Tarixi və təbii gözəlliyini qoruyub saxlayan Balakən, Zaqatala və Qax rayonlarında müasir turizm infrastrukturu yaradılıb

Adı çəkilən rayonlara etdiyimiz səfərlər zamanı gördüklərimizin nəticəsində gəldiyimiz qənaət bunu deməyə əsas verir

Müasir dövrdə turizm sektoru dövlətlərin inkişafında mühüm payı olan sahə kimi qəbul edilir. Dünyada bir çox ölkələr var ki, onların dövlət büdcələrinin böyük bir hissəsi məhz, turizm xidmətlərinin hesabına formalaşır. Əlbəttə ki, turizm sektorunun inkişaf etdirilməsi və turistlərə yüksək səviyyəli xidmətlərin təklif edilməsi üçün böyük miqdarda maliyyə vəsaiti tələb olunur. Məsələn, qardaş ölkə Türkiyənin bu gün turizmdən milyardlarla gəlir əldə etməsi heç kəsə sirr deyil. Bu gəlir sektorunun qurulması isə qardaş ölkədə ötən əsrin 70-ci illərindən başlanılmışdı. Azərbaycanda bu sahə çox gənc olsa da, turizm sektorunun inkişafı istiqamətində məqsədyönlü fəaliyyət həyata keçirilir.

Yazımıza bu girişlə başlamağımız heç də təsadüfi deyil. Belə ki, məzuniyyət günlərində istirahət etdiyimiz Balakən, Zaqatala və Qaxda apardığımız müşahidələrdən sonra bu rayonların timsalında hazırda ölkəmizin turizm sektorunun inkişaf etdirilməsi istiqamətində atılan addımları, görülən işləri işıqlandırmağa və Azərbaycanın dünyanın avanqard turizm ölkələrilə rəqabətə girməyə hazır olduğunu göstərməyə qərar verdik.

Ümumiyyətlə, adı çəkilən rayonlar elə bir ərazidə yerləşirlər ki, həm tarixiliyi, həm də təbiəti baxımından onlar turizmin inkişafı üçün əlverişli imkanlara sahibdirlər. Sözügedən bölgədə mövcud olan tarixi-mədəni abidələrin çoxluğu onu göstərir ki, bu yerlər ta qədim zamanlardan bizanslılara, xəzərlərə, ruslara qarşı döyüşlərdə əsas istinad məntəqələri qismində çıxış ediblər.

Eyni zamanda, sıx meşə və zəngin təbii sərvətlərə malik olması bu yerlərin cəlbediciliyini daha da artırır. Bu gün həm tarixi, həm də təbiət gözəlliyini qoruyub saxlayan Balakən, Zaqatala və Qax rayonları müasir turizm keyfiyyətlərinə tam cavab verirlər və bu rayonlar malik olduqları üstünlüklərlə turistlərə yüksək səviyyəli xidmətlər təklif etməyə hazırdırlar...

Balakən turizm potensialını reallaşdırır

İstirahətimizə Zaqatala rayonundan başlamağımıza baxmayaraq, ilk olaraq, Balakən rayonunda gördüklərimiz və eşitdiklərimiz barədə danışmaq istərdik.

Belə ki, Balakən rayonunun zəngin təbii landşaft və toxunulmamış meşə sahələri turizmin inkişafı üçün əlverişli perspektivlər açır. Ərazidə turistlərin maraqlı istirahət mənbəyi ola biləcək əvəzsiz təbiət guşələri mövcuddur. Rayonda son illər turizmin inkişafı ilə bağlı xeyli işlər görülüb. Rayonun Heydər Əliyev adına mədəniyyət və istirahət parkında əhaliyə yüksək səviyyədə mədəni xidmət göstərmək və turizmi inkişaf etdirmək məqsədi ilə aparılan böyük quruculuq işləri artıq başa çatıb. Parkda uşaq, yeniyetmə, gənclər və ahılların mənalı istirahəti üçün hər cür şərait yaradılıb, atraksionlar yerləşdirilib, 1200 metrlik kanat yolu çəkilib. Parkın ərazisində 100 yerlik “Qubek” oteli inşa olunub.

