Azərbaycan mətbuatının inkişaf tarixi

Milli mətbuatımızın “Əkinçi”dən bu günə keçdiyi yol

Ölkəmiz ötən əsrdə növbəti dəfə müstəqillik əldə etdikdən, daha doğrusu, Ulu öndər Heydər Əliyevin ikinci dəfə siyasi hakimiyyətə qayıtmasından sonra Azərbaycanda bütün sahələrdə inkişaf qeydə alınıb. Təbii ki, bu inkişafdan ölkə mətbuatına da pay düşüb. Əsası Ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən qoyulan və Prezident İlham Əliyev tərəfindən davam etdirilən siyasət nəticəsində mətbuatımız da özünün yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoyub desək, yanılmarıq. Ötən il Prezident İlham Əliyevin Fərmanı ilə yaradılan Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun (KİV DF) həyata keçirdiyi layihələr və elan etdiyi qrant müsabiqələri isə KİV-in fəaliyyətinə əsaslı stimul verir. Onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, ölkəmiz müstəqillik əldə etdikdən sonra hər il iyulun 22-si, yəni, ilk milli mətbuatımız olan “Əkinçi” qəzetinin işıq üzü gördüyü tarix Milli Mətbuat Günü kimi qeyd olunur. Bu il isə Azərbaycan milli mətbuatının 135 illiyidir və Prezident İlham Əliyev iyunun 10-da “Azərbaycan milli mətbuatının 135 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında” Sərəncam imzalayıb. Sərəncama əsasən, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Administrasiyasına tapşırılıb ki, Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondu və Azərbaycan Mətbuat Şurası ilə birlikdə Bakı şəhərində və respublikanın bölgələrində yubiley tədbirlərinin keçirilməsini təmin etsin. Həmçinin, bir ay müddətində jurnalist təşkilatlarının və redaksiyaların təklifləri əsasında Azərbaycan milli mətbuatının inkişafında xüsusi xidmətləri olan jurnalistlərin mükafatlandırılması haqqında təklifləri Azərbaycan Prezidentinə təqdim etsin. Öz növbəsində sözügedən Sərəncam əsasında Prezident Administrasiyasının rəhbəri Ramiz Mehdiyev tərəfindən xüsusi tədbirlər planı təsdiqlənib və artıq icraya yönəldilib.

İkinci yazı

Ötən yazımızda da qeyd etdiyimiz kimi, cəmi 56 sayı işıq üzü görən “Əkinçi” həmin vaxt çar Rusiyasının əsarəti altında olan xalqımızın sabahını düşünən hər kəs üçün bir cəsarət nümunəsi olub. Bundan başqa, “Əkinçi” ilə Azərbaycanda qəzetçilik ənənəsinin əsası qoyulub. Çünki “Əkinçi” işıq üzü görən cəmi 56 sayı ilə bir inqilab edib. Elə bir inqilab ki, “Əkinçi”dən sonra hər bir azərbaycanlıda qəzetə, oxumağa, məlumatlanmağa həvəs yaranıb. Məhz ortada olan nümunə və xalqın qəzet istəyini əsas götürən ziyalılarımız isə “Əkinçi”dən sonra bir-birinin ardınca yeni mətbuat orqanlarının əsasını qoyublar. Bu sırada ilk olaraq “Ziya” (“Ziyayi-Qafqasiyyə”) qəzeti gəlir.

“Əkinçi” ideyalarından doğan “Ziya”

Tarixi materiallardan da bəlli olduğu kimi, “Əkinçi”nin nəşri dayandıqdan iki il sonra Tiflisdə Azərbaycan dilində başqa bir qəzet, “Ziya” qəzeti çıxıb. 1879-1884-cü illərdə işıq üzü görən bu qəzet “Əkinçi”nin ideya və ənənələrini davam və inkişaf etdirib. Belə ki, əgər “Əkinçi” qəzeti yeni tipli məktəblərin açılması və onlara uyğun dərsliklərin yazılması, müəllim kadrların hazırlanması məsələsini qaldırırdısa, “Ziya” qəzetinin naşiri (sonralar həm də redaktoru) Səid Ünsizadə bu tipli bir məktəbi Şamaxıda 1875-ci ildə açıb.

