Azərbaycan mətbuatının inkişaf tarixi

Milli mətbuatımızın “Əkinçi”dən bu günə keçdiyi yol

Ölkəmiz ötən əsrdə növbəti dəfə müstəqillik əldə etdikdən, daha doğrusu, Ulu öndər Heydər Əliyevin ikinci dəfə siyasi hakimiyyətə qayıtmasından sonra Azərbaycanda bütün sahələrdə inkişaf qeydə alınıb. Təbii ki, bu inkişafdan ölkə mətbuatına da pay düşüb. Əsası Ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən qoyulan və Prezident İlham Əliyev tərəfindən davam etdirilən siyasət nəticəsində mətbuatımız özünün yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoyub desək, yanılmarıq. Ötən il Prezident İlham Əliyevin Fərmanı ilə yaradılan Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun (KİV DF) həyata keçirdiyi layihələr və elan etdiyi qrant müsabiqələri isə KİV-in fəaliyyətinə əsaslı stimul verir. Onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, ölkəmiz müstəqillik əldə etdikdən sonra hər il iyulun 22-si, yəni, ilk milli mətbuatımız olan “Əkinçi” qəzetinin işıq üzü gördüyü tarix Milli Mətbuat Günü kimi qeyd olunur. Bu il isə Azərbaycan milli mətbuatının 135 illiyidir və Prezident İlham Əliyev iyunun 10-da “Azərbaycan milli mətbuatının 135 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında” Sərəncam imzalayıb. Sərəncama əsasən, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Administrasiyasına tapşırılıb ki, Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondu və Azərbaycan Mətbuat Şurası ilə birlikdə Bakı şəhərində və respublikanın bölgələrində yubiley tədbirlərinin keçirilməsini təmin etsin. Həmçinin, bir ay müddətində jurnalist təşkilatlarının və redaksiyaların təklifləri əsasında Azərbaycan milli mətbuatının inkişafında xüsusi xidmətləri olan jurnalistlərin mükafatlandırılması haqqında təklifləri Azərbaycan Prezidentinə təqdim etsin. Öz növbəsində, sözügedən Sərəncam əsasında Prezident Administrasiyasının rəhbəri Ramiz Mehdiyev tərəfindən xüsusi tədbirlər planı təsdiqlənib və artıq icraya yönəldilib.

Səkkizinci yazı

Ötən yazımızda qeyd etdiyimiz kimi, müstəqilliyimizin ilk illərində ölkədə xaos və anarxiya hökm sürürdü. Bütün bu qarışıqlığın, qanunsuzluğun qarşısının alınmasının yeganə yolu isə möhkəm iradəli, xalqı ümummilli məqsəd ətrafında birləşdirməyi bacaran və demokratik mühit şəraitində mətbuatı xalqın mənafelərinin ifadəçisinə çevirə biləcək bir liderin dövlətin idarəçiliyini öz üzərinə götürməsindən ibarət idi. Bunu nəzərə alan ölkə ziyalıları və xalqımız Naxçıvana, Ulu öndər Heydər Əliyevə üz tutdu. Beləliklə, xalqın təkidli tələbi ilə Ümummilli liderimizin ikinci dəfə siyasi hakimiyyətə gəlişindən sonra ölkənin bütün sahələrində olduğu kimi, Azərbaycan mətbuatının inkişafı istiqamətində də mühüm addımlar atıldı. Ulu öndər mətbuat və bütövlükdə KİV sahəsinin maneəsiz inkişafı üçün lazım olan qanunvericilik bazasının yaradılması və icrası məqsədilə çox böyük əhəmiyyət daşıyan islahatlar həyata keçirdi.

