Azərbaycan mətbuatının inkişaf tarixi

Azərbaycan mətbuatının inkişaf tarixi

Milli mətbuatımızın “Əkinçi”dən bu günə keçdiyi yol

Ölkəmiz ötən əsrdə növbəti dəfə müstəqillik əldə etdikdən, daha doğrusu, Ulu öndər Heydər Əliyevin ikinci dəfə siyasi hakimiyyətə qayıtmasından sonra Azərbaycanda bütün sahələrdə inkişaf qeydə alınıb. Təbii ki, bu inkişafdan ölkə mətbuatına da pay düşüb. Əsası Ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən qoyulan və Prezident İlham Əliyev tərəfindən davam etdirilən siyasət nəticəsində mətbuatımız da özünün yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoyub desək, yanılmarıq. Ötən il Prezident İlham Əliyevin Fərmanı ilə yaradılan Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun (KİV DF) həyata keçirdiyi layihələr və elan etdiyi qrant müsabiqələri isə KİV-in fəaliyyətinə əsaslı stimul verir. Onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, ölkəmiz müstəqillik əldə etdikdən sonra hər il iyulun 22-si, yəni, ilk milli mətbuatımız olan “Əkinçi” qəzetinin işıq üzü gördüyü tarix Milli Mətbuat Günü kimi qeyd olunur. Bu il isə Azərbaycan milli mətbuatının 135 illiyidir və Prezident İlham Əliyev iyunun 10-da “Azərbaycan milli mətbuatının 135 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında” Sərəncam imzalayıb. Sərəncama əsasən, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Administrasiyasına tapşırılıb ki, Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondu və Azərbaycan Mətbuat Şurası ilə birlikdə Bakı şəhərində və respublikanın bölgələrində yubiley tədbirlərinin keçirilməsini təmin etsin. Həmçinin, bir ay müddətində jurnalist təşkilatlarının və redaksiyaların təklifləri əsasında Azərbaycan milli mətbuatının inkişafında xüsusi xidmətləri olan jurnalistlərin mükafatlandırılması haqqında təklifləri Azərbaycan Prezidentinə təqdim etsin. Öz növbəsində sözügedən Sərəncam əsasında Prezident Administrasiyasının rəhbəri Ramiz Mehdiyev tərəfindən xüsusi tədbirlər planı təsdiqlənib və artıq icraya yönəldilib

İnsan oğlu ətrafında baş verənləri şüurlu şəkildə dərk etməyə başladığı ilk andan etibarən onda yazmaq və oxumaq (təbii ki, ilk vaxtlarda danışmaq-red.) həvəsi baş qaldırıb. İbtidai insanlar vəhşi təbiətdə gördüklərini daşlar üzərinə cızaraq ilk rəsmlərini, əslində isə yazılarını yaradıblar. Bu yaradıcılıq bir tərəfdən insanların ətrafdakılara marağı ilə bağlı olsa da, digər tərəfdən də gördüklərini hansısa bir formada başqalarına da göstərmək həvəsindən irəli gəlib. Yəni, əgər belə demək mümkünsə onlar bununla bir növ malik olduqları informasiyanı ətrafdakılara çatdırıblar. Hansı ki, müasir dünyada bu missiyanı qəzetlər və informasiya agentlikləri, həmçinin, internet portalları həyata keçirir.

İlk qəzet eramızdan əvvəl II əsrin ortalarında yaranıb

İbtidai insanlar tərəfindən əsası qoyulan informasiya çatdırmaq prosesi bizim eradan əvvəl II əsrin ortalarında ilk qəzetin yaranması ilə növbəti mərhələyə qədəm qoyub. Yəni, həmin dövrdə Roma küçələrində səyyar satıcılar “Acta populi diurna” (“Xalqın gündəlik həyatı”) adlı qəzeti reklam ediblər. Həmin qəzetdə öz əksini tapan xəbərlər qeyri-rəsmi məlumatlardan ibarət olub. Lakin Yuli Sezarın dövründə buna son qoyulub və onun göstərişi ilə Senatın iclaslarının hesabatları, sərkərdələrin göndərdiyi məlumatlar, qonşu dövlətlərin səfirləri barədə xəbərlər vərəqələrdə yerləşdirilməyə başlanıb.

Qəzetlərin indiki formatı isə XVI əsrdə formalaşıb. Həmin vaxtdan qəzet sözü də dəbə düşüb. Bu ad ona kiçik İtaliya şirkətinin adından keçib.

Qonşu Rusiyada isə ilk qəzet “Kurantı” adlanıb və onun günümüzə qədər saxlanmış ən qədim nüsxəsi 1621-ci ilə aiddir. İlk çap qəzeti isə birinci Pyotrın vaxtında, 1702-ci ildə Rusiyada satışa çıxarılıb və “Vedemosti” adlanıb.

Azərbaycana gəlincə, ölkəmizdə qəzetçiliyin tarixi o qədər də qədimlərə söykənmir. Daha doğrusu, 1875-ci il iyulun 22-də “Əkinçi” qəzetinin işıq üzü görməsi ilə Azərbaycanda ilk mətbu orqanın əsası qoyulub. Məhz buna görə də, hazırda 22 iyul tarixi Azərbaycanda Milli Mətbuat Günü kimi qeyd edilir. Lakin 22 iyul tarixinin Azərbaycanda mətbuat əhlinin bayram gününə çevrilməsinə səbəb olan “Əkinçi” qəzetinin işıq üzü görməsi heç də asan olmayıb.

“Əkinçi” necə yaranıb?

Daha doğrusu, tarixi materiallardan da bəlli olduğu kimi XIX əsrin II yarısında Azərbaycanın iqtisadi və ictimai inkişafı milli mətbuatımızın yaranmasını zəruri edib. Bu zərurəti dərk edən görkəmli maarifçi Həsən bəy Zərdabi uzun mübarizədən sonra çar üsul-idarəsi şəraitində müstəmləkə ucqarında ana dilində “Əkinçi” qəzetinin çap edilməsi üçün icazə alıb. Bu qəzetin çıxması bütün Qafqazda geniş əks-səda doğurub. Qəzetin nəşri üçün Həsən bəy Zərdabi İstanbuldan xüsusi ərəb mətbəə şriftləri gətirtməli olub və nəhayət, xeyli əziyyətdən sonra 1875-ci ilin 22 iyulunda Bakıda qubernator mətbəəsində qəzetin ilk nömrəsinin nəşrinə nail olub. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, “Əkinçi”nin nəşrilə həm də milli mətbuatımızın əsası qoyulub.

Məlumatlara əsasən, “Əkinçi” qəzetində Moskvadan Nəcəf bəy Vəzirov və Əsgər ağa Gorani, Şamaxıdan Seyid Əzim Şirvani və Məhəmmədtağı Əlizadə Şirvani, Dərbənddən Heydəri və Tiflisdən Mirzə Fətəli Axundovun məqalə və digər yazıları dərc olunub. Məhz bu kimi müəlliflərin köməyi ilə “Əkinçi”nin səhifələrində elm və texnika, kənd təsərrüfatı, mədəniyyət sahələrindəki yeniliklərə geniş yer verilib.

