrar olmaz. Çünki kifayət qədər “faciə təcrübəsi” yığdıq. Əgər Allah eləməmiş, lap olsa belə, bu qədər itkilər vermərik. Güllələr xalqı qabağına qoyub, barıt dərsi keçdi bizə.

— 20 Yanvar və zaman ... İllər nəyi dəyişib, gələn günlərin baxışı necə olacaq?

— 20 Yanvar bizi yaxşı mənada tamam dəyişdi. İnanırsınız, bircə gecənin içində... Artıq 21- 22 yanvar o Azərbaycan deyildi respublika. Xalq da o xalq deyildi, hava da o hava deyildi. Hamı bir idi... Meydan bir idi, xalq bir meydanda idi: “Azadlıq” meydanında.

İllər isə bu möhtəşəm, bu alınmaz qalanın hər daşının üstünə ildə bir daş qoyur.

Söhbəti apardı:

Tahir AYDINOĞLU

Xalq qəzeti.-2009.-20 yanvar.-S.4.