Bəşər tarixinin ən qanlı səhifələrindən biri - XOCALI SOYQIRIMI

Ulu öndər Heydər Əliyev: Bir tərəfdən bu, hər bir Xocalı sakininin öz torpağına, millətinə, Vətəninə sədaqətinin nümunəsidir, ikinci tərəfdən də Ermənistanın millətçi, vəhşi qüvvələri tərəfindən Azərbaycana qarşı edilən soyqırımıdır, vəhşiliyin görünməmiş bir təzahürüdür

Dünya tarixinin ən qanlı faciələrindən biri sayılan Xocalı soyqırımı XX əsrdə erməni şovinizminin mahiyyətinin aşkara çıxmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Hətta adi müharibə qanunlarına belə riayət etməyən, yaşından asılı olmayaraq əliyalın, silahsız və köməksiz insanları vəhşicəsinə qətlə yetirən o dövrün imperiya qoşunu ilə erməni silahlılarının əsl məqsədi Azərbaycan xalqını mənəvi cəhətdən sındırmaq, onun döyüş ruhunu öldürmək idi. Çünki Xocalı, sadəcə, bir döyüş anı, döyüş meydanı deyildi. Xocalı bir çox məqamları özündə əks etdirirdi. İstər Kremlin hündür divarları arxasında Azərbaycana qarşı hazırlanan qanlı planlar, istərsə də ölkədə baş alıb gedən hərc-mərcliyin, kreslo döyüşünün torpaq döyüşünə üstün gəlməsi faktları Xocalıda faciə şəklində reallığa çevrildi.

XX əsrin Xocalı faciəsindən əvvəl dünyada iki yaşayış məntəqəsi eyni aqibətə uğramış, eyni metodla Yer üzündən silinmiş və sakinləri məhv edilmişdi. Bunlardan birincisi Belarusun Xatın kəndidir ki, 1941-ci ildə faşistlər bu kəndi tamamilə yandırmış, dinc sakinləri vəhşicəsinə məhv etmişdilər. İkincisi isə ABŞ-Vyetnam müharibəsi zamanı Sonqmi kəndində baş verən faciədir ki, bu kəndin sakinlərini partizanlara dəstək vermək bəhanəsi ilə böyükdən-kiçiyə qədər bütünlüklə qırmışdılar. Amma bu faciələr də Xocalı soyqırımı ilə müqayisə oluna bilməzlər. Xocalı soyqırımı miqyasına və böyüklüyünə görə, onların hamısından daha dəhşətlidir. Azərbaycanın Ümummilli lideri Heydər Əliyev bu soyqırım haqqında öz fikirlərini bu cür ifadə edib: “Bu amansız və qəddar soyqırımı aktı insanlıq tarixinə ən qorxulu kütləvi terror aktlarından biri kimi daxil oldu”.

Əslində, Xocalı faciəsi bir gecənin olayı deyildi. Ermənilər bu faciəyə Dağlıq Qarabağ münaqişəsi başlandıqdan, bəlkə də başlamamışdan öncə hazırlıq görmüşdü. Onlar Qarabağın digər ərazilərində də bu cür faciələr törətməyə çalışsalar da, bunun ən dəhşətlisini Xocalıda həyata keçirdilər. Xocalı faciəsinə gedən yolun başlanğıcı isə 1988-ci ilə, yəni, Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin başladığı dövrə təsadüf edir. Elə həmin vaxtdan Xocalı soyqırımının əsası qoyulmuşdu.

İllər idi ki, işğal planı hazırlanırdı...