Bakı-Şamaxı-İsmayıllı-Balakən turizm marşrutu reallaşdığından Balakən rayonunda 12 turizm marşrutu üzrə zonalar müəyyənləşdirilib: Balakən - Katex şəlaləsi, Balakən - Qubek - Su dönən, Balakən - “Mirovaya voda”, Balakən - Arılıq, Balakən - Qaraçay - Siltik - Geoloji kəşfiyyat, Balakən - Mazımçay, Balakən - Darvazbinə - Göyəmtala - Qanıx, Balakən - Qabaqçöl - Bağman bulaq - Kubçar bulaq, Balakən - Aviasiya mərkəzi - İmam bulağı, Balakən - İtitala, Balakən - Gərəkli - Zepel bulaq - Pəri qalası, Balakən - Cicixana.

Ümumiyyətlə, rayon ərazisində olan tarix və mədəniyyət abidələrini, həmçinin, mövcud şəraiti nəzərə alaraq, ekoloji, ekzotik, təbiət və idman (ovçuluq, deltaplan, piyada, atçılıq), ailə turizmini inkişaf etdirmək mümkündür.

Balakən çox zəngin tarixə malik rayondur. Respublikamızda 6308 tarix və mədəniyyət abidəsi mövcuddur. Onların 65-i dünya, 2034-ü ölkə, 4209-u yerli əhəmiyyətli abidələrdir. Balakən rayonunda isə dövlət qeydiyyatından keçmiş 26 tarix və mədəniyyət abidələri, 32 yeni aşkar olunmuş abidələr mövcuddur. Qeydə alınmış abidələr inventarlaşdırılıb, qoruyucu lövhələr vurulub. Həmin abidələrdən 2-si ölkə əhəmiyyətli memarlıq, 7-si ölkə əhəmiyyətli arxeoloji, 17-si isə yerli əhəmiyyətli abidələrdir.

Rayonda V-VII yüzilliklərdə Azərbaycanı Sasanilər işğal etdikdən sonra Sasani hökmdarı I Qubad və Xosrov Ənuşirəvanın göstərişi ilə dağlıların qəfil hücumundan müdafiə, həmçinin, “Hun keçidi”ndən gələn hunların axınının qarşısını almaq məqsədilə tikilmiş Böyük Sədd, eyni zamanda, Darvaz məbədi, Arılıqbinə məbədi, Gül qalası, Noxo mağarası, V-VI yüzilliyə aid Pəri qalası, XVIII əsrdə tikilmiş Məscid, XVIII-XIX əsrə aid Hacı Murtuz qalası, Cicixana məbədi, XIV əsrə aid Türbə, Məscid, IX-XI əsrlərə aid Alban məbədi və digər tarixi mədəniyyət abidələri mövcuddur.

Burada, həmçinin, arxeoloji qazıntılar zamanı V-VIII əsrə aid xarabalıq yaşayış yeri, Pir, Küp qəbirləri və nekropolu, XI-XII əsrlərə aid köhnə qəbiristanlıq, Yeraltı su anbarı, orta əsrlərə aid Şəhərgah aşkar edilib.

Balakən rayonu ərazisindəki Katexçay şəlaləsi isə Azərbaycanda ən məşhur şəlalələrdən biri sayılır. Qeyd edək ki, bu şəlalə Zaqatala Dövlət Təbiət Qoruğunun ərazisinə daxildir. Şəlalənin hündürlüyü 20 metrə yaxındır. Bu, Azərbaycanın ən bolsulu şəlaləsidir. Şəlaləyə getmək üçün Katex kəndindən keçən sərt eniş-yoxuşlarla hərəkət etmək lazımdır. Katexçaya çatmaq üçün 500 metrlik çətin dolanbaclı və uçurumlu yolu piyada qət etmək gərəkdir. Şəlalənin yerləşdiyi ərazini görənlər əsrarəngiz mənzərədən zövq ala bilirlər. Bura turistlərin ən çox üz tutduğu məkanlardan biridir. Mütəxəssislər bildirirlər ki, Katexçay şəlaləsinin təzyiqindən əldə edilə biləcək elektrik enerjisi, bəlkə də, bütöv bir rayonun işıqla təminatını həyata keçirə bilər.