İlk vaxtlar qəzetin bütün redaksiya heyəti bir adamdan ibarət olub. Belə ki, Həsən bəy Zərdabi həm naşir, redaktor, həm də korrektor və mürəttib olub. Xalqı cəhalətdən, fanatizmdən uzaqlaşdırmaq, onlara hüquqlarını anlatmaq, xalqın savadlanmasına kömək məqsədi ilə “Əkinçi” misilsiz iş görüb. Ümumilikdə, 56 sayı işıq üzü görən qəzet ayda iki dəfə 300-400 tirajla nəşr edilib və bu mətbu orqanda “Daxili xəbərlər”, “Əkin və ziraət xəbərləri”, “Elmi xəbərlər”, “Təzə xəbərlər” rubrikaları altında müxtəlif mövzularda yazılan məqalələr dərc olunub.

Əsas məqsəd xalqı maarifləndirmək olub

Məlumatlara əsasən, qəzetə maraq oyatmaq məqsədilə Həsən bəy Zərdabi “Əkinçi”ni geniş kütlələr arasında pulsuz yaymalı olub. Eyni zamanda, bu cəfakeş insan dövrünün görkəmli ziyalılarını qəzet ətrafında toplaya bilib. Əksər mütəxəssislərin də qeyd etdikləri kimi, Həsən bəy Zərdabi ilk gündən “Əkinçi” vasitəsilə ən başlıca vəzifəsini-xalqı maarifləndirməyin təbliğini öz qarşısında məqsəd qoyub. Qəzetdə kəndli həyatına, kəndli təsərrüfatına, əkinçilik mədəniyyətinə, suvarma işlərinə, əmək alətlərinə dair məqalələr nəşr etməklə böyük ədib kənd təsərrüfatında geriliyi aradan qaldırmağa çalışıb. Eyni zamanda, ayrı-ayrı məqalələrdə xalqımızın mədəni həyatına dair materiallar da dərc edilib. Ən başlıcası isə Həsən bəy Zərdabi məhz “Əkinçi”nin səhifələrində milli oyanışın xüsusiyyətlərini, milli birliyi yaratmaq məsələsini qoyub.

Həsən bəy Zərdabi Mirzə Fətəli Axundova göndərdiyi məktubda məqsədini belə izah edib: “Bəlkə, sizi belə bir şey düşündürür ki, nə üçün başqa birisi deyil, məhz siz, özü də müftə, bir quru “çox sağ ol” belə eşitməyə ümidiniz olmadan bu barədə zəhmət çəkirsiniz. Onda mən məcburam deyəm ki, xalqa, sənə doğma olan xalqa məhəbbətdən, avamların maariflənməsindən söhbət gedən yerdə bu sual ortaya gəlməməlidir. Xalqın, həm də geridə qalmış avam xalqın, sənin və mənim qardaşımın maariflənməsi işinə özünü həsr edən bir adamı belə bir fikir yoldan qoymamalıdır. O, mükafatını öz-özünə, işini görə-görə vicdanı qarşısında duyacaqdır”.

Zərdabi ideyaları irticanın sərt tələblərinə qalib gəldi...

Zərdabinin ideyaları hər addımda irticanın sərt qayaları ilə toqquşub. “Əkinçi” çar hakim dairələrinin müqavimətini qırmalı olub, yerli irticaçılarla mübarizəyə girib, onları tutarlı mühakimələrlə susdurub. Məlumatlarda qeyd olunur ki, həmin dövrdə əməli işlər, maddi-texniki qaydalar daha çox olub. Buna görə də, “Əkinçi”nin hökumət mətbəəsində nəşri prosesində ortaya müxtəlif süni əngəllər çıxıb. Qəzetə xəbər yazan müxbirlər də kifayət qədər olmayıb. Sonralar Həsən bəy Zərdabi yazıb ki, “köməyimiz az olduğundan və kənar yerlər bir yana, Bakıda baş verən mühüm hadisələrdən də bəziləri bizə vaxtlı-vaxtında gəlib çatmırdı. Xarici xəbərləri isə rus, İran, türk, Orta Asiya qəzetlərindən götürməli olurduq”.

Müxtəlif dillərdə yazılmış məqalə və xəbərləri isə Həsən bəy Zərdabi özü Azərbaycan dilinə tərcümə edirdi. Şəkillərin verilməsi isə poliqrafik şərait olmadığından bu işi həyata keçirmək mümkün olmurdu.

Yeri gəlmişkən, bəzi məlumatlara görə, Həsən bəy Zərdabi “Əkinçi” qəzetinin vəziyyəti barədə düzgün təsəvvür yaratmaq üçün Avropa mətbuatı, xüsusilə, Londonda çıxan “Tayms”la öz qəzetini müqayisə edib. Böyük ədib yazırdı: “Dünyada hər qəzeti beş, ya on adam inşa edir: onu çap edən, hərflərini düzən, qələtlərini düzəldən başqa kəslər olur. Amma bu işlərin hamısını gərək mən özüm görüm... Ey bizlərə diqqət edənlər, bu qəzetin kəsrini görəndə gülməyin. Gülmək yeri deyil, siz ağlayın ki, biz müsəlmanın bircə qəzeti də basdırmağa (nəşr etməyə) adamı yoxdur”.

Təsadüfi deyil ki, o zaman Bakıya gəlmiş bir fransız jurnalisti “Əkinçi”nin çap olunduğu şəraiti gördükdə Həsən bəy Zərdabiyə deyib: “Doğrusu, siz əsl qəhrəmansınız! Bizim Fransada belə bir yoxsul qəzet üçün işləmək istəyən tapmaq olmazdı. Sizin qüvvənizə heyrət edirəm. Belə məlum olur ki, Siz öz xalqınızı çox sevirsiniz!”

Ömrü uzun olmasa da...

Onu da xüsusi olaraq vurğulamaq yerinə düşər ki, “Əkinçi” qəzetinin mütərəqqi ideyaları çar müstəmləkəçilərini ciddi şəkildə narahat edib. Məhz buna görə də, 1877-1878-ci illərin Rusiya-Türkiyə müharibəsinin başlanması ərəfəsində “Əkinçi”nin vəziyyəti daha da ağırlaşıb. Bu zaman çar senzurası qəzetin siyasi xarakterli məsələlərə toxunmasını qadağan edib. Belə bir şəraitdə 1877-ci ilin sentyabrında qəzetin nəşrini dayandırmaq haqqında hökumət sərəncamı verilib.

Lakin “Əkinçi” qəzeti çox tez bağlansa da, xalqımızın mədəniyyət salnaməsində böyük ad qoyub. Bu qəzetin Azərbaycan milli mətbuat tarixində açdığı yol, yaratdığı ənənələr çox uğurlu, uzunömürlü olub. “Əkinçi” qəzetinin nəşri ilə Azərbaycan milli mətbuat tarixinin əsası qoyulub.