İlk nömrəsi 1879-cu il yanvarın 16-da çıxan və həcmi 4-8 səhifə olan qəzet həftədə bir dəfə litoqrafiya üsulu ilə çap olunub. 1880-cı ilə qədər 76 nömrəsi buraxılan qəzet həmin ilin dekabrın 6-dan etibarən, “Ziyayi-Qafqaziyyə” adı altında çıxmağa başlayıb. Özü də bu qəzet mətbəə üsulu ilə çap olunub. Onun nəşri 1884-cü il iyunun 1-dək davam edib və bu müddət ərzində qəzetin 104 nömrəsi çıxıb. “Ziyayi-Qafqasiyyə” qəzeti daha geniş proqram üzrə nəşr olunub. Bu proqramda ictimai-siyasi problemlərə də geniş yer verilib. Lakin sözügedən qəzet öz sələfi ilə müqayisədə irəliyə doğru elə bir ciddi addım ata bilməyib.

Öz ideya istiqamətinə görə “Əkinçi”yə yaxın olan “Kəşkül”

1880-ci ildə Tiflisdə Səid Ünsizadənin qardaşı Cəlal Ünsizadə tərəfindən “Kəşkül” adlı yeni qəzet nəşr olunmağa başlayıb. “Kəşkül” qəzetdən çox jurnala oxşayıb. Məlumatlara əsasən, C.Ünsizadə təhsilli, Avropa və rus mədəniyyəti ilə tanış olan bir adam olub. “Kəşkül” öz ideya istiqamətinə görə “Əkinçi”yə yaxın olub. Bu qəzetdə siyasət, ticarət, sənaye, sənətkarlıq və mədəniyyət məsələlərinə toxunulub. Bəzi məlumatlara görə, Azərbaycan dilində nəşri ilə yanaşı, bir müddət bu qəzet ərəb və fars dillərində də çap edilib.

1884-cü il yanvarın 1-dən “Kəşkül” həftəlik qəzetə çevrilib və 1891-ci ilədək nəşr edilib. “Kəşkül”də publisistik məqalələr, dil, ədəbiyyat, incəsənət, ictimai-siyasi məsələlər üzrə yazılar, orijinal ədəbi parçalar, Avropa, Şərq və rus ədəbiyyatından tərcümələr çap olunub. Qəzet “Əkinçi”nin demokratik ənənələrini davam etdirərək, Şərq despotizmini, geriliyi, mədəni inkişaf yollarını göstərib. Eyni zamanda “Kəşkül” mütərəqqi Azərbaycan ziyalılarının köməyinə ümid bəsləyib, onlara arxalanıb. Qəzet yazırdı: “Yeni başlanmış həyat, yeni köməyə və təlimata möhtacdır. Ümid edirik ki, bizimlə yanaşı, millətimiz yaradılmış bu vərəqin nəşrinə kömək edəcəklər”.

Məlumatlara əsasən, Rusiyanın mərkəzi şəhərlərində, Qori Müəllimlər Seminariyasında və başqa yerlərdə təhsil almış gənclər “Kəşkül” qəzetinin mütərəqqi təşəbbüslərini müdafiə edərək, onun ətrafına toplaşıblar. “Kəşkül”ün başladığı hərəkatda Tiflisin rus ziyalıları, tərəqqipərvər Tiflis müəllimləri də iştirak ediblər. S.Ə.Şirvani, F.Köçərli, M.Şahtaxtlı, A.Qayıbov və başqaları qəzetlə fəal surətdə əməkdaşlıq ediblər. Qəzetin Bakı, Quba, Qarabağ və İrəvanda öz müvəkkilləri olub. Onlar qəzetin oxucularla əlaqəsinin möhkəmləndirilməsində az rol oynamayıblar. Qəzet Cənubi Qafqaz, Rusiya, Avropa və Asiya xalqlarının mədəni irsinin təbliğ edilməsinə böyük diqqət verib. Onun səhifələrində A.A.Bakıxanov, M.F.Axundov, S.Ə.Şirvani və başqalarının yaradıcılığına geniş yer ayrılıb. Redaksiya inkişaf etməkdə olan yeni demokratik ədəbiyyatın nümunələrinin çapına böyük diqqət yetirib. “Kəşkül” realist ədəbiyyatın əhəmiyyətini yüksəyə qaldırıb, köhnə mədrəsələrdə islahat keçirilməsinə, yeni məktəblərin, kitabxana və teatrların açılmasına, digər milli mədəniyyət ocaqlarının təsis edilməsinə tərəfdar çıxıb. Qəzet öz oxucularını həmçinin rus klassiklərinin əsərləri ilə tanış edib, Azərbaycan dilində rus ədəbiyyatından tərcümələr çap edib. Qəzet klassiklərin təbliğində müəyyən rol oynayıb, Xəyyam, Sədi, Hafiz və başqalarının irsinə böyük əhəmiyyət verib.

