Təbiətsevərlərə qiymətli hədiyyə

Əsrarəngiz və özünəməxsus təbiəti olan Naxçıvan Muxtar Respublikasının ərazisi özünün yaranması və formalaşması baxımından ən qədim regionlardan biri hesab edilir. Ərazinin geoloji keçmişi burada vaxtilə tropik meşələrin əmələ gəldiyini, lakin sonradan kəskin iqlim dəyişkənliyi nəticəsində müasir torpaq-iqlim amillərinin formalaşaraq rəngarəng landşaftların və ona müvafiq olaraq zəngin biomüxtəlifliyin yarandığını göstərir. Ona görə də, Naxçıvan MR-in müasir ərazisi özünün genezisi, coğrafi mövqeyi və zəngin biomüxtəlifliyi ilə Qafqazda önəmli ərazilərdən birini tutur.

Müasir dövrdə bəşəriyyəti düşündürən və narahat edən sosial-iqtisadi məsələlərin həllində bitkilər aləmindən səmərəli istifadə olunması, onların mühafizəsi üzərində ciddi dövlət nəzarəti, nadir, endemik, relikt, nəsli kəsilmək təhlükəsinə məruz qalan bitki növlərinin müəyyən edilərək qorunması, bərpası, artırılaraq yenidən öz yaşayış məskəninə qaytarılması aktual məsələlərdən biridir.

Naxçıvan MR-in zəngin təbii sərvətləri, xüsusən onun biomüxtəlifliyi AMEA Naxçıvan bölməsi yaranana qədər plansız və zəif öyrənilmişdir. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin 7 avqust 2002-ci il tarixdə Azərbaycan MEA-nın Naxçıvan bölməsinin yaradılmasına həsr edilmiş müşavirədə demişdir: “Mən bununla Naxçıvan Muxtar Respublikasının indiyə qədər çox az öyrənilmiş qədim tarixinin, mədəniyyətinin, elminin, ədəbiyyatının yenidən dərindən araşdırılması və onlar haqqında elmi əsərlərin, populyar kitabların, yaxud başqa nəşrlərin hazırlanması məqsədi daşıyıram. Eyni zamanda, Naxçıvanın özünəməxsus təbiəti, təbii sərvətləri, torpağı, təbii abidələri, təəssüf olsun ki, indiyə qədər lazımi dərəcədə öyrənilməyib, bəlkə də düz olardı deyim ki, öyrənilməyibdir. Bunlara, mənim irəli sürdüyüm məsələlərin öyrənilməsinə böyük ehtiyac var...”

Naxçıvan MR-in zəngin təbii sərvətləri, xüsusən onun biomüxtəlifliyi Bioresurslar İnstitutu yaranandan sonra mövcud imkanlar daxilində planauyğun olaraq öyrənilməyə başlanılmışdır. Muxtar Respublikanın fauna və flora biomüxtəlifliyinin taksonomik tərkibi dəqiqləşdirilmiş, onların davamlı istifadə imkanları və mühafizə yolları göstərilmişdir. Son zamanlar Naxçıvan Muxtar Respublikasının florası və bitki örtüyünün tədqiqi ilə məşğul olan görkəmli floristlər biologiya elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü, Əməkdar elm xadimi Tariyel Talıbov və biologiya elmləri doktoru Əliyar İbrahimov tərəfindən hazırlanan, Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin dəstəyi ilə nəşr edilən “Naxçıvan Muxtar Respublikası florasının taksonomik spektri (Ali sporlu, çılpaqtoxumlu və örtülütoxumlu bitkilər)” kitabı ərazi florasının müasir vəziyyətini aydınlaşdıraraq, onun taksonomik tərkibini tam şəkildə təqdim etmişdir. Aydın olmuşdur ki, ərazinin yabanı flora biomüxtəlifliyində 170 fəsiləyə və 874 cinsə aid 2835 növ ali sporlu, çılpaqtoxumlu və örtülütoxumlu bitki mövcuddur ki, bu da ümumilikdə Azərbaycan florasının (4500 növ) 63 faizini təşkil edir.