Digər tərəfdən Azərbaycan ədəbiyyatı və mətbuatının bütün qabaqcıl xadimləri, hətta “Əkinçi” bağlanandan 20-30 il sonra da onun əhəmiyyətini itirməyən maarifçi ideyalarına sahiblənməyə ciddi fikir veriblər. Bu da təsadüfi deyil. Mətbuat tariximizi dərindən araşdıran mütəxəssislərin sözləri ilə desək, “Əkinçi” zəhmətkeş xalqa təmənnasız və sədaqətlə xidmətin, ictimai və milli zülmə qarşı mübarizəsinin, doğma mədəniyyət və ana dilinin tərəqqisi yolunda yorulmadan çalışıb. “Əkinçi” dünya elminin nailiyyətlərini yaymağın, xüsusilə, demokratik mətbuatı inkişaf etdirməyin ilhamvericisi, gözəl bir nümunəsi olub. Əksər mütəxəssislərin də qeyd etdikləri kimi bunun ən parlaq sübutu məşhur “Molla Nəsrəddin” jurnalının, onun əsas müəlliflərinin “Əkinçi” və əkinçilərlə möhkəm ideya varislik əlaqəsidir.

“Əkinçi” cəsarət nümunəsi olub

Eyni zamanda, “Əkinçi” həmin vaxt çar Rusiyasının əsarəti altında olan xalqımızın sabahını düşünən hər kəs üçün bir cəsarət nümunəsi olub. Bundan başqa, Azərbaycanda qəzetçilik ənənəsinin əsası qoyulub. Çünki “Əkinçi” işıq üzü görən cəmi 56 sayı ilə bir inqilab edib. Elə bir inqilab ki, “Əkinçi”dən sonra hər bir azərbaycanlıda qəzetə, oxumağa, məlumatlanmağa həvəs yaranıb. Məhz ortada olan nümunə və xalqın qəzet istəyini əsas götürən ziyalılarımız “Əkinçi”dən sonra bir-birinin ardınca yeni mətbuat orqanlarının əsasını qoyublar.

Bir sözlə, 1875 - 1877-ci illərdə “Əkinçi” qəzetinin fəaliyyət göstərməsi haqlı olaraq xalqımızın tarixində mühüm ədəbi hadisə kimi qiymətləndirilir. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda onlarla qəzet və jurnal nəşr edilib və Azərbaycanın çox görkəmli yazıçıları, alimləri, sənət adamları bu mətbuat orqanlarında fəal iştirak ediblər. “Əkinçi” və XX əsrin əvvəllərində nəşr olunan qəzetlərdəki yazılar, senzuranın ələyindən keçmələrinə baxmayaraq, demokratiya və söz azadlığı ideyalarını təbliğ ediblər. Məhz buna görə də, çəkinmədən demək olar ki, Azərbaycan milli mətbuatının bünövrəsi sayılan “Əkinçi” qəzeti Azərbaycan tarixinə yazılan şərəfli səhifələrdən biridir.

Qeyd etdiyimiz kimi, cəmi 56 sayı işıq üzü görən “Əkinçi” həmin vaxt çar Rusiyasının əsarəti altında olan xalqımızın sabahını düşünən hər kəs üçün bir cəsarət nümunəsi olub. Bundan başqa, “Əkinçi” ilə Azərbaycanda qəzetçilik ənənəsinin əsası qoyulub. Çünki “Əkinçi” işıq üzü görən cəmi 56 sayı ilə bir inqilab edib. Elə bir inqilab ki, “Əkinçi”dən sonra hər bir azərbaycanlıda qəzetə, oxumağa, məlumatlanmağa həvəs yaranıb. Məhz ortada olan nümunə və xalqın qəzet istəyini əsas götürən ziyalılarımız isə “Əkinçi”dən sonra bir-birinin ardınca yeni mətbuat orqanlarının əsasını qoyublar. Bu sırada ilk olaraq “Ziya” (“Ziyayi-Qafqasiyyə”) qəzeti gəlir.

“Əkinçi” ideyalarından doğan “Ziya”

Tarixi materiallardan da bəlli olduğu kimi, “Əkinçi”nin nəşri dayandıqdan iki il sonra Tiflisdə Azərbaycan dilində başqa bir qəzet, “Ziya” qəzeti çıxıb. 1879-1884-cü illərdə işıq üzü görən bu qəzet “Əkinçi”nin ideya və ənənələrini davam və inkişaf etdirib. Belə ki, əgər “Əkinçi” qəzeti yeni tipli məktəblərin açılması və onlara uyğun dərsliklərin yazılması, müəllim kadrların hazırlanması məsələsini qaldırırdısa, “Ziya” qəzetinin naşiri (sonralar həm də redaktoru) Səid Ünsizadə bu tipli bir məktəbi Şamaxıda 1875-ci ildə açıb.

İlk nömrəsi 1879-cu il yanvarın 16-da çıxan və həcmi 4-8 səhifə olan qəzet həftədə bir dəfə litoqrafiya üsulu ilə çap olunub. 1880-cı ilə qədər 76 nömrəsi buraxılan qəzet həmin ilin dekabrın 6-dan etibarən, “Ziyayi-Qafqaziyyə” adı altında çıxmağa başlayıb. Özü də bu qəzet mətbəə üsulu ilə çap olunub. Onun nəşri 1884-cü il iyunun 1-dək davam edib və bu müddət ərzində qəzetin 104 nömrəsi çıxıb. “Ziyayi-Qafqasiyyə” qəzeti daha geniş proqram üzrə nəşr olunub. Bu proqramda ictimai-siyasi problemlərə də geniş yer verilib. Lakin sözügedən qəzet öz sələfi ilə müqayisədə irəliyə doğru elə bir ciddi addım ata bilməyib.

Öz ideya istiqamətinə görə “Əkinçi”yə yaxın olan “Kəşkül”

1880-ci ildə Tiflisdə Səid Ünsizadənin qardaşı Cəlal Ünsizadə tərəfindən “Kəşkül” adlı yeni qəzet nəşr olunmağa başlayıb. “Kəşkül” qəzetdən çox jurnala oxşayıb. Məlumatlara əsasən, C.Ünsizadə təhsilli, Avropa və rus mədəniyyəti ilə tanış olan bir adam olub. “Kəşkül” öz ideya istiqamətinə görə “Əkinçi”yə yaxın olub. Bu qəzetdə siyasət, ticarət, sənaye, sənətkarlıq və mədəniyyət məsələlərinə toxunulub. Bəzi məlumatlara görə, Azərbaycan dilində nəşri ilə yanaşı, bir müddət bu qəzet ərəb və fars dillərində də çap edilib.