Konstitusiyaya əsaslanan söz azadlığı və senzuranın ləğvi

Azərbaycanda hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu prosesinin tərkib hissəsi kimi söz və mətbuat azadlığı, insan haqlarının qorunması məsələsi təbii olaraq ölkə Konstitusiyasında öz əksini tapmalı idi və tapdı. Daha doğrusu, Ulu öndərin rəhbərliyi ilə hazırlanan və 1995-ci ildə ümumxalq səsverməsi ilə qəbul olunan Konstitusiyanın 47-ci maddəsi vətəndaşların söz və fikir azadlığını təsbit edir. Hər bir kəsə məlumat azadlığı verən 50-ci maddə KİV-də, o cümlədən, mətbuatda dövlət senzurasını qadağan edir. Beləliklə, ölkənin Ali Qanununun qəbulu bütün sahələrdə olduğu kimi, mətbuat sahəsində də əsaslı inkişafa təkan verdi. Eyni zamanda, Azərbaycan Konstitusiyasını əsas götürən Ümummilli liderimiz mətbuatın inkişafına mane olan amillərin aradan qaldırılması və milli mətbuatımızın cəmiyyətdə gedən demokratikləşmə prosesinin tələblərinə uyğun şəkildə inkişaf edə bilməsi üçün mühüm qərarlar qəbul etdi. Ulu öndərin “Azərbaycan Respublikasında söz, fikir və məlumat azadlığının təmin edilməsi sahəsində əlavə tədbirlər” haqqında 6 avqust 1998-ci il tarixli Fərmanı kütləvi informasiya vasitələrinin sərbəst inkişafında çox böyük təsirə malik oldu. Çünki bu Fərmanla Nazirlər Kabineti yanında Mətbuatda və digər Kütləvi İnformasiya Vasitələrində Dövlət Sirlərini Mühafizə edən Baş İdarə ləğv edildi, hərbi senzuranın yaradılması haqqında 16 aprel 1992-ci il tarixli fərman və bütün informasiya yayımı üzərində nəzarət tətbiq edilməsi ilə bağlı 15 aprel 1993-cü il tarixli sərəncam qüvvədən düşmüş hesab edildi. Sözügedən Fərman həm də kütləvi informasiya vasitələrinin maddi-texniki vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasını, onlara dövlət qayğısının artırılmasını nəzərdə tutan, söz, fikir və məlumat azadlığının qorunmasını, siyasi plüralizm prinsiplərinin həyata keçirilməsini təmin edən tədbirlər proqramının layihəsini hazırlamağı Nazirlər Kabinetinə həvalə etdi. 6 avqust Fərmanı, eyni zamanda, Prezidentin İcra Aparatı (Administrasiyası) və Nazirlər Kabineti qarşısında söz, fikir və məlumat azadlığının qorunması, KİV-də dövlət sirlərinin mühafizəsi, hüquqi və etik normaların gözlənməsi ilə bağlı beynəlxalq standartlara və Azərbaycan Respublikasının qanunlarına uyğun mexanizm yaradılması haqqında ciddi vəzifələr qoydu. Fərman, həmçinin, söz, fikir və məlumat azadlığının təmin edilməsini tənzimləyən normativ hüquqi aktların beynəlxalq standartlara uyğunluğunun təmin edilməsini, bu sahədə fəaliyyət göstərən müvafiq beynəlxalq qurumlarla və qeyri-hökumət, ictimai təşkilatlarla qarşılıqlı əlaqələrin və əməkdaşlığın daha da inkişaf etdirilməsini, kütləvi informasiya vasitələri əməkdaşlarının beynəlxalq mərkəzlərin tədqiqat və təhsil proqramlarında, beynəlxalq konfrans, seminar və digər tədbirlərində iştirakı üçün şəraitin yaradılmasını təmin edən tədbirlərin görülməsini nəzərdə tutur. Bu Fərmanla söz və mətbuat azadlığının təmin olunması, KİV-in inkişafı və cəmiyyət həyatındakı rolunun artırılması yönündə çox ciddi addım atılmış oldu.

KİV ƏDV-dən azad olundu

Məlum olduğu kimi, müstəqilliyimizin ilk illərində mətbuatın üzləşdiyi ən böyük çətinliklərdən biri maddi-texniki bazanın zəifliyi, vəsait çatışmazlığı idi. İdarəçilik sahəsində hər bir xırda detalı belə nəzərdən qaçırmayan Ulu öndər bu istiqamətdə də KİV-ə əsaslı dəstək olan bir addım atdı. Daha dəqiq desək, KİV-in maddi-texniki vəziyyətini yaxşılaşdırmaq məqsədilə 1998-ci ilin sonundan bütün mətbuat və informasiya vasitələri əlavə dəyər vergisindən (ƏDV) azad olundular. Lakin bu, KİV-in sosial durumunun yaxşılaşdırılması istiqamətində atılan heç də yeganə addım deyildi. Belə ki, sözügedən dövrdə Ulu öndər Heydər Əliyev tərəfindən qəzetlərin “Azərbaycan” Nəşriyyatına olan borcu donduruldu.