Son dərəcə qiymətli olan və artıq tədqiqatçı alimlərin stolüstü kitabına çevrilən bu əsərin ardınca nəinki elmi mühit, eyni zamanda, bütün təbiətsevərlər üçün nəzərdə tutulan müəlliflərin daha bir sanballı, fundamental əsəri “Naxçıvan Muxtar Respublikasının “Qırmızı kitab”ının II cildi işıq üzü görmüşdür. “Naxçıvan Muxtar Respublikası faunasının “Qırmızı kitab”ı (Onurğalı heyvanlar üzrə). Cild I.”(2006) və “Naxçıvan Muxtar Respublikası florasının “Qırmızı kitab”ı (Ali sporlu, çılpaqtoxumlu və örtülütoxumlu bitkilər üzrə). Cild II.”(2010) Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri V.Y.Talıbovun “Naxçıvan Muxtar Respublikasının “Qırmızı kitab”ı haqqında Əsasnamə”nin təsdiq edilməsi barədə 2006-cı il 15 avqust tarixli 49-03/5 nömrəli sərəncamına uyğun olaraq tərtib edilmişdir. AMEA Naxçıvan Bölməsi Bioresurslar İnstitutunun Elmi Şurasının 27 may 2009-cu il tarixli, 05№-li qərarı ilə nəşrinə icazə verilmiş Naxçıvan Muxtar Respublikasının “Qırmızı kitab”ının II cildi (Ali sporlu, çılpaqtoxumlu və örtülütoxumlu bitkilər üzrə) müəlliflərin çoxillik tədqiqatlarının nəticəsi olmaqla, ilk dəfə olaraq nəşr edilir.

Müəlliflər kitabda ilk olaraq nadir növlərin taksonomik spektrini- “Qırmızı siyahı”nı (Red List) son sistematik təhlilə uyğun olaraq təqdim etmişlər. İkinci başlıqda növlərin statusunun müəyyənləşdirilməsində istifadə edilən beynəlxalq kateqoriya və kriteriyaların şərhi ilə bərabər, Muxtar Respublikada ekologiya və təbiəti mühafizəyə dair aparılan işlər, həmçinin, xüsusi mühafizə olunan ərazilər haqqında məlumatlar verilmişdir. Qeyd olunmuşdur ki, Muxtar Respublikada akademik Həsən Əliyev adına Zəngəzur Milli Parkı (42797,4 ha), “Arpaçay” (68911,18 ha), “Arazboyu” (9118,0 ha) və Ordubad Dövlət Təbiət Yasaqlıqları (27869,0 ha) kimi xüsusi mühafizə olunan ərazilər vardır ki, onlar (cəmi 148695,6 ha) da ümumi ərazinin (550000 ha) 27,0 faizini təşkil edir ki, bu da Qafqaz ekoregionunda mövcud olan göstəricilərdən xeyli üstündür.