1884-cü il yanvarın 1-dən “Kəşkül” həftəlik qəzetə çevrilib və 1891-ci ilədək nəşr edilib. “Kəşkül”də publisistik məqalələr, dil, ədəbiyyat, incəsənət, ictimai-siyasi məsələlər üzrə yazılar, orijinal ədəbi parçalar, Avropa, Şərq və rus ədəbiyyatından tərcümələr çap olunub. Qəzet “Əkinçi”nin demokratik ənənələrini davam etdirərək, Şərq despotizmini, geriliyi, mədəni inkişaf yollarını göstərib. Eyni zamanda “Kəşkül” mütərəqqi Azərbaycan ziyalılarının köməyinə ümid bəsləyib, onlara arxalanıb. Qəzet yazırdı: “Yeni başlanmış həyat, yeni köməyə və təlimata möhtacdır. Ümid edirik ki, bizimlə yanaşı, millətimiz yaradılmış bu vərəqin nəşrinə kömək edəcəklər”.

Məlumatlara əsasən, Rusiyanın mərkəzi şəhərlərində, Qori Müəllimlər Seminariyasında və başqa yerlərdə təhsil almış gənclər “Kəşkül” qəzetinin mütərəqqi təşəbbüslərini müdafiə edərək, onun ətrafına toplaşıblar. “Kəşkül”ün başladığı hərəkatda Tiflisin rus ziyalıları, tərəqqipərvər Tiflis müəllimləri də iştirak ediblər. S.Ə.Şirvani, F.Köçərli, M.Şahtaxtlı, A.Qayıbov və başqaları qəzetlə fəal surətdə əməkdaşlıq ediblər. Qəzetin Bakı, Quba, Qarabağ və İrəvanda öz müvəkkilləri olub. Onlar qəzetin oxucularla əlaqəsinin möhkəmləndirilməsində az rol oynamayıblar. Qəzet Cənubi Qafqaz, Rusiya, Avropa və Asiya xalqlarının mədəni irsinin təbliğ edilməsinə böyük diqqət verib. Onun səhifələrində A.A.Bakıxanov, M.F.Axundov, S.Ə.Şirvani və başqalarının yaradıcılığına geniş yer ayrılıb. Redaksiya inkişaf etməkdə olan yeni demokratik ədəbiyyatın nümunələrinin çapına böyük diqqət yetirib. “Kəşkül” realist ədəbiyyatın əhəmiyyətini yüksəyə qaldırıb, köhnə mədrəsələrdə islahat keçirilməsinə, yeni məktəblərin, kitabxana və teatrların açılmasına, digər milli mədəniyyət ocaqlarının təsis edilməsinə tərəfdar çıxıb. Qəzet öz oxucularını həmçinin rus klassiklərinin əsərləri ilə tanış edib, Azərbaycan dilində rus ədəbiyyatından tərcümələr çap edib. Qəzet klassiklərin təbliğində müəyyən rol oynayıb, Xəyyam, Sədi, Hafiz və başqalarının irsinə böyük əhəmiyyət verib.

“Kəşkül”dən estafeti “Kaspi” alıb

Tarixi materiallardan o da aydın olur ki, “Kəşkül”ün bu istiqamətdəki addımlarını 1881-ci ilin yanvarından 1919-cu ilin martına qədər işıq üzü görən “Kaspi” qəzeti davam etdirib. Daha doğrusu, “Kəşkül”ün ideyaları “Kaspi” qəzetinin səhifələrində M.Şahtaxtlı, Ə.Ağayev və başqaları tərəfindən daha geniş təbliğ olunaraq, milli mənlik şüurumuzun formalaşmasında Azərbaycanın Avropaya, bütövlüklə dünya birliyinə inteqrasiyasının etibarlı əsaslar üzərində qurulmasına öz töhfəsini verib.

XIX əsrin sonları XX əsrin əvvəllərinə doğru ölkədə siyasi dərnəklərin siyasi partiyalara çevrilməsi və onların geniş ideya siyasi fəaliyyətləri nəticəsində ictimai mədəni düşüncəyə siyasi bir ab-hava daxil olmağa başlayıb. Bütün bunlar demokratiyanın, milli hüquqi azadlıqlar uğrunda mübarizənin getdikcə güclənməsinə səbəb olub.

Ölkədə çap olunan rusdilli qəzetlər içərisində ən uzunömürlü olan “Kaspi”nin naşirliyini 1897-ci ildən etibarən Hacı Zeynalabdin Tağıyev öz üzərinə götürüb, elə həmin dövrdən qəzetin redaktoruluğunu Əlimərdan bəy Topçubaşov, sonralar isə Əlibəy Hüseynzadə icra edib.

“Şərqi-rus”- XX əsrdə Azərbaycan dilində çıxan ilk qəzet

Mətbuat tarixinin araşdırmaçılarının qeyd etdikləri kimi Məmmədağa Şahtaxtlının 1903-cü ildə Tiflisdə buraxdığı ictimai-siyasi, iqtisadi, elmi, ədəbi yönlü “Şərqi-rus” qəzeti XX əsrdə Azərbaycan dilində çıxan ilk qəzet kimi tarixə yazılıb. Məmmədağa Şahtaxtlı Qərbi Avropaya və Mərkəzi Rusiya qəzet və jurnallarında səmərəli fəaliyyət göstərərək jurnalistikanın Qərb standartlarına da kifayət qədər bələd olub. Odur ki, o, “Əkinçi” ənənələrinə sadiq qalaraq xalqın maariflənməsi, qadın azadlığı, fanatizmin tənqidi, cəmiyyətdə demokratik prinsiplərin formalaşması, yeni ədəbi normaların möhkəmlənərək geniş şəbəkəni əhatə etməsi və s. uğrunda əzmlə mübarizə aparıb. Məlumatlara əsasən, M.Şahtaxtlı M.F.Axundovun ərəb əlifbasının islahı sahəsində başladığı işi həm də dilçi bir alim kimi inkişaf etdirib özünün hazırladığı Məhəmmədağa xəttini “Şərqi-rus” vasitəsilə əməli şəkildə tətbiq edib. M.Şahtaxtlı jurnalistikanın demokratik prinsiplərini də öz qəzetinin səhifələrində əməli şəkildə tətbiq edib, o, həm özünün əlifba layihəsi, həm də qəzetdə qaldırılan digər sosial-mədəni problemlər haqda “Şərqi-rus”un səhifələrində açıq polemik diskussiyalara meydan verib.

Bu zaman özünün tənqidinə həsr edilən materialları çap etməkdən də qorxmayıb. “Şərqi-rus” azad və demokratik sözün, fikir, ideya və mövqelər mübarizəsinin meydanına çevrilib. 1903-1905-ci illərdə işıq üzü görən və Mirzə Ələkbər Sabir, Cəlil Məmmədquluzadə, Abbas Səhhət, Ömər Faiq Nemanzadə, Məmməd Səid Ordubadi, Hüseyn Cavid, Əliqulu Qəmküsar, Əli Nəzmi kimi maarifçiləri öz ətrafında birləşdirən “Şərqi-rus” qəzeti Azərbaycanda mətbuatın inkişafında yeni mərhələnin başlanğıcını qoyub. Həmin qəzetdə çalışdığı müddətdə peşəkar jurnalist kimi yetişən Cəlil Məmmədquluzadənin yazıçı və publisist istedadı əsasını qoyduğu ilk milli satirik “Mola Nəsrəddin” jurnalında daha parlaq şəkildə üzə çıxıb.