Tarixən Azərbaycan torpaqlarına göz dikən ermənilər 1985-ci ildə SSRİ-də ermənipərəst Mixail Qorbaçovun hakimiyyətə gəlməsi ilə yenidən məkrli planlarını həyata keçirməyə başladılar. Amma onlara öz planlarını həyata keçirməkdə mane olan çox böyük bir amil vardı: həmin dövrdə Siyasi Büronun üzvü, SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini Heydər Əliyev ermənilərə və onların himayədarı olan Qorbaçova Azərbaycanla bağlı planlarının reallaşmasına, o cümlədən, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin törədilməsinə imkan vermirdi. Elə bu səbəbdən həm ermənilər, həm də onların mərkəzi hakimiyyətdə olan himayədarları o vaxtlar Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti adlanan bu Azərbaycan bölgəsilə bağlı məkrli planlarını həyata keçirmək üçün M.S.Qorbaçovun vasitəsilə Heydər Əliyevin Siyasi Bürodan uzaqlaşdırılmasına nail ola bildilər. Təsadüfi deyil ki, Ümummilli liderin Siyasi Bürodan getməsindən həmən sonra-1987-ci ilin noyabrında erməni akademik A.Aqanbekyan Parisdə verdiyi açıqlamada Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti ilə bağlı SSRİ rəhbərliyinə təklif verdiklərini açıqladı. Elə bu vaxtlar erməni “Qarabağ Komitəsi”, onun Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətindəki separatçı-terrorçu təşkilatı “Krunk” gizli fəaliyyətlərinə son qoyaraq açıq şəkildə niyyətlərini bəyan etməyə, Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları səsləndirməyə başladı. Bunun nəticəsi olaraq ermənilər tərəfindən “Miatsum” adlanan hərəkat da formalaşdırıldı. Bütün bunlar 1988-ci ilin fevralından etibarən, hadisələrin daha gərgin və aqressiv məcrada inkişafı ilə nəticələndi. Ermənilər sovet təhlükəsizlik orqanlarının əli ilə Azərbaycanın bir sıra bölgələrində iğtişaşlar törətdilər və bununla da Ermənistanda yaşayan azərbaycanlıları öz dədə-baba yurdlarından deportasiya etmək üçün zəmin yaratdılar. 1988-ci ildə isə öz tarixi torpaqlarında yaşayan 250 min azərbaycanlı bu ərazidən qovuldu, bununla da, Ermənistan monoetnik dövlətə çevrildi.

Soyqırıma aparan yol...

Qarabağ müharibəsində rusların ermənilərə yardım etməsi gizli fakt deyil. Hətta törədilən qətllərdə iştirak etmiş rus, erməni hərbçilərinin adı açıq şəkildə bəyan edilir. Onlardan bəziləri (məsələn, Ermənistanın keçmiş prezidenti Robert Koçaryan, hazırki prezident Serj Sarkisyan, bu ölkənin müdafiə naziri Seyran Ohanyan) bu qətliamlarda iştirak etdiklərini etiraf ediblər. Xatırladaq ki, bu qətllərin planlı şəkildə həyata keçirilməsində Kremlin rolu olduqca böyük idi. 200 il idi ki, imperiya caynağından xilas ola bilməyən Azərbaycan demək olar ki, rus şərqşünasları tərəfindən tam şəkildə tədqiq edilmişdi. Bu tədqiqatın əsas ruhu isə üzdə göründüyü kimi tarixi-siyasi məqamlar deyildi. SSRİ-nin beyin institutları imperiya tabeçiliyində olan xalqların xüsusiyyətini, xarakterini tədqiq edirdi. Bu cəhətdən onlar dərk edirdilər ki, yüksək döyüş ruhuna malik Azərbaycan xalqı ilə səngərdə üz-üzə gəlmək o qədər də arzuolunan hal deyil. Hətta nəzərə almaq lazımdır ki, erməniləri silah-sursatla tam təmin edən, canlı qüvvə ilə kömək göstərən, üstəlik, Azərbaycanda olan silahı zorla əhalidən yığan imperiya başbilənləri o dövrdə özünü imperiya xidmətindən kənarda hiss edə bilməyən Azərbaycan rəhbərliyi vasitəsilə bütün yollara əl atırdı.

1988-ci ildən başlanan Dağlıq Qarabağ münaqişəsində baş verənlər Azərbaycan xalqında sözün əsl mənasında böyük vətənpərvərlik ruhu yaratmışdı. Bu ruh insanların genetik keçmişindən yaranan bir hiss idi. Bütün gənclərin yalnız bir fikri vardı: Vətən uğrunda silaha sarılmaq, torpağı qorumaq, lazım gəldiyi zamanda bu yolda şəhid olmaq... Amma bu gün də, həmin dövrdə də müxalifətdə olan qruplaşmalar gənclərin bu saf arzusundan, Vətən sevgisindən öz siyasi oyunlarında istifadə etməyə çalışırdılar. “Rəhbərlik” etdikləri hərbi birləşmələrdən Bakıda siyasi hadisələrin gedişatında istifadə edən bu insanlar, əslində, ermənilərin işğal faktına öz hərislikləri ilə köməklik göstərirdilər. Erməni və rus hərbi birləşmələrinin hücumlarına məruz qalan rayonların sakinləri isə çətin yollarla, hətta öz ciblərinin pulu ilə aldıqları (həmin dövrdə Gəncədə yerləşən Rusiyanın hərbi qüvvələrinin rəhbəri Şerbak demək olar ki, bütün silah növlərindən satdırırdı və cəbhə bölgəsində yerləşən rayonlarımızın sakinləri öz pulları ilə aldıqları silahlarla öz torpaqlarını qoruyurdular) primitiv silahlarla erməni-rus birləşmələrinə qarşı döyüşdə tək qalmışdı. Müxalifətin təxribatçı ünsürləri isə döyüşən rayonlarda min bir şayiələrlə insanları çaş-baş salır, vətəndaşlarımızı qarşı-qarşıya qoyurdu...