Ümumi həcmi 678 səhifəlik olan bu dəyərli fundamental əsər ərazidə yayılan 4 şöbə, 66 fəsilə, 139 cins və 202 növə aid olan nadir, nəsli kəsilmək təhlükəsi altında olan bitkilərin müasir taksonomik vəziyyəti, təbiətdə çəkilmiş orijinal rəngli fotoşəkli, yayıldığı ərazilərin xəritəsi, hər bir bitki haqqında mövcud olan məlumatlar, həmçinin, aid edildikləri kateqoriya və kriteriyaları verilmişdir. Yayılması, bitdiyi yer, təbii ehtiyatı, çoxalması, qısa bioloji xüsusiyyətləri, təbii ehtiyatının dəyişilməsi səbəbləri, becərilməsi, qəbul edilmiş qorunma tədbirləri, zəruri qorunma tədbirləri və məlumat mənbələri də ardıcıl olaraq hər bir növün təsviri zamanı şərh edilmişdir. “Qırmızı kitab”ı tərtib edərkən ilk olaraq “Qırmızı siyahı” (Red List) Qafqaz ekoregionunun florası ilə müqayisə olunaraq müəlliflər tərəfindən hazırlanmış və Azərbaycanın, keçmiş SSRİ-nin və qonşu regionların bu vaxta qədər mövcud olan “Qırmızı kitab”larına tənqidi yanaşaraq, yeni forma və məzmunda mükəmməl bir əsər yaratmışlar. Müqayisə üçün seçilmiş meyarlar əsasında 9 kateqoriya və bu kateqoriyaya (CR, EN və VU) daxil olmaq üçün isə kriteriyalar (meyarlar) müəyyənləşdirilmişdir. Müəlliflər kitabda verilmiş 202 növdən 200-nün aşağıdakı qorunma kateqoriya və kriteriyalarına əsasən tərtib etmişlər: Təbiətdəki vəziyyəti böhran həddə olan və ya nəslinin kəsildiyi ehtimal edilən növlər (Jritijally Endangered -JR) - 26; Təbiətdə say dinamikası ardıcıl azalmaqda davam edərək, nəsli kəsilmək təhlükəsinə yaxın növlər (Endangered-EN) - 20; Məhdud areal və ya sahələrdə yayılmış, mənfi təsirlərə məruz olan həssas növlər (Vulnerable -VU) - 76; İnsan fəaliyyəti və ya digər abiotik amillərin təsirindən arealı qısalan, biologiyası zəif öyrənilmiş, təhlükəyə yaxın növlər (Near Threatened -NT) - 41; Az təhlükə (təhdid) altında olan növlər (Lower Risk -LR)- 37. Oşe lələklivəsi - Smyrniopis aucheri Boiss. və Turnefor qundeliyası - Gundelia tournefortii L. növlərinin təbiətdəki vəziyyəti qənaətbəxş olduğundan onların “Qırmızı kitab”ın yaşıl vərəqində qeyd edilməsi məqsədəuyğun hesab edilmişdir. Nadir bitkilər şöbələr üzrə - Qıjılar - 4, Şamlar- 5, Acılıqlar-1 növlə təmsil olunmuş, Örtülütoxumlular (Birləpəlilər sinfi - 52, İkiləpəlilər sinfi -140) isə 192 növü əhatə etmişdir. Təbiətdəki vəziyyəti böhran həddə olan və ya nəslinin kəsildiyi ehtimal edilən (JR) 26 növün və təbiətdə say dinamikası ardıcıl azalmaqda davam edərək, məhv olmaq təhlükəsinə yaxın olan (EN) 20 növün olduğunu qeyd edən müəlliflər, həmin növlərin ciddi qorunmağa ehtiyacı olduğunu göstərmişlər. Müəlliflər xüsusi axtarışlar və çoxsaylı ekspedisiyalarla ərazidə olan nadir, endemik, relikt, nəsli kəsilmək təhlükəsilə üz-üzə qalmış bitki növlərini aşkar etmiş, öyrənmiş və bir çoxunu Bioresurslar İnstitutunun Nəbatat bağında introduksiya etmişlər. Müəlliflərin Nəbatat bağında nadir və nəsli kəsilmək təhlükəsinə yaxın olan bir çox növləri çoxaldılaraq yenidən təbii yayılma yerlərinə reintroduksiya etmələri də təqdirəlayiqdir.