Zaqatala turizmin inkişafı baxımından çox irəli gedib

İlkin olaraq, dayandığımız rayonda - Zaqatalada isə bir çox sürprizlərlə qarşılaşsaq da, təbiətin gözəlliyi və bölgənin tarixi zənginliyi bütün bunları bizə unutdurdu. Ümumiyyətlə, Zaqatala rayonu Baş Qafqaz sıra dağlarının cənub yamacında və Qanıx-Əyriçay vadisində yerləşir. Cənubdan Gürcüstan Respublikası, şimaldan Dağıstan Respublikası ilə həmsərhəddir. Rayonun ərazisi dağlıq və aran hissədən ibarətdir.

Zaqatala inzibati rayon kimi yetmiş doqquz il əvvəl yaradılıb. Bakı-Yevlax marşrutu ilə gedən yolla rayona məsafə 445 kilometrdir. Qəbələdən keçməklə isə bu yolu təqribən 65 kilometr qısaltmaq mümkündür. Rayon mərkəzindən sonra iri yaşayış məntəqələri - Əliabad qəsəbəsi, Muxax, Yuxarı və Aşağı Tala, Danaçı kəndləridir. Əhalisinin ümumi sayı isə təqribən 118 min nəfərdir. Bunun təqribən beşdə biri mərkəzdə yaşayır. Şimaldan Böyük Qafqaz sıra dağlarıyla əhatəyə alınmış Zaqatalanın zaman-zaman qonşu Dağıstanla yaxın əlaqələri olub. İyirmi millətin nümayəndəsi yaşayan rayonda əslən Dağıstandan gələnlər, oradakılarla qohumluq münasibətləri bu baxımdan səbəbsiz deyil.

Quton dağı (3648 m) Balakənlə Zaqatalanın arasındadır. Mənbəyini Böyük Qafqazdan götürən Tala, Katex və Muxax çayları isə Qanıxa (Alazan) tökülür. Zaqatala Dövlət Təbiət Qoruğunun bir hissəsi bu rayonun ərazisindədir.

Zaqatalanın, həmçinin, maraqlı tarixi var. Çar Rusiyası dövründə Zaqatala Dağıstan vilayəti, Tiflis və Yelizavetpol quberniyalarıyla sərhəddə yerləşirdi. Məşhur “Potyomkin” zirehli gəmisinin cəzalanmış matrosları hərbi dairənin mərkəzindəki Zaqatala qalasına gətirildikdən sonra burada bolşevik əhval-ruhiyyəsi güclənmişdi. Gəlmələrlə yerli inqilabçı ruhlu insanlar birləşib quruluş əleyhinə mübarizəyə başlamışdılar. Təsadüfi deyil ki, 1863-cü ildə burada tarixə düşmüş Zaqatala üsyanı baş vermişdi.

Xatırladaq ki, Zaqatala qalası 1830-cu ildə Zaqatala şəhəri ərazisində tikilmişdi. Qalada toplarla təchiz edilmiş güclü qarnizon saxlanılırdı. Zaqatala qalası Çar hakimiyyətinə qarşı bir sıra kəndli üsyanlarının yatırılmasında əsas dayaq məntəqəsi olub. Zaqatala qalasında saxlanılan matrosların inqilabi fəaliyyəti barədə yazıçı Qılman İlkin “Qalada üsyan” romanını yazıb və həmin əsər əsasında “Yenilməz batalyon” bədii filmi çəkilib.

Bütün tarixi abidələrlə tanış olmaq şansımız olmasa da, məşhur Zaqatala qalasında olduq. Qeyd edək ki, Zaqatala qalası tarixi abidə kimi dövlət tərəfindən qorunur. Bu yaxınlarda qaladakı hərbi hissə köçürüldükdən sonra bərpa işləri aparılmağa başlanılıb.