“Kütləvi informasiya vasitələri haqqında” yeni Qanun qəbul edildi

Ulu öndərin hakimiyyəti dövründə KİV-lə bağlı həyata keçirilən islahatlardan danışarkən 1999-cu il dekabrın 7-də “Kütləvi informasiya vasitələri haqqında” yeni Qanunun qəbulunu xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır. KİV-in, o cümlədən, mətbuatın sərbəst fəaliyyətinə hər cür şəraitin yaradılması və qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi üçün qəbul edilən bu qanunda jurnalistlərin daşıdığı hüquq və vəzifələr, eləcə də, dövlətlə KİV-in qarşılıqlı münasibətləri, KİV-in fəaliyyətinin iqtisadi əsasları, vergi, gömrük güzəştləri müəyyənləşdirildi. Qanunda da göstərildiyi kimi, kütləvi informasiya vasitələrinin təsis olunması, onlara sahiblik, onlardan istifadə, məlumatın əldə edilməsi və yayımı qanunda nəzərdə tutulan bəzi hallardan başqa, heç bir halda məhdudlaşdırıla bilməz. Yəni, bu qanunun qəbulundan sonra artıq mətbu nəşr təsis etmək üçün dövlət orqanlarından icazə tələb olunmur. Bunun üçün yalnız mətbu nəşr təsis etmək istəyən hüquqi və ya fiziki şəxsin nəşrin çapından 7 gün əvvəl müvafiq icra hakimiyyəti orqanına (Ədliyyə Nazirliyinə) rəsmi müraciət etməsi kifayətdir. Beləliklə, bu qanun beynəlxalq hüququn prinsipləri ilə tam uyğunluq təşkil edən mükəmməl hüquqi sənəd kimi dəyərləndirildi.

KİV-in maddi-texniki bazasının yaxşılaşdırılması üçün yeni proqram

2000-ci il martın 6-da Ümummilli lider Heydər Əliyevin Sərəncamı ilə təsdiqlənən “2000-2001-ci illərdə kütləvi informasiya vasitələrinin maddi-texniki şəraitinin yaxşılaşdırılması üzrə tədbirlər Proqramı” mövcud problemlərin aradan qaldırılması və mətbuatın inkişafının stimullaşdırılması istiqamətində atılacaq vacib addımları müəyyənləşdirdi. Proqramda, həmçinin, jurnalist kadrları hazırlayan təhsil müəssisələrinin maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi, kütləvi informasiya vasitələrinin istehsalı və yayımı ilə bağlı problemlərin həlli məqsədilə Əlaqələndirmə Şurasının yaradılması və digər praktik məsələlər öz əksini tapdı. Proqramın uğurla həyata keçirilməsi mətbuatın inkişafında mühüm təkan rolunu oynadı. Ölkə mətbuatının maddi durumuna müsbət təsir göstərən qərarlardan biri isə Milli Məclis tərəfindən 2001-ci il martın 13-də “Gömrük tarifi haqqında” Qanuna edilən dəyişiklik oldu. Dəyişikliyə əsasən media orqanları KİV məhsullarının ixracına, habelə fəaliyyətinin təşkili üçün idxal etdikləri avadanlıq, zəruri xammal və digər vasitələrə görə gömrük rüsumundan azad edildi. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, Ulu öndər Heydər Əliyevin KİV-lərə dövlət qayğısının artırılması məqsədilə 2001-ci ildə imzaladığı daha bir mühüm sənəd qəzetlərin “Azərbaycan” nəşriyyatına olan borclarının dondurulması idi. Bu addım maddi çətinliklərlə üzləşən mətbuat orqanlarının fəaliyyətlərini sərbəst şəkildə davam etdirməsinə imkan verdi.

Mətbuat və İnformasiya Nazirliyi ləğv edildi

Onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, ölkədə KİV-lə bağlı həyata keçirilən islahatlar çərçivəsində 2000-ci ildə KİV-lərin fəaliyyətinə dövlət nəzarəti funksiyasını yerinə yetirən Mətbuat və İnformasiya Nazirliyi ləğv edildi. Ulu öndərin 20 iyul 2001-ci il tarixli Fərmanı ilə Milli Mətbuat, Teleradio və İnternet Şurası yaradıldı və Əsasnaməsi təsdiq edildi. Şuranın yaradılmasında məqsəd KİV haqqında qanunvericiliyin tələblərinə əməl olunmasında ictimai nəzarətin təmin edilməsi, dövlət orqanları ilə KİV arasında əlaqənin və etimadın möhkəmləndirilməsi, söz, fikir və məlumat azadlığı üçün daha geniş imkanlar yaradılmasından ibarət idi.