Rusların köməyi ilə məhv edilən XOCALI...

...Belə bir məqamda Xocalı dörd bir tərəfdən erməni mühasirəsində çətin günlərini yaşayırdı. 1991-cı ilin oktyabrından tam mühasirədə saxlanan Xocalıya gedən bütün avtomobil yolları bağlanmışdı. Artıq şəhərlə gediş-gəliş yeganə nəqliyyat vasitəsi kimi vertolyotlarla həyata keçirilirdi. Belə vəziyyət şəhərə özünümüdafiə üçün silah, ərzaq və digər zəruri məhsulların çatdırılmasında ciddi problemlər yaradırdı. Həmin dövrdə Dağlıq Qarabağda erməni separatçıları da fəaliyyətini genişləndirirdi. Bunun nəticəsi olaraq 1991-ci ilin sentyabrında “Dağlıq Qarabağ Respublikası” adlanan qondarma-separatçı rejimin yaradıldığı bildirildi. Həmin il noyabr ayının 26-da isə Azərbaycan Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin statusunun ləğv olunduğunu bəyan etdi.

Xocalı isə hələ də döyüşürdü. Xocalıda döyüşən insanların arasında bu şəhərdən olmayan cəmisi 16 şəxs vardı. Bu isə o demək idi ki, xocalılılar rus-erməni birləşmələrinin qarşısına yalnız öz qüvvələri ilə çıxırdılar. Dövlətdən isə kömək gəlmirdi. Hətta Xocalı o zaman döyüş gedən digər kəndlərin belə köməyinə gedirdi. Belə ki, ermənilər azərbaycanlılar yaşayan kəndlərə hücum edəndə Xankəndi və erməni silahlılarının yerləşdiyi digər məntəqələr də Xocalıdan atəşə tutulur və düşmənin öz niyyətini həyata keçirməsinə maneələr yaradılırdı. Lakin Xocalıya və Qarabağın düşmən hücumuna məruz qalan digər bölgələrinə o vaxtkı Azərbaycan iqtidarı tərəfindən lazımi yardımların edilməməsi və hakimiyyət uğrunda gedən savaşlar ermənilərə öz niyyətlərini daha asan reallaşdırmağa imkan verirdi. Məhz bunun nəticəsində 1992-ci il yanvarın 10-da ermənilər Axullu kəndini zəbt edə bildilər. Elə həmin ilin fevralında Malıbəyli və Quşçular kəndləri hücuma məruz qaldı. Xankəndində yerləşən 366-cı alayın bilavasitə iştirakı ilə bu kəndlər də ermənilər tərəfindən işğal olundu. Malıbəyli və Quşçular kəndlərinin işğalından bir neçə gün sonra Dağlıq Qarabağın ən iri yaşayış məskənlərindən olan Qaradağlı yenə də 366-cı motoatıcı alayın əsgər və zabit heyəti, eləcə də, müxtəlif xarici ölkələrdən gətirilmiş muzdlu döyüşçülər hesabına ermənilərin əlinə keçdi. Kənd əhalisi vəhşicəsinə qətlə yetirildi. Artıq 1992-ci il fevralın 18-də Xocalı istiqamətində olan yaşayış məntəqələri azərbaycanlılardan təmizlənmişdi, yüksək mövqelər ermənilər tərəfindən tutulmuşdu. İndi ermənilər üçün əsas hədəf XOCALI idi.