Ümumiyyətlə, rayonda 108 tarixi-memarlıq abidəsi var. Əksəriyyəti yerli əhəmiyyətlidir. Bunlardan ən qədimi Pəri qalası, Armatay qalası, Cingöz-qalası, Şeytan qalası və başqalarıdır. Rayonun kənd yerlərində VI-VIII əsrlərdən qalmış 10-dan çox Alban abidələri mövcuddur.

Rayonun Mamrux, Mazıx, Muxax, Qəbizdərə, Yuxarı Tala və Yuxarı Çardaxlar kəndlərində VI-VIII əsrlərdən qalmış çoxlu Alban abidələri, qalaları var ki, onların yenidən bərpası mümkün olmasa da, qismən də olsa, qorunması sahəsində müəyyən işlər görülür. Yerlərdə mövcud olan məscidlərin isə hamısında yenidənqurma, bərpa işləri aparılır, tarixi abidə kimi onların qorunması təmin edilir.

Həmçinin, Yuxarı Çardaxlar kəndində olan dağiçi qala və bir qismi uçmuş Zaqatala səddi bu abidələr içərisində ən yaşlılarıdır. Bu abidələr təqribən 1500 illik tarixə malikdirlər. Burada 150 il öncə Zaqatalaya sürgün edilmiş polyakların kilsəsi də mövcuddur. Hərçənd, həmin polyakların nəslindən kimsə qalmayıb.

Zaqatala, həmçinin, təbiətilə insanları valeh edir. Bu rayonun təbiətindən şəlaləyə qalxmadan həzz almaq qeyri-mümkündür. Burada Kilsəçayın Katexçaya qarışdığı yerdə, suları 20 metr hündürlükdən qulaqbatırıcı gurultu ilə dar qayalıq dərəyə tökülən, çox əzəmətli, gözəl və kifayət qədər güclü şəlalə yaranıb. Bu şəlaləyə Qəbizdərə və yaxud Zaqatala şəlaləsi deyilir.

Ümumiyyətlə, Zaqatala Dövlət Qoruğunun ərazisində 10-a yaxın şəlalə var.

İstirahət etməli və görməli yerlər həm də Qaxdadır...

Növbəti dayanacaq məntəqəsi Qax rayonu oldu. Qax Azərbaycanın mühüm aqrar-sənaye rayonlarından biridir. Əsasən qərzəkli meyvələr (fındıq, şabalıd, qoz) rayonu kimi tanınır. Bol su ehtiyatı, normal rütubət balansı, məhsuldar torpaqlar, meşələr, alp və subalp çəmənləri, qış otlaqları əkinçiliyin və heyvandarlığın inkişafını təmin edir. Rayon respublikanın mühüm meşə sərvəti regionlarındandır. Palıd, vələs, qarağac, qoz, şabalıd, müxtəlif cür meyvə ağacları, dərman bitkiləri, qonur ayı, dağ keçisi, qaban, müxtəlif quşlar buradakı meşələrin zəngin sərvətləridir. Bu zənginliyi qorumaq və artırmaq məqsədilə İlisu dövlət qoruğu yaradılıb. Qoruq ərazisinin əksər hissəsi Ağçay kəndinə düşür.