Azərbaycanın ilk milli satirik jurnalı

1906-cı il aprel ayının 7-də Tiflisdə “Molla Nəsrəddin”in işıq üzü görməsi milli mətbuatın inkişafında əlamətdar hadisəyə çevrilib. 1918-ci ilədək Tiflisdə nəşr edilən jurnal 1921-ci ildə Təbrizdə, 1921-1931-ci illərdə isə Bakıda çap olunub. “Molla Nəsrəddin” jurnalı müstəmləkəçilik siyasətini, cəhaləti, geriliyi, sosial ədalətsizliyi kəskin tənqid edib. Qısa bir zamanda oxucu dairəsi genişlənən jurnalın şöhrəti Qafqazın hüdudlarını aşaraq bütün Rusiyaya, Türk dünyasına, Yaxın və Orta Şərqə yayılıb. Eyni zamanda, bütün təqib və təzyiqlərə baxmayaraq, jurnal 25 il müddətində fəaliyyət göstərə bilib. Bu jurnalın nəşri müddətində formalaşan “Mollanəsrəddinçilik” ictimai-ədəbi hərəkatı Azərbaycan mətbuatının sonrakı inkişafına da böyük təsir göstərib. Jurnalın yaradıcıları olan Cəlil Məmmədquluzadə və Ömər Faiq Nemanzadə tezliklə şair Mirzə Ələkbər Sabir, realist ədəbiyyatın nümayəndələri Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Əli Nəzmi, Əliqulu Qəmküsar, Məmməd Səid Ordubadi, Salman Mümtaz və s. kimi onlarca istedadı redaksiya ətrafına toplayıblar.

“Molla Nəsrəddin” məcmuəsinin birinci sayında verilmiş “Sizi deyib gəlmişəm” başlıqlı məqalə bütün mollanəsrəddinçilərin fəaliyyət proqramı kimi böyük əhəmiyyətə malik olub.

Tarixi məlumatlara əsasən, “Molla Nəsrəddin”ə onun elə ilk nömrələrindən çox yerlərdən yazıblar. Bakıdan, Lənkərandan, Salyandan, Qarabağdan, Aşqabaddan, Dərbənddən, Tiflisdən, Moskvadan, Peterburqdan ünvanlanan məktublarda çox ciddi problemlər qoyulub. Həmin problemlərin hamısı mütləq xalqın bir millət kimi formalaşmasına əngəl olan faktlarla zəngin olub.

Onu da qeyd edək ki, XX əsrin əvvəllərində “Dəvət”, “Hümmət”, “Təkamül”, “Zənbur”, “Babayi-Əmir” kimi qəzet və jurnallarla yanaşı, uşaqlar, valideynlər və maarif işçiləri üçün “Dəbistan”, “Məktəb”, “Rəhbər” jurnalları da çap edilib.

Çar Rusiyasının ağır basqıları ziyalılarımızı öz yolundan döndərə bilməyib

Bu bölmədə son olaraq bir daha vurğulamaq yerinə düşər ki, Azərbaycan mətbuatı inkişafının ilkin dövrlərində xeyli maneələr və çətinliklərlə üzləşib. Belə ki, çar hakimiyyətinin sərt senzurası ölkədə nəşr olunan qəzet və jurnalların sayının sürətlə artmasına imkan verməyib. A.Zeynalzadənin “Azərbaycan mətbuatı və çar senzurası: 1850-1905” adlı kitabında da qeyd edildiyi kimi, XIX əsrin ikinci yarısı - XX əsrin əvvəllərində yaşamış Azərbaycan ziyalılarının ölkədə mətbuatın inkişafı və genişləndirilməsi istiqamətində göstərdikləri cəhdlər çox zaman çar hökumətinin yaratdığı süni maneələrlə üzləşib. Məsələn, Məmmədağa Şahtaxtinskinin 1896-cı ildə “Tiflis” adlı qəzetin açılması üçün etdiyi müraciəti daxili işlər naziri bir ildən sonra rədd edib.

Nəriman Nərimanovun çapına çalışdığı “Tazə xəbərlər” (“Novoye vesti”) qəzetinin və “Məktəb” jurnalının, eləcə də, onun müəllim dostu Sultan Məcid Qənizadə ilə birlikdə çıxarmaq istədiyi “Sovqat” jurnalının nəşrinə də icazə verilməyib. Bundan əlavə, S.M.Qənizadə və H.Mahmudbəyovun aylıq “Nübar” jurnalının nəşri üçün verdikləri ərizə də çox keçmədən Baş mətbuat işləri idarəsi tərəfindən rədd edilib. Yeni qəzet nəşrlərinə başlanılmasına icazə almaq üçün çar hökumətinə ünvanlanan digər müraciətlərin də çoxuna mənfi cavab alınıb. Tarixi materillardan və mətbuat tarixini araşdıran mütəxəssislərin yazdıqlarından da bəlli olduğu kimi Cəlal və Kamal Ünsizadə qardaşlarının “Azərbaycan”, K.Ünsizadənin Klimovski ilə birlikdə “Uçan yarpaq”, Əhməd bəy Ağayevin “Məşriq” və başqa qəzetlərin nəşri ilə bağlı müraciətlərinin taleyi də əvvəlkilər kimi mənfi həll edilib. Yerli mətbuatın inkişafına qarşı yönələn təzyiqlər yeni mətbu orqanlarının ərsəyə gəlməsinə yaradılan süni maneələrlə yanaşı, artıq dərc olunmağa başlayan qəzet və jurnalların bağlanması şəklində də özünü göstərib. “Əkinçi” qəzetinin nəşrini dayandırmasına da səbəb məhz mütləqiyyətin Azərbaycan xalqının maariflənməsinin, ölkədə milli oyanışın qarşısını almaq məqsədi daşıyıb. Xalqımızın mütərəqqi düşüncəli ziyalılarının nəşr etdirdiyi demokratik, liberal mətbuata qarşı təzyiqlər sonrakı illərdə də davam etdirilib və 1884-cü ildə cəmi 104 nömrəsi çıxan “Ziyayi-Qafqasiyyə”, 1891-ci ildə isə “Kəşkül” bağlanıb. Lakin bütün çətinliklərə baxmayaraq ölkə ziyalıları ana dilində qəzet və jurnalların nəşri istiqamətində yorulmaz fəaliyyətlərini davam etdiriblər. Məsələn, Əhməd bəy Ağayev, Əli bəy Hüseynzadə, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Nəcəf bəy Vəzirov, Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin yaxından iştirakı və rəhbərliyi ilə 1905-1918-ci illər ərzində ölkəmizdə nəşr olunan “Həyat”, “İrşad”, “Tərəqqi”, “Nicat”, “İşıq”, “Qurtuluş”, “Dirilik”, “Füyuzat”, “Təzə həyat”, “Yeni füyuzat”, “Şəlalə”, “İqbal”, “Açıq söz” və s. qəzet və jurnal səhifələrində millətin taleyüklü problemləri müzakirə edilib, dövrün feodal geriliyi, kəndlilərin ağır həyatı təsvir olunub, mədəniyyət, ədəbiyyat, dil məsələlərinə diqqət verilib.