Kitabda təqdim olunmuş nadir bitkilərin bir qrupu onlar tərəfindən yeni aşkar edilmiş, digər qrupu “Qırmızı kitab”a ilk dəfə daxil edilmişdir. Əvvəlki “Qırmızı kitab”larda olan bəzi növlərin isə görülən tədbirlər nəticəsində artıq bərpa olunduğunu və hətta zərərli təsir göstərdiklərini müəyyən edərək “Qırmızı kitab”dan çıxartmışlar. Sistematikaya uyğun olaraq növlərin təbiətdə çəkilmiş rəngli şəkilləri ilə bərabər, onların mövcud durumu şərh edilmişdir. Eyni zamanda, in-situ şəraitində bitkiləri, onların məskunlaşdığı ekosistemlərin qorunması, səmərəli istifadəsi üçün müvafiq təşkilatlarla, o cümlədən, qeyri-hökümət təşkilatları ilə əlaqələrin gücləndirilməsi, təbii irsin qorunması, iqtisadi həvəsləndirmənin tətbiq olunması, sosial məsuliyyətin artırılması, bitki müxtəlifliyinin müvafiq sahələrində işləyən mütəxəssislərin bilik səviyyəsinin artırılması, əhalinin ekoloji maarifləndirilməsi kimi problemlərə ciddi əməl olunması da ön plana çəkilmişdir.

Müəlliflər ənənəvi yanaşmadan qaçaraq Muxtar Respublikanın mövcud təbii şəraitini, növləri təhdid edən amilləri öyrənmiş, şəxsi araşdırmaları, həmçinin, ekspedisiya və monitorinq nəticələri əsasında “Qırmızı kitab”dakı 202 növün 96-nın statusunu (kateqoriya və kriteriyalarını) müəyyənləşdirərək ilk dəfə olaraq təqdim edilmişlər. Onlar Bioresurslar İnstitutunun Nəbatat bağının “Nadir bitkilər kolleksiyası”nda həmin növlərin 37-ni introduksiya etmişlər. Azərbaycanın “Qırmızı kitab”ında (1989) təqdim edilən 140 nadir bitki növlərindən 41 növü Naxçıvan MR ərazisindən göstərilmişdir. Həmin 140 növdən 14-ü Naxçıvan MR florasında yeni aşkar edilərək “Qırmızı kitab”a salınmışdır. Keçmiş SSRİ florasının “Qırmızı kitab”ında verilmiş 600-dən artıq bitki növündən isə 25-i Naxçıvan ərazisindən göstərilmişdir. Müəlliflərin təqdirəlayiq araşdırmalarından biri də az təhdid altında olan (Lower Risk-LR ) növlərin əvvəlcədən müəyyənləşdirərək, qlobal iqlim dəyişikliyi və artan antropogen təsirlər şəraitində onların da nəzarət altında saxlanılmasını təklif etmələridir.

Müəlliflərin qarşıya qoyduğu və həll etdiyi problemli məsələlər Azərbaycan Respublikasında geobotanika elminin yeni istiqamətlərini müəyyən etməyə imkan verəcək. Müasir geobotanika və ekologiya elmlərinin bütün sahələrini əhatə edən sanballı, çox qiymətli elmi və təcrübi nəticələri özündə əks etdirən bu əsər Naxçıvan MR-in flora və bitki örtüyünü öyrənmək istəyən hər bir tədqiqatçının, bu sahədə elmi-tədqiqat işləri aparan botaniklərin, magistr, aspirant, elmi işçilər, ali məktəblərin biologiya və coğrafiya fakültələrinin müəllim və tələbələrinin, həmçinin, bütün təbiəti mühafizə və yaşıllaşdırma işləri ilə maraqlanan hər bir kəsin stolüstü kitabı olacaqdır.

Beləliklə, müəllifləri, Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin deputatı, biologiya elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü, Əməkdar elm xadimi Tariyel Talıbovu və biologiya elmləri doktoru Əliyar İbrahimovu dəyərli və sanballı bir kitabı müvəffəqiyyətlə ərsəyə gətirərək nəşrinə nail olmaqları münasibətilə səmimi qəlbdən təbrik edir, onlara can sağlığı, sevinc dolu günlər, elmi axtarışlarda yeni-yeni uğurlar arzulayıram.

Elşad QURBANOV,

Bakı Dövlət Universitetinin

Botanika kafedrasının müdiri,

biologiya elmləri doktoru,

professor

Yeni Azərbaycan.- 2010.- 26 oktyabr.- S.7.