“Kəşkül”dən estafeti “Kaspi” alıb

Tarixi materiallardan o da aydın olur ki, “Kəşkül”ün bu istiqamətdəki addımlarını 1881-ci ilin yanvarından 1919-cu ilin martına qədər işıq üzü görən “Kaspi” qəzeti davam etdirib. Daha doğrusu, “Kəşkül”ün ideyaları “Kaspi” qəzetinin səhifələrində M.Şahtaxtlı, Ə.Ağayev və başqaları tərəfindən daha geniş təbliğ olunaraq, milli mənlik şüurumuzun formalaşmasında Azərbaycanın Avropaya, bütövlüklə dünya birliyinə inteqrasiyasının etibarlı əsaslar üzərində qurulmasına öz töhfəsini verib.

XIX əsrin sonları XX əsrin əvvəllərinə doğru ölkədə siyasi dərnəklərin siyasi partiyalara çevrilməsi və onların geniş ideya siyasi fəaliyyətləri nəticəsində ictimai mədəni düşüncəyə siyasi bir ab-hava daxil olmağa başlayıb. Bütün bunlar demokratiyanın, milli hüquqi azadlıqlar uğrunda mübarizənin getdikcə güclənməsinə səbəb olub.

Ölkədə çap olunan rusdilli qəzetlər içərisində ən uzunömürlü olan “Kaspi”nin naşirliyini 1897-ci ildən etibarən Hacı Zeynalabdin Tağıyev öz üzərinə götürüb, elə həmin dövrdən qəzetin redaktoruluğunu Əlimərdan bəy Topçubaşov, sonralar isə Əlibəy Hüseynzadə icra edib.

“Şərqi-rus”- XX əsrdə Azərbaycan dilində çıxan ilk qəzet

Mətbuat tarixinin araşdırmaçılarının qeyd etdikləri kimi Məmmədağa Şahtaxtlının 1903-cü ildə Tiflisdə buraxdığı ictimai-siyasi, iqtisadi, elmi, ədəbi yönlü “Şərqi-rus” qəzeti XX əsrdə Azərbaycan dilində çıxan ilk qəzet kimi tarixə yazılıb. Məmmədağa Şahtaxtlı Qərbi Avropaya və Mərkəzi Rusiya qəzet və jurnallarında səmərəli fəaliyyət göstərərək jurnalistikanın Qərb standartlarına da kifayət qədər bələd olub. Odur ki, o, “Əkinçi” ənənələrinə sadiq qalaraq xalqın maariflənməsi, qadın azadlığı, fanatizmin tənqidi, cəmiyyətdə demokratik prinsiplərin formalaşması, yeni ədəbi normaların möhkəmlənərək geniş şəbəkəni əhatə etməsi və s. uğrunda əzmlə mübarizə aparıb. Məlumatlara əsasən, M.Şahtaxtlı M.F.Axundovun ərəb əlifbasının islahı sahəsində başladığı işi həm də dilçi bir alim kimi inkişaf etdirib özünün hazırladığı Məhəmmədağa xəttini “Şərqi-rus” vasitəsilə əməli şəkildə tətbiq edib. M.Şahtaxtlı jurnalistikanın demokratik prinsiplərini də öz qəzetinin səhifələrində əməli şəkildə tətbiq edib, o, həm özünün əlifba layihəsi, həm də qəzetdə qaldırılan digər sosial-mədəni problemlər haqda “Şərqi-rus”un səhifələrində açıq polemik diskussiyalara meydan verib. Bu zaman özünün tənqidinə həsr edilən materialları çap etməkdən də qorxmayıb. “Şərqi-rus” azad və demokratik sözün, fikir, ideya və mövqelər mübarizəsinin meydanına çevrilib. 1903-1905-ci illərdə işıq üzü görən və Mirzə Ələkbər Sabir, Cəlil Məmmədquluzadə, Abbas Səhhət, Ömər Faiq Nemanzadə, Məmməd Səid Ordubadi, Hüseyn Cavid, Əliqulu Qəmküsar, Əli Nəzmi kimi maarifçiləri öz ətrafında birləşdirən “Şərqi-rus” qəzeti Azərbaycanda mətbuatın inkişafında yeni mərhələnin başlanğıcını qoyub. Həmin qəzetdə çalışdığı müddətdə peşəkar jurnalist kimi yetişən Cəlil Məmmədquluzadənin yazıçı və publisist istedadı əsasını qoyduğu ilk milli satirik “Mola Nəsrəddin” jurnalında daha parlaq şəkildə üzə çıxıb.