1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yaradıldıqdan sonra Üzeyir bəy Hacıbəyovun nəşr etdirdiyi “Azərbaycan” qəzeti müstəqil mətbuatın inkişafında mühüm hadisə olub. Lakin Cümhuriyyətin ömrünün uzun olmaması müstəqil milli mətbuatın tam formalaşmasına imkan verməyib. Buna baxmayaraq, qeyd etməliyik ki, ölkədə Sovet hakimiyyəti bərqərar olunanadək Azərbaycan milli mətbuatı çox böyük və zəngin inkişaf yolu keçib.

Sovetlər dövründə nəşr edilməsinə baxmayaraq, bir sıra qəzetlər var ki, onların ümumilikdə Azərbaycan mətbuatının inkişaf tarixində böyük xidmətləri olub. Belə mətbuat orqanlarından biri də “Ədəbiyyat qəzeti”dir. Tarixi məlumatlardan da bəlli olduğu kimi, bu qəzetin çap edildiyi ərəfədə, yəni, 1933-cü ildə mətbuat sahəsində müəyyən geriləmələr müşahidə edilib. Belə ki, Sovet hökumətinin təkidi ilə “Hücum”, “Kommunist maarifi”, “Allahsız”, “Mədəni hücum” jurnallarının nəşrinin dayandırılması, “Firqə işçisi”, “İnqilab və mədəniyyət”, “Müəllimə kömək” jurnallarının isə il ərzində cəmi 2-3 sayının çıxması yazıçıların narahatlığına səbəb olub.

Mövcud şərait yeni ədəbi orqanın yaradılmasını zəruri edirdi

Məhz belə bir vəziyyət, yəni, mətbuat həyatında olan bu uğursuzluq hər şeydən əvvəl Azərbaycan yazıçılarını yeni bir ədəbi orqan yaratmaq haqqında düşünməyə vadar edirdi. Beləliklə, Azərbaycan Sovet Yazıçıları İttifaqının İdarə heyəti və yazıçılar uzun müzakirələrdən sonra daha operativ bir orqan - “Ədəbiyyat qəzeti” yaratmaq qərarına gəldilər. Ümumi rəyə əsasən Hacıbaba Nəzərli redaktor, Əvəz Sadıq məsul katib təsdiq olundu. Qəzetin birinci nömrəsinin çıxması 1933-cü il dekabr ayının 5-də nəzərdə tutulmuşdu. Lakin mətbəədə texniki çatışmazlıq üzündən qəzet nəzərdə tutulduğu vaxtda çıxa bilmədi. Təxminən bir aydan sonra, 1934-cü il yanvarın 1-də xalqımızın həyatında böyük təsiredici mənəvi dayağa çevrilmiş “Ədəbiyyat qəzetəsi” adlı qəzetin yaranması oxucuların rəğbəti ilə qarşılandı. “Ədəbiyyat qəzetəsi”nin redaksiya heyəti tərkibinə M.Hüseynov, M.Cuvarlı, H.Nəzərli, M.S.Ordubadi, H.Mehdi, S.Hüseyn və A.Popov daxil idilər. Ədəbi mühitdə meydana çıxan son yeniliklərdən xəbər verən qəzet ədəbiyyat aləminin, eləcə də, bədii dilin zənginləşməsində böyük rol oynayıb. Azərbaycan ədəbiyyatının ən görkəmli nümayəndələri olan və daha sonra “Ədəbiyyat qəzeti” adlanan mətbu orqanın ən fəal əməkdaşlarına çevrilən Ü.Hacıbəyov, Y.V.Çəmənzəminli, S.Hüseyn, Ə.Əbülhəsən, M.İbrahimov, Ə.Cəmil, Z.Xəlil, C.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev, H.Cavid C.Cabbarlı, M.S.Ordubadi, S.Vurğun, R.Rza, M.Müşfiq, M.Rahim, Ə.Vəliyev, İ.Qasımov, Ə.Məmmədxanlı, S.Rüstəm, S.Rəhimov, Mir Cəlal, S.Rəhman, N.Rəfibəyli, M.Dilbazi, İ.Əfəndiyev və onlarla yazıçı, şair və dramaturqların, rəssam və heykəltəraşların, sənətşünasların yeni əsərləri çox zaman bu qəzetin səhifələrində öz əksini tapırdı.

Yeni yazarlar üçün meydan

Bu qəzet həm də yeni-yeni yazarların ədəbi mühitə daxil olması, yaradıcılıqlarının ilk məhsullarının qəzetin səhifələrində yer alması üçün meydan funksiyasını yerinə yetirirdi. “Azərbaycan mətbuat tarixi” adlı kitabda qeyd edilir ki, 1934-1957-ci illərdə “Ədəbiyyat qəzeti”, 1957-ci ilin aprelindən etibarən isə “Ədəbiyyat və incəsənət” adı ilə Azərbaycan Sovet Yazıçıları İttifaqının, Azərbaycan SSR Kinematoqrafiya Nazirliyinin və Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında İncəsənət İşləri İdarəsinin orqanı kimi öz vəzifəsini şərəflə yerinə yetirərək ədəbi və mədəni həyatımızın güzgüsünə çevrildi. Azərbaycan mədəniyyətinin, ədəbiyyat və incəsənətinin tarixində elə bir mühüm hadisə göstərmək olmaz ki, bu qəzetin səhifələrində öz əksini tapmasın.

1934-cü ildə “Ədəbiyyat qəzeti”nin cəmi 19, 1935-ci ildə 29, 1936-cı ildə isə 35 nömrəsi çap edilib. İlk dövrdə qəzet on gündən bir nəşr olunduğu halda, 1935-ci ildən etibarən altı gündən bir çıxmağa başladı. Bununla da 1959-cu il yanvarın 31-də qəzetin 1000-ci, 1968-ci il dekabrın 8-də 1500-cü, 1982-ci il mayın 21-də 2000-ci sayı çapdan çıxdı. 1934-1966-cı illərdə qəzet dörd səhifə olduğu halda, 1967-ci il yanvarın 7-dən 1976-cı il yanvarın 24-dək on altı səhifədə kiçik və 1976-cı il yanvarın 31-dən səkkiz səhifədə böyük formatda çap olundu. O zaman ədəbi tənqid də nəzəriyyə sahəsində fəal çalışan Ə.Nazim, H.Zeynallı, M.K.Ələkbərli, S.Mümtaz, A.Musaxanlı, Ə.Abid, B.Çobanzadə, İ.Xəlil, M.Rəfili, M.Arif, Ə.Ə.Səidzadə, Ə.Şərif, M.Rzaquluzadə, Ə.Sultanlı, Ə.Hidayət və digərləri yazdıqları bir sıra prinsipial tənqidi məqalələri, Ü.Hacıbəyovun, Q.Qarayevin, F.Əmirovun Azərbaycan musiqisinə dair qiymətli mülahizələri məhz bu qəzetin səhifələrində çap olunub.