Bir sözlə, hər zaman mətbuat işçilərinə diqqət və qayğı göstərən Ulu öndər jurnalistlərin fəaliyyətini yüksək qiymətləndirir, onların azad fəaliyyətinin təmin edilməsi üçün hər cür şərait yaradırdı. Milli mətbuatımızın 125 illiyində jurnalistlərlə görüşündə Ümummilli lider demişdi: “Bizim ümumi məqsədimiz mətbuata daha da çox azadlıq verməkdir. Söz azadlığını daha da geniş təmin etmək və Azərbaycanda demokratiyanı bütün sahələrdə inkişaf etdirməkdən ibarətdir”.

2001-ci il dekabrın 18-də Prezident sarayında ölkəmizdə fəaliyyət göstərən kütləvi informasiya vasitələrinin rəhbərləri ilə görüşən Ulu öndər Heydər Əliyev demişdi: “Biz mətbuat haqqında bir neçə ciddi addım atmışıq: söz azadlığının, mətbuat azadlığının təmin olunması, senzuranın aradan qaldırılması, bütün mətbuat orqanlarına sərbəstlik verilməsi. Əgər bu gün hansısa yeni bir şey varsa, biz onu edirik və edəcəyik”.

2002-ci il mayın 11-də Ulu öndər Heydər Əliyev “Kütləvi İnformasiya Vasitələri haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununa dəyişikliklər və əlavələr edilməsi barədə” Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiq edilməsi haqqında Fərman verdi. Həmin il iyulun 25-də isə Azərbaycan xalqının Ümummilli lideri Heydər Əliyev Prezident sarayında Bakı Mətbuat Klubunun təsisçilərini qəbul etdi. Bu görüşdə Ümummilli lider Heydər Əliyevlə jurnalistlər arasında ölkə mətbuatının bu günü və gələcəyi barədə söhbət aparıldı, mövcud problemlər təhlil edildi. Görüşdə Ulu öndər Heydər Əliyev mətbuata dövlət tərəfindən lazımi köməklik göstəriləcəyini bildirdi.

Jurnalistlərin dostu

Yeri gəlmişkən, jurnalistlərə hər zaman, hər yerdə hörmətlə yanaşan Ümummilli lider Heydər Əliyev onları “dördüncü hakimiyyət” nümayəndələri adlandırırdı. İşinin həddən artıq çox, vaxtının az olmasına baxmayaraq, Ulu öndər jurnalistlərin suallarını ətraflı şəkildə cavablandırırdı. Ulu öndərin jurnalistikaya ayırdığı diqqətin daha bir göstəricisi yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, onun 2000, 2001 və 2002-ci illərdə media quruluşlarının rəhbərləri ilə keçirdiyi görüşlərdir. Bu görüşlərdə o, mətbuat sahəsində mövcud olan problemləri birbaşa olaraq media nümayəndələrinin özlərindən öyrənirdi.

Bu davranışları ilə Ümummilli liderimiz məmurlara da əsl nümunə olurdu. Ulu öndər, hətta mətbuata informasiya verməkdən yayınan məmurlara müraciət edərək onları mətbuata açıq olmağa, xalqın lazımi informasiya ilə vaxtında təmin olunması üçün jurnalistlərlə əməkdaşlıq etməyə çağırmışdı. Bütün bu sadalananlara görə də, Ulu öndər mətbuat işçiləri üçün ən yaxın dosta çevrilmişdi. Təsadüfi deyil ki, Ümummilli lider 2002-ci ildə “Ruh” Jurnalistləri Müdafiə Komitəsinin təsis etdiyi “Jurnalistlərin dostu” mükafatına layiq görüldü.

Mətbuat Şurası qarşıya qoyulan məqsədlərə nail olur

Ulu öndərin Azərbaycana rəhbərliyi dövründə mətbuatla, KİV-lə bağlı atılan addımlardan danışarkən Mətbuat Şurasının yaradılmasını da diqqətdən qaçırmaq olmaz. Məlumat üçün deyək ki, Azərbaycanda medianın özünütənzimləməsini həyata keçirən orqan kimi fəaliyyət göstərən Mətbuat Şurası 2003-cü il martın 15-də ölkə jurnalistlərinin I qurultayında 180-dək aparıcı kütləvi informasiya vasitəsinin təsisçiliyi ilə yaradılıb və həmin il aprelin 24-də Ədliyyə Nazirliyində dövlət qeydiyyatına alınıb.