Azərbaycanın ilk milli satirik jurnalı

1906-cı il aprel ayının 7-də Tiflisdə “Molla Nəsrəddin”in işıq üzü görməsi milli mətbuatın inkişafında əlamətdar hadisəyə çevrilib. 1918-ci ilədək Tiflisdə nəşr edilən jurnal 1921-ci ildə Təbrizdə, 1921-1931-ci illərdə isə Bakıda çap olunub. “Molla Nəsrəddin” jurnalı müstəmləkəçilik siyasətini, cəhaləti, geriliyi, sosial ədalətsizliyi kəskin tənqid edib. Qısa bir zamanda oxucu dairəsi genişlənən jurnalın şöhrəti Qafqazın hüdudlarını aşaraq bütün Rusiyaya, Türk dünyasına, Yaxın və Orta Şərqə yayılıb. Eyni zamanda, bütün təqib və təzyiqlərə baxmayaraq, jurnal 25 il müddətində fəaliyyət göstərə bilib. Bu jurnalın nəşri müddətində formalaşan “Mollanəsrəddinçilik” ictimai-ədəbi hərəkatı Azərbaycan mətbuatının sonrakı inkişafına da böyük təsir göstərib. Jurnalın yaradıcıları olan Cəlil Məmmədquluzadə və Ömər Faiq Nemanzadə tezliklə şair Mirzə Ələkbər Sabir, realist ədəbiyyatın nümayəndələri Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Əli Nəzmi, Əliqulu Qəmküsar, Məmməd Səid Ordubadi, Salman Mümtaz və s. kimi onlarca istedadı redaksiya ətrafına toplayıblar.

“Molla Nəsrəddin” məcmuəsinin birinci sayında verilmiş “Sizi deyib gəlmişəm” başlıqlı məqalə bütün mollanəsrəddinçilərin fəaliyyət proqramı kimi böyük əhəmiyyətə malik olub.

Tarixi məlumatlara əsasən, “Molla Nəsrəddin”ə onun elə ilk nömrələrindən çox yerlərdən yazıblar. Bakıdan, Lənkərandan, Salyandan, Qarabağdan, Aşqabaddan, Dərbənddən, Tiflisdən, Moskvadan, Peterburqdan ünvanlanan məktublarda çox ciddi problemlər qoyulub. Həmin problemlərin hamısı mütləq xalqın bir millət kimi formalaşmasına əngəl olan faktlarla zəngin olub.

Onu da qeyd edək ki, XX əsrin əvvəllərində “Dəvət”, “Hümmət”, “Təkamül”, “Zənbur”, “Babayi-Əmir” kimi qəzet və jurnallarla yanaşı, uşaqlar, valideynlər və maarif işçiləri üçün “Dəbistan”, “Məktəb”, “Rəhbər” jurnalları da çap edilib.