Ulu öndər “Ədəbiyyat qəzeti”nə xüsusi diqqət və qayğı göstərib

Qəzetin hazırki baş redaktoru Ayaz Vəfalı yazılarının birində qeyd edir ki, “Ədəbiyyat qəzeti”nin tarixində yadda qalan rəsmi yubileyi onun 50 yaşı olanda keçirilib: “Bu unudulmaz hadisənin təntənəli mərasimi Ulu öndər Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Həmin günlərdə O, məlum olduğu kimi, Moskvada işləyirdi. Yaxşı yadımdadır ki, təntənəli yubiley tədbirinin iştirakçıları Heydər Əlirza oğlunun “Ədəbiyyat qəzeti”nin yarıməsrlik yubileyi münasibəti ilə göndərdiyi təbrik teleqramını böyük qürurla dinləyib, sürəkli alqışlarla qarşıladılar. SSRİ Ali Sovetinin sədri A.Andropovun 5 yanvar 1984-cü il tarixli fərmanı ilə “Ədəbiyyat qəzeti” (“Ədəbiyyat və incəsənət”) “Xalqlar dostluğu” ordeni ilə mükafatlandırıldı”.

Ümumiyyətlə, Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev istər sovet Azərbaycanına rəhbərlik etdiyi 1969-1982-ci illərdə, istərsə də 1993-cü ildən sonrakı dövrdə bütün sahələrə olduğu kimi, yazarlar, mətbuat işçilərinə, qələm əhlinə xüsusi diqqət və qayğı göstərib. Bu diqqət və qayğı, eyni zamanda, Ulu öndərin şəxsən “Ədəbiyyat qəzeti” üçün yaratdığı geniş imkanlar barədə növbəti saylarımızda geniş söhbət açacağıq.

Yeri gəlmişkən, bu qəzet Azərbaycanın görkəmli şəxsləri tərəfindən daim yüksək qiymətləndirilib. Məsələn, 100-cü sayında qeyd olunan nömrədə görkəmli ədib Mir Cəlal yazırdı: “Gəncliyinə baxmayaraq, o, bütün respublikamızda özünü tanıtmış, ədəbiyyat maraqlılarının diqqətini cəlb etmişdir. Yeni başlayanlarla işin ilk təşkilatçılarından olmuşdur. Yazıçıların tanınmasında və ədəbiyyat qələbələrimizin möhkəmləndirilməsində böyük rol oynamışdır. Lakin ədəbiyyat hərəkatımızın həqiqi təşkilatçısı olmaq üçün “Ədəbiyyat qəzeti” çox işləməlidir. O, üzünü yaradıcılıq məsələlərinə, ayrı-ayrı yazıçıların həyat və yaradıcılığına, görkəmli əsərlərin təhlil və tənqidinə, ədəbi praktikamızın rolunu nəzəri cəhətdən işıqlandırmağa çevirməlidir. O, yazıçıları öz ətrafına toplamalıdır... Xalqımıza layiq həqiqi sənət əsərləri yaradılması uğrunda çalışmalıdır. Sənətin nüfuzunu qaldırmağa çalışmaqla öz nüfuzunu da artırmalıdır”.

Ayaz Vəfalının yazdığına görə, “Ədəbiyyat qəzeti”nin (“Ədəbiyyat və incəsənət”) 1500-cü sayı münasibətilə çıxan nömrədə zəmanəmizin böyük bəstəkarı Qara Qarayev müasir dövrdə ciddi mətbuatın cəmiyyətin mənəvi həyatında əvəzsiz rolunu xüsusi vurğulayaraq göstərirdi ki, müasir zəmanədə qəzetsiz yaşamaq musiqisiz yaşamaq kimi bir şeydir və mən deyərdim ki, qeyri-mümkündür.

“Maarif və mədəniyyət”dən “Azərbaycan”a qədər...

Sovetlər dönəmində Azərbaycanda qəzetlərlə bərabər, müxtəlif səpkidə jurnalların nəşri də geniş vüsət almışdı. Sovet hakimiyyətinin ilk illərində çap olunan jurnallar sırasında “Füqəra füyuzatı” (1920-1921), “Xalq maarifi” (1920), “Yeni yıldız” (1921-1922), “Azərbaycan Ali İqtisadi Şurasının Əxbarı” (1921-1924), “Kooperativ işi” (1921-1925), “Gələcək” (1922) və başqalarının adını çəkmək olar. Bu jurnallarda ictimai həyatın müxtəlif sahələri ilə bağlı bir çox məqamlar öz əksini tapsa da, müntəzəm olaraq ədəbi-bədii, elmi və əxlaqi-tərbiyəvi mövzularda yazıların nəşr edildiyi, irihəcmli, ictimai-siyasi və elmi jurnala ehtiyac hiss olunurdu. Odur ki, Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Şurasının sədri Nəriman Nərimanov, Maarif komissarı Mustafa Quliyev və komissar müavini Tağı Şahbazi (Simurq), maarif xadimləri və ədiblər müstəqil ədəbi jurnal yaratmaq təşəbbüsünü irəli sürdülər. Azərbaycan Xalq Maarif Komissarlığı 1922-ci ilin oktyabr ayının 14-də olan iclasında respublikada maarif işçilərinə, müəllimlərə kömək etmək, ədəbiyyatın, elmin, incəsənətin inkişafına yardım göstərmək məqsədi ilə “Maarif” adlı aylıq jurnalın nəşr olunmasını qərara aldı.

Beləliklə də, 1923-cü il yanvarın 28-də xalqımızın fikir tərcümanı və Azərbaycan Sovet Yazıçıları İttifaqının orqanı “Azərbaycan” jurnalının sələfi olan “Maarif və mədəniyyət” jurnalının birinci nömrəsi çapdan çıxdı. Jurnalın birinci nömrəsində “Bir-iki söz” adlı redaksiya məqaləsində etiraf edilirdi ki, vətəndaş müharibəsindən sonrakı ağır illərin bütün çətinliklərinə baxmayaraq, yeni jurnalın meydana gəlməsi bir zərurət idi. İndi respublikamızın sərhədlərindən xeyli uzaqlarda məşhur olan “Azərbaycan” jurnalı müxtəlif dövrlərdə, müxtəlif adlar altında 1923-1927-ci illərdə “Maarif və mədəniyyət”, 1928-ci ilin yanvarından 1936-cı ilin mayınadək “İnqilab və mədəniyyət”, 1936-cı ilin iyunundan 1941-ci ilin mayınadək “Revolyusiya və kultura”, 1941-ci ilin iyunundan 1946-cı ilin aprelinədək “Vətən uğrunda”, 1946-cı ilin may-iyunundan 1952-ci ilin dekabrınadək yenə də “İnqilab və mədəniyyət” adı ilə nəşr edilib. “Azərbaycan” adını jurnal 1953-cü ilin yanvarından daşımağa başlayıb.