Ermənilərin və rusların Xocalı şəhərini hədəfə almaqda əsas məqsədi bir tərəfdən Qarabağın dağlıq hissəsində azərbaycanlılardan ibarət olan, strateji əhəmiyyətli ərazidə maneəni aradan qaldırmaq idisə, digər tərəfdən, ümumiyyətlə, Xocalını Yer üzündən birdəfəlik silmək idi. Öz miqyasına və dəhşətlərinə görə dünya tarixində analoqu az olan Xocalı soyqırımını törətməkdə erməni şovinistləri və ideoloqları həm də daha uzağa hesablanmış məqsəd güdürdülər. Onların əsas niyyəti Dağlıq Qarabağı və digər Azərbaycan torpaqlarını ələ keçirmək, xalqımızın müstəqillik və ərazi bütövlüyü uğrunda mübarizə əzmini qırmaq idi. Düzdür, buna nail ola bilməsələr də, ermənilər 366-cı alayın köməyilə tarixə ən dəhşətli qanlı səhifələrdən birini yazdılar...

...Ölkə rəhbərliyinin səriştəsizliyi və yaranmış şərait ermənilərin Xocalı ilə bağlı planlarının daha tez həyata keçirməsinə təkan verirdi. Fevralın 25-də Xocalı daha dəhşətli dərəcədə artilleriya və digər hərbi texnikadan atəşə tutulmağa başladı. Bu işdə yenə də 366-cı alayın texnikasından geniş istifadə olundu. Ümumiyyətlə, bu alay Xocalı ilə yanaşı, Azərbaycanın digər kəndlərinin də atəşə tutulmasında dəfələrlə iştirak edib. Bunun əsas səbəblərindən biri də alayda xeyli sayda erməninin olması idi. Yeri gəlmişkən, 366-cı alayın Xocalıya hücumuna rəhbərlik edən şəxslərdən biri də Ermənistanın indiki müdafiə naziri Seyran Muşeqoviç Ohanyan idi. Məhz onun komandanlığı altında 366-cı alayın 2-ci batalyonu, Yevgeni Nabokixinin komandası altında 3-cü batalyon, 1 saylı batalyonun qərargah rəisi Valeriy İsayeviç Çitçyan və alayda xidmət edən 50-dən artıq erməni zabit və gizir Xocalıya hücumda iştirak edib...

...Bu soyqırımda 613 nəfər dinc azərbaycanlı, o cümlədən, 63 uşaq, 106 qadın, 70 qoca bir neçə saatın içində amansızlıqla qətlə yetirildi. Erməni-rus birləşmələri 487 nəfəri ağır xəsarətlərə məruz qoydu, 1275 nəfəri isə girov götürdü. Ermənilər qaniçənlikdə vaxtilə dünyanı lərzəyə salmış faşizmi də geridə qoyduqlarını nümayiş etdirdilər. Beynəlxalq humanitar hüquq normalarını, insan hüquqları üzrə ən müxtəlif konvensiyaları ayaq altına atan erməni hərbi birləşmələri insanları qətlə yetirmək məqsədilə ən qəddar üsullara əl atdılar. Şahidlərin təsdiqlədiyinə görə, həmin gecə onlarla qadın, 2 yaşından 15 yaşınadək olan uşaqlar, ahıl qocalar güllələnib, insanların başlarının dərisi soyulub, müxtəlif əzaları kəsilib, gözləri çıxarılıb, hamilə qadınların qarınları yarılıb, adamlar diri-diri torpağa basdırılıb və ya yandırılıb. Güllə yarasından ölməyənlərin başlarına sonradan güllə vurulub, meyitlər zorakılığa məruz qalıb...

Xocalı həqiqətləri dünya ictimaiyyətinin diqqət mərkəzində...

Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin 1993-cü ilin iyununda xalqın təkidli tələbi ilə hakimiyyətə qayıdışından sonra bir çox milli faciələrimiz kimi Xocalı soyqırımına da siyasi-hüquqi qiymətin verilməsi mümkün oldu. 1996-cı il fevralın 24-də xocalılılarla görüşən Ulu öndərimiz Heydər Əliyev faciənin xalqımızın qəhrəmanlıq tarixində xüsusi yeri olduğunu vurğulayıb: “Bir tərəfdən bu, hər bir Xocalı sakininin öz torpağına, millətinə, Vətəninə sədaqətinin nümunəsidir, ikinci tərəfdən də Ermənistanın millətçi, vəhşi qüvvələri tərəfindən Azərbaycana qarşı edilən soyqırımıdır, vəhşiliyin görünməmiş bir təzahürüdür... Əgər Xocalı faciəsi bir tərəfdən erməni işğalçılarının vəhşiliyinin nəticəsi olubsa, ikinci tərəfdən bizim dövlət orqanlarının, o vaxt respublikaya rəhbərlik edən səlahiyyətli şəxslərin cinayətkarlığı, hətta deyərdim, xəyanətkarlığı nəticəsində olubdur. Ona görə də, biz bu soyqırımını pisləməliyik, ermənilərin bu vəhşiliyini dünyaya göstərməliyik, onları bir vəhşi kimi ifşa etməklə yanaşı, eyni zamanda, özümüzə etdiyimiz cinayəti, xəyanəti də aşkar etməliyik”.