Mətbuat Şurasının məqsədi jurnalistlərin öz peşə fəaliyyətlərində qanunvericiliyin tələblərinə, peşə prinsiplərinə əməl etməsinə ictimai nəzarətin həyata keçirilməsi, dövlət orqanları və ictimaiyyətlə mətbuat arasında əlaqənin və etimadın möhkəmləndirilməsi, söz, fikir və məlumat azadlığına daha geniş imkanlar yaradılmasından ibarətdir. Şura media vasitələrinin fəaliyyət sahələrində baş verən münaqişələrin məhkəməyəqədər həlli variantlarının araşdırılmasını, redaksiya əməkdaşlarının davranışı ilə əlaqədar verilmiş şikayətlərin qəbulu, öyrənilməsi və bununla bağlı qərarların çıxarılmasını həyata keçirir.

Ötən müddət ərzində “reket nəşrlər”ə qarşı aparılan effektiv mübarizə isə Mətbuat Şurasının qarşıya qoyduğu məqsədlərə çatmaq istiqamətində fəaliyyət göstərdiyini bir daha təsdiqləyir.

Ulu öndər mətbuatın inkişaf istiqamətlərini müəyyən etdi

Beləliklə, yuxarıda Ulu öndər Heydər Əliyevin ikinci dəfə siyasi hakimiyyətə gəlişindən sonra KİV sahəsində görülən işləri xronoloji ardıcıllıqla oxuculara təqdim etdik. Lakin bu xronoloji ardıcıllığın özündə zəngin bir tarix yatır. Çəkinmədən qeyd etmək olar ki, 1993-2003-cü illəri əhatə edən bu dövr Azərbaycan mətbuatının inkişaf tarixinin ən zəngin mərhələsidir. Çünki məhz bu illərdə Ulu öndər tərəfindən əsası qoyulan siyasi kurs, reallaşdırılan islahatlar, eyni zamanda, müasir Azərbaycanda mətbuatın inkişaf istiqamətlərini müəyyənləşdirdi. Birmənalı olaraq, qeyd etməliyik ki, Ulu öndər Heydər Əliyevin mətbuatın inkişafına verdiyi böyük önəm, davamlı diqqət və qayğısı sayəsində müasir Azərbaycanın müstəqil milli mətbuatı formalaşdı, ölkədə demokratiyanın əsas göstəricilərindən biri olan söz, fikir və məlumat azadlığı bərqərar oldu, obyektiv, qərəzsiz informasiya vermək mətbuat orqanlarının müntəzəm qaydada riayət etdiyi əsas prinsipə çevrildi;

- azad mətbuatın inkişafı üçün dövlət bütün hüquqi və maddi şərait yaratdı. Mətbuat təsis etmək üçün bütün dövlət icazəvermə mexanizmləri ləğv olundu, mətbuat haqqında qanun tam liberallaşdırıldı və Avropa standartlarına uyğunlaşdırıldı. Mətbuat vasitələri və çap mediası dövlət vergilərindən azad olundu;

- mətbuatın inkişafı istiqamətində həyata keçirilən islahatlar, əməli tədbirlər nəticəsində sabit inkişaf yoluna qədəm qoyan milli mətbuatımız yeni-yeni nəşrlərlə daha da zənginləşdi, eyni zamanda, mətbuatda peşəkarlıq və keyfiyyət ön plana çıxdı.

Beləliklə, əksər ekspertlərin də qeyd etdikləri kimi mətbuat sahəsində dövlət siyasətinin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, mətbu orqanlar xalqın maariflənməsində, məlumatlanmasında, ümumbəşəri ideyaların, milli dəyərlərin təbliğində, vətəndaş cəmiyyəti qurulmasında, demokratiya, aşkarlıq və ədalətin bərqərar olmasına mümkün qədər daha böyük töhfələr bəxş etsin. Sevindirici haldır ki, Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin siyasi kursunu uğurla davam etdirən Prezident İlham Əliyev də bu gün mətbuata böyük diqqət və qayğı göstərir.

Yeni Azərbaycan.- 2010.- 20 iyul.- S.4.