Qax rayonu da digər rayonlar kimi turizmin inkişafı üçün geniş imkanlara malik flora və faunası ilə yanaşı, qədim yaşayış məskənlərindən olub, tarixi abidələri ilə mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Məlumdur ki, turistlərin əsas maraq obyekti olduğu ölkənin tarixi, məişəti, adət-ənənələri, gəzməli və görməli yerləridir. Abidələr bu sırada önəmli yerlərdə durur. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2 avqust 2001-ci il tarixli qərarı ilə təsdiq edilmiş siyahıya əsasən Qaxda 68 ədəd tarix və mədəniyyət abidələri qeydiyyata götürülüb. Bunlardan 2-si dünya əhəmiyyətli, 48 isə yerli əhəmiyyətlidir, 48 memarlıq, 18 arxeoloji, 2 monumental və xatirə abidələridir. Bu abidələrdən biri olan Cinli Qala İlisu kəndinə gedən şosse yolun sağ tərəfində, Kürmük çayının sol sahilində, qayanın üstündə inşa olunub. İlisu kəndindən 5 kilometr aralıdakı qalanın yerləşdiyi dağın yaxınlığındakı dərəni yerli əhali Qala dərəsi adlandırıb. Qalanın inşa tarixi VII-IX əsrlərə aid edilir. Qaya çıxıntısı üzərində inşa olunmuş qala bütövlüyünü qoruyub saxlayıb. Bu istehkam tipli tikili qala bürcləri və divarlardan ibarətdir. Bürc və divarlarda ətraf ərazini müşahidə etmək üçün və həm də atıcı silahlardan istifadə etmək üçün mazğallar da var.

Bununla yanaşı, rayon ərazisində Sumuq Qala, Həsən xan Qalası, Qalaça (Şamil qalası), Ləkit məscidi, Qum məbədi, Lələpaşa məscidi, Güllük məscidi və Axund baba məqbərəsi, Hacı Tapdıq və Şeyx Yunis İmrə məqbərəsi kimi tarixi-memarlıq inciləri mövcuddur. Qax rayonu ərazisində orijinal xüsusiyyətlərə malik qədim tarixi-memarlıq abidələrindən biri də Ulu Körpüdür. Körpü İlisu kəndinə gedən yolda, Kürmük çayının üzərində salınıb. Yerli əhalinin körpünü Ulu adlandırması onun bu tipdə inşa edilən körpülərin ən böyüyü olmasından xəbər verir. Ulu Körpünü təxminən XVII-XVIII əsrlərə aid etmək olar. Körpü Kürmük çayının axarının daraldığı yerdə, qaya çıxıntıları üzərində, çay daşından, əhəng məhlulundan və əsasən də, bişmiş kərpicdən tikilib. Məlumatlara görə, körpünün tikintisində bütün kənd əhli iştirak edib. Ulu Körpünün inşasında inşaat materialları ilə yanaşı duru məhlul kimi yumurta sarısından da istifadə edilib. Adları hələlik naməlum qalan mahir İlisu ustalarının inşa etdikləri körpüdən indi də istifadə olunur. İlisuya gedən hər bir turist orada ayaq saxlayıb, körpü ilə yaxından tanış olur. Əlbəttə ki, digər iki rayon kimi Qaxın da təbiəti insanı cəlb edir. Xüsusilə, Qax rayonundakı İlisu şəlaləsi. Bu şəlalə tamam başqa bir aləmdir. Ona çatmaq üçün ən azı yarım saatlıq yolu piyada qət etməlisən. Hündürlüyə qalxmağı bacarmayanlar üçün isə nəqliyyat vasitələri də həmin ərazidə fəaliyyət göstərir. Şəlalənin hündürlüyü təxminən 25 metrdir. Şəlaləyə gedən yolda onlarla bulağa rast gəlmək mümkündür. Bu sular qayalıqların arasından keçərək, süzülərək buz kimi axır. Şəlaləyə qalxanadək susuzluğu məhz, həmin bulaq suları hesabına yatırmaq olur...

Ümumiyyətlə, Azərbaycanın bütün rayonları özünün spesifik xüsusiyyətinə görə, cəlbedicidir. Xüsusilə, ölkəmizin dağ rayonlarında olan təbiət gözəlliyi və tarixi-mədəni abidələrin çoxluğu yerli və xarici turistlərin marağını kəsb edir. Ona görə də, bu cür materiallarla mövcud əlverişli turizm imkanlarının təbliğini həyata keçiririk. Eyni zamanda, bu cür valehedici gözəlliyi görmək üçün hər kəsi həmin rayonlara səfər etməyə dəvət edirik.

Ramil VƏLİBƏYOV

Yeni Azərbaycan.- 2010.- 21 avqust.- S. 8.