Ümummilli liderimizin təşəbbüsü ilə Milli Məclis 1994-cü il fevralın 24-də “Xocalı soyqırımı günü haqqında” xüsusi qərar qəbul etdi, sənəddə hadisənin başvermə səbəbləri, günahkarları təfsilatı ilə açıqlandı. Eyni zamanda, Xocalı faciəsi ilə bağlı həqiqətlərin dünya ictimaiyyətinə çatdırılması, erməni qəsbkarlarının beynəlxalq müstəvidə ifşası mühüm vəzifələr kimi önə çəkildi. Ümummilli liderimizin “Xocalı soyqırımı qurbanlarının xatirəsinə sükut dəqiqəsi elan edilməsi haqqında” 25 fevral 1997-ci il tarixli Sərəncamı ilə hər il fevral ayının 26-sı saat 17.00-da Azərbaycan Respublikasının ərazisində Xocalı soyqırımı qurbanlarının xatirəsi ehtiramla yad edilir.

Son illərdə Xocalı həqiqətlərinin dünyaya tanıdılması, Ermənistanın sovet hərbi dairələrinin dəstəyi ilə həyata keçirdiyi insanlıq əleyhinə cinayətin beynəlxalq miqyasda ifşası istiqamətində xeyli iş görülüb, xarici dillərdə kitablar, sənədlər dərc olunub, Xocalı soyqırımı ilə bağlı müxtəlif beynəlxalq təşkilatlar öz mövqeyini açıqlayıb. Azərbaycan Prezidenti cənab İlham Əliyevin rəhbərliyi altında həyata keçirilən ardıcıl tədbirlər nəticəsində bu gün bir sıra Avropa ölkələri Xocalı soyqırımı ilə bağlı həqiqətlərlə tanış olub. Bu istiqamətdə Heydər Əliyev Fondunun xidmətləri yetərincədir. Məhz Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, ölkəmizin birinci xanımı, YUNESKO-nun və İSESKO-nun xoşməramlı səfiri, millət vəkili Mehriban Əliyevanın təşəbbüsü ilə bir sıra ölkələrin paytaxtında Xocalı soyqırımı ilə bağlı tədbirlər keçirilib. İslam Konfransı Təşkilatı Gənclər Forumunun Mədəniyyətlərarası Dialoq üzrə baş əlaqələndiricisi, Heydər Əliyev Fondunun Rusiya nümayəndəliyinin rəhbəri Leyla xanım Əliyevanın təşəbbüsü ilə elan edilən “Xocalıya ədalət” kampaniyasının səyi ilə Xocalı soyqırımının adı İsveçdə yaradılmış və virtual aləmdə geniş vüsət almış mükəmməl “Beynəlxalq Müharibə Qurbanları Memorialı” arxiv layihəsinə daxil edilib və Xocalı soyqırımının adı Srebrenitsa, Xolokost və başqa yerlərdə törədilmiş soyqırımları və qətliamlarla bir sırada çəkilib.

Bununla yanaşı, bu il yanvarın 31-də İslam Konfransı Təşkilatına üzv dövlətlərin Parlament İttifaqının Uqandanın Kambala şəhərində keçirilən və 51 ölkənin parlament nümayəndələrinin iştirak etdiyi VI konfransında “Xocalıya ədalət” beynəlxalq kampaniyasına dəstək çərçivəsində xüsusi qətnamə qəbul edilib.

...Azərbaycan xalqı heç bir zaman Xocalıda baş verən dəhşətləri unutmayacaq. Dövlətimizin apardığı ardıcıl siyasət nəticəsində işğal altında olan torpaqların azad ediləcəyi gün çox uzaqda deyil. Düzdür, Xocalı yarası heç zaman sağalmayacaq, amma Xocalının azadlığa qovuşması narahat ruhların rahatlıq tapmasına kömək edəcək...

Pərviz SADAYOĞLU

Yeni Azərbaycan.- 2010.- 26 fevral.- S.4.