“Maarif və mədəniyyət” adını daşıdığı dövrdə jurnalın redaktoru 1923-1924-cü illərdə Tağı Şahbazi Simurq, 1924-1927-ci illərdə Cəlil Məmmədquluzadə, 1927-1928-ci illərdə Ruhulla Axundov olub. 1928-ci ildən “İnqilab və Mədəniyyət” adlanan jurnalda R.Axundovdan sonra Mustafa Quliyev (1929-1932), Müseyib Şahbazov (1932-1933), Hacıbaba Nəzərli (1933-1934), Məmməd Kazım Ələkbərli (1934-1936) redaktor kimi çalışıblar. Jurnal “Revolyusiya və kultura” adı ilə çap olunduğu illərdə M.K.Ələkbərli (1936-1937) və Mirzə İbrahimov (1938-1941), “Vətən uğrunda” adlandığı dövrdə 1941-1946-cı illərdə isə Məmməd Arif redaktor səlahiyyətlərini icra edib. II Dünya müharibəsi başa çatdıqdan sonra jurnalın əvvəlki adı yenidən özünə qaytarıldı. Jurnal “Azərbaycan” adlandığı 1953-cü ildən isə Ə.Vəliyev, Ə.Əbülhəsən, Ə.Cəmil, Q.Musayev, C.Məmmədov və başqaları redaktor vəzifəsində çalışıblar. Jurnalın hər nömrəsi təsdiq edir ki, o hansı adla çıxmasından asılı olmayaraq, həmişə öz vəzifəsini şərəflə yerinə yetirməyə çalışıb, ədəbi və mədəni həyatımızın salnaməsi olub.

“Molla Nəsrəddin” ənənəsini davam etdirən “Kirpi”

Ötən saylarımızın birində də qeyd etdiyimiz kimi, sovet hökuməti zaman-zaman istər “Əkinçi”nin, istərsə də “Molla Nəsrəddin”in ideyalarından yararlanıb, bu ideyaları yeni dövrə uyğun formada daha da inkişaf etdirib. İlk sayı 1952-ci ildə nəşr olunan “Kirpi” satirik jurnalını da həmin siyasətin nəticəsi kimi dəyərləndirmək olar. Daha dəqiq desək, bu jurnal cəmiyyətdəki nöqsanları üzə çıxarmaqda, ədalətsizliyə yol verənlərin, rüşvətxorların ifşa edilməsində istifadə olunan satirik üsluba görə “Molla Nəsrəddin” ənənələrinin davamçısı kimi çıxış edirdi.

“Kirpi” jurnalı uzun illər rüşvətxorların, el malını dağıdanların, mədəniyyətimizə biganə qalanların və s. ifşa edilməsi üçün qətiyyətlə mübarizə aparıb. Cəsarətli yazıları ilə oxucuların rəğbətini qazanmış S.Vurğun, S.Rüstəm, S.Rəhimov, Ə.Vəliyev, İ.Şıxlı, Ə.Vahid, N.Arif jurnalla yaxından əməkdaşlıq ediblər. “Kirpi” jurnalının redaktorluğunu müxtəlif illərdə Əvəz Sadıq, Qulam Məmmədli, Seyfəddin Dağlı, Salam Qədirzadə, Şamil Fərzəliyev, Eyvaz Borçalı və Polad Qasımov həyata keçiriblər. Məşhur “Bəxtiyar” filmində də epizodik də olsa, bu jurnaldan bəhs edilməsi sovetlər dövründə “Kipri”nin necə böyük nüfuza malik olmasından xəbər verirdi.

“Bakı” və “Baku” axşam qəzetləri mətbuat tariximizdə böyük rol oynayıb

Paytaxtımızda nəşr olunan kifayət qədər məşhur və geniş oxucu dairəsinə malik qəzetlərdən biri ilk sayı 1958-ci il yanvarın 10-da çıxan “Bakı” axşam qəzeti idi. Görkəmli jurnalist, dövlət xadimi, pedaqoq Nəsir İmanquliyevin baş redaktoru olduğu bu mətbu orqan elə ilk sayındaca Bakı sakinlərinin, sadə əmək adamlarının, ziyalıların qəzeti olacağını, şəhərimizin mübarizə ənənələrini davam etdirəcəyini vəd edirdi. Qəzet 1962-ci ildən, eyni zamanda, rus dilində də (“Baku”) çıxmağa başlayıb.

Mətbuat tarixini araşdıran mütəxəssislərin də qeyd etdikləri kimi, Nəsir İmanquliyevin yaratdığı və baş redaktoru olduğu “Bakı” və “Baku” qəzetləri ötən əsrin 60-90-cı illərində mətbuat tariximizdə böyük rol oynayıb. Sənət adamlarının - Abdulla Şaiqin, Süleyman Rüstəmin, Sabit Rəhmanın, Mirzə İbrahimovun, Rəsul Rzanın, Hüseyn Abbaszadənin, Qabilin qələmindən çıxan bədii nümunələr, publisistik yazılar qəzetə həm rəngarənglik gətirir, həm də oxucu marağını, rəğbətini artırırdı. “Bakı” qəzeti Azərbaycanın o dövrdəki təcrübəli jurnalistlərini, peşəkarları ətrafına toplamışdı. Onlardan bu qəzetdə müxbirlikdən redaktorluğadək yüksələn Şamil Şahməmmədov, habelə Manaf Süleymanov, Adil Cavadlı, Kazım Ələkbərov, Çingiz Ələkbərov, Cəmşid Əmirov, Şamil Qurbanov, Rəfael Nağıyev, Cabir Novruz, Səfər Məmmədov, Əhməd Rəşidov, Fazil Rəhmanzadə, Nüsrət Kəsəmənli, rəssam Arif Ələsgərov və başqaları qəzetdə çalışdıqları illərdə yorulmaz fəaliyyətləri ilə qəzetin uğurlarında əsas pay sahibləri olublar. İlk zamanlarda kiçik formatda çıxan “Bakı” qəzetinin tirajı tədricən artdı, daha sonralar isə reklam əlavələri ilə birlikdə çap olundu.

Onu da xüsusi olaraq qeyd etmək yerinə düşər ki, Azərbaycan mətbuatının inkişafında Nəsir İmanquliyevin çox böyük rolu var. O, Bakı” və “Baku” axşam qəzetlərinin yaradıcısı kimi mətbuat tariximizdə əbədi yaşayacaq. Görkəmli pedaqoq Nəsir müəllim, eyni zamanda, xeyirxah bir insan kimi də yaddaşlara həkk olunub. Məhz onun diqqət və qayğısı sayəsində neçə-neçə istedadlı gənclər jurnalistikamızın inkişafında öz xidmətlərini göstəriblər.

Yeni Azərbaycan.- 2010.- 22 iyul.- S.5-7.