Çar Rusiyasının ağır basqıları ziyalılarımızı öz yolundan döndərə bilməyib

Bu bölmədə son olaraq bir daha vurğulamaq yerinə düşər ki, Azərbaycan mətbuatı inkişafının ilkin dövrlərində xeyli maneələr və çətinliklərlə üzləşib. Belə ki, çar hakimiyyətinin sərt senzurası ölkədə nəşr olunan qəzet və jurnalların sayının sürətlə artmasına imkan verməyib. A.Zeynalzadənin “Azərbaycan mətbuatı və çar senzurası: 1850-1905” adlı kitabında da qeyd edildiyi kimi, XIX əsrin ikinci yarısı - XX əsrin əvvəllərində yaşamış Azərbaycan ziyalılarının ölkədə mətbuatın inkişafı və genişləndirilməsi istiqamətində göstərdikləri cəhdlər çox zaman çar hökumətinin yaratdığı süni maneələrlə üzləşib. Məsələn, Məmmədağa Şahtaxtinskinin 1896-cı ildə “Tiflis” adlı qəzetin açılması üçün etdiyi müraciəti daxili işlər naziri bir ildən sonra rədd edib. Nəriman Nərimanovun çapına çalışdığı “Tazə xəbərlər” (“Novoye vesti”) qəzetinin və “Məktəb” jurnalının, eləcə də, onun müəllim dostu Sultan Məcid Qənizadə ilə birlikdə çıxarmaq istədiyi “Sovqat” jurnalının nəşrinə də icazə verilməyib. Bundan əlavə, S.M.Qənizadə və H.Mahmudbəyovun aylıq “Nübar” jurnalının nəşri üçün verdikləri ərizə də çox keçmədən Baş mətbuat işləri idarəsi tərəfindən rədd edilib. Yeni qəzet nəşrlərinə başlanılmasına icazə almaq üçün çar hökumətinə ünvanlanan digər müraciətlərin də çoxuna mənfi cavab alınıb. Tarixi materillardan və mətbuat tarixini araşdıran mütəxəssislərin yazdıqlarından da bəlli olduğu kimi Cəlal və Kamal Ünsizadə qardaşlarının “Azərbaycan”, K.Ünsizadənin Klimovski ilə birlikdə “Uçan yarpaq”, Əhməd bəy Ağayevin “Məşriq” və başqa qəzetlərin nəşri ilə bağlı müraciətlərinin taleyi də əvvəlkilər kimi mənfi həll edilib. Yerli mətbuatın inkişafına qarşı yönələn təzyiqlər yeni mətbu orqanlarının ərsəyə gəlməsinə yaradılan süni maneələrlə yanaşı, artıq dərc olunmağa başlayan qəzet və jurnalların bağlanması şəklində də özünü göstərib. “Əkinçi” qəzetinin nəşrini dayandırmasına da səbəb məhz mütləqiyyətin Azərbaycan xalqının maariflənməsinin, ölkədə milli oyanışın qarşısını almaq məqsədi daşıyıb. Xalqımızın mütərəqqi düşüncəli ziyalılarının nəşr etdirdiyi demokratik, liberal mətbuata qarşı təzyiqlər sonrakı illərdə də davam etdirilib və 1884-cü ildə cəmi 104 nömrəsi çıxan “Ziyayi-Qafqasiyyə”, 1891-ci ildə isə “Kəşkül” bağlanıb. Lakin bütün çətinliklərə baxmayaraq ölkə ziyalıları ana dilində qəzet və jurnalların nəşri istiqamətində yorulmaz fəaliyyətlərini davam etdiriblər. Məsələn, Əhməd bəy Ağayev, Əli bəy Hüseynzadə, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Nəcəf bəy Vəzirov, Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin yaxından iştirakı və rəhbərliyi ilə 1905-1918-ci illər ərzində ölkəmizdə nəşr olunan “Həyat”, “İrşad”, “Tərəqqi”, “Nicat”, “İşıq”, “Qurtuluş”, “Dirilik”, “Füyuzat”, “Təzə həyat”, “Yeni füyuzat”, “Şəlalə”, “İqbal”, “Açıq söz” və s. qəzet və jurnal səhifələrində millətin taleyüklü problemləri müzakirə edilib, dövrün feodal geriliyi, kəndlilərin ağır həyatı təsvir olunub, mədəniyyət, ədəbiyyat, dil məsələlərinə diqqət verilib.

1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yaradıldıqdan sonra Üzeyir bəy Hacıbəyovun nəşr etdirdiyi “Azərbaycan” qəzeti müstəqil mətbuatın inkişafında mühüm hadisə olub. Lakin Cümhuriyyətin ömrünün uzun olmaması müstəqil milli mətbuatın tam formalaşmasına imkan verməyib. Buna baxmayaraq, qeyd etməliyik ki, ölkədə Sovet hakimiyyəti bərqərar olunanadək Azərbaycan milli mətbuatı çox böyük və zəngin inkişaf yolu keçib.

Yeni Azərbaycan.- 2010.- 3 iyul.- S.6.