Qədim Oğuz diyarı Tovuz yeni
inkişaf yollarında...
Həyata keçirilən məqsədyönlü siyasət
nəticəsində rayon müasirləşib və gözəlləşib,
Tovuzda böyük turizm potensialı yaradılıb
“Tovuz rayonunun
gözəl təbiəti, zəngin sərvəti vardır. Ən qiymətli
sərvəti isə onun əməksevər
insanlarıdır”. Azərbaycan
xalqının Ümummilli lideri Heydər Əliyev bu qədim
Oğuz diyarı haqqında danışarkən məhz bu ifadələri
işlədirdi. Doğrudan da, gözəl
təbiətə, zəngin sərvətlərə malik Tovuz
rayonu əməksevər, vətənpərvər insanları
ilə daha da gözəlləşir, onların əməyi
sayəsində gündən-günə inkişaf edir,
müasirləşir. Ceyrançöldən
Xunam düzünə, Xınna dərəsinə,
Böyük Qışlağa, Çeşməliyə qədər
uzanan bu ecazkar, qədim diyarda müasir inkişafın ən
son örnəklərini görmək həqiqətən,
xoşdur, fərəhlidir. Ona görə də,
qısamüddətli məzuniyyətim dövründə
baş çəkdiyim Tovuz rayonunda keçirdiyim 5 gün ərzində
həm doya - doya bu gözəlliyin dadını
çıxartdım, gəzməli, görməli yerləri
qarış-qarış gəzməyə
çalışdım, həm də redaksiyaya qayıdanda qələmə
almaq üçün kifayət qədər geniş materiallar
toplaya bildim. Beləliklə, əvvəlcə,
qısaca olaraq, Tovuz rayonunun tarixi haqqında məlumat verək.
Dağ oğuzlarının yurdu...
Tovuzun hər
bir obası, hər bir kəndi böyük bir tarixi
yaşadır - türk, oğuz tarixini. Bu diyarın qədim
türklərin yaşayış məskəni olması, bu
bölgədə Türk soyunun ənənəvi hakimliyi
inkaredilməz həqiqətdir. Bunu ərazidə
aşkarlanmış tarixi abidələr, rayon
camaatının adət-ənənələri də bariz
şəkildə sübuta yetirir. VII əsrdən
daş kitabələr, “Kitabi Dədə-Qorqud” dastanı və
Tovuzun elə bugünkü demoqrafik vəziyyəti rayonun
adını qüdrətli oğuz türk-doqquz oğuz
tayfalarının adı ilə bağlı olduğunu
sübut edir. Dağ oğuzları bu ərazidə
öz ulu babalarını qədim türk-hun tayfalarını
əvəz etdilər, başqa sözlə, Tovuz ərazisi e.ə.
III əsrdən başlayan böyük hun axınlarında
tam məskunlaşdı, burada türklər yaşamağa
başladı. Xunan, hun toponimləri ilə
bağlı bu gün də rayonda Xınna, Əsrik, Axınca
və sair yer adları yaşayır.
Ümumiyyətlə,
yer, çay, kənd, dağ, dərə adlarının
hamısı qədimə gedib çıxmaqla, birmənalı
şəkildə türk mənşəyini saxlayır. Quşçu, Qaralar, Dondar,
Qovlar, Ocaxlı, Cırdaxan, Alplı kimi toponimlər
ayrı-ayrı müəlliflərin tədqiqatlarında qədim
türk adlarıdır. Bu kənd və
obaları özündə yaşadan oğuz türk
tayfalarının ayrı-ayrı nəsilləri, qolları ilə
bağlı olan toponimlərin hərəsi bir mənanı
ifadə edir. Burada haşiyəyə
çıxıb demək istərdik ki, bu gün Tovuz rayonu
yer-yurd adlarında türkçülüyü saxlaya bilən
rayonlarımızın sırasındadır. Alakol,
Ağdam, Ağacqala, Qalaboyun, Köhnəqala, Şıxheybət
kimi tarixi türk coğrafi adları yada salmaq kifayətdir. Məsələn, Alp tayfaları oğuz türklərinin
ən cəsur və ədalətlisi, dağlarda məskən
salanları idi. Sonradan əkinçiliklə
bağlı şəraitə görə düzənliyə
köçüblər. Hətta bəzi tədqiqatçılara,
məsələn, Yusif Səfərova görə Albaniya
adı da “dağ”, “uca” mənası verən Alp toponimindən
törəyib. Qafqaz Albaniyasının əsas ərazilərindən
hesab olunan Tovuz ərazisində albanlara aid qala tipli tikililərə
əsasən uca dağ zirvələrində (Əsrik dərəsində)
rast gəlinir.
Dağlar, meşələr, çaylar, bulaqlar...
Tovuzun zəngin
tarixinin yadigarı olan qədim abidələr onun gözəlliyinə
və turizm potensialına əlavə rəng qatır. Amma əsasən
gözəl təbiəti və iqlimi bu rayonun turizm bölgəsi
kimi inkişafını şərtləndirir. Tovuz öz maraqlı iqlim xüsusiyyətlərinə
görə də bir çox bölgələrimizdən fərqlənir.
Rayonda mövcud olan 3 iqlim qurşağı -
quru subtropik, mülayim isti quru iqlim və mülayim soyuq
meşə iqlimi Tovuzun bir tərəfindən digər tərəfinə
doğru havanın temperaturunun kəskin dəyişməsinə
səbəb olur. Məsələn, əgər
Ceyrançöldə və ya digər Kürətrafı
bölgələrdə günorta çağı havanın
temperaturu + 42 dərəcədirsə, Böyük
Qışlaqda bu temperatur + 30 dərəcəyədək
azalır. Təbii ki, bu da rayonun turizm
bölgəsi kimi inkişafı üçün əlavə
imkan deməkdir.
Eyni zamanda, Tovuz ərazisindən
keçən çaylarla da kifayət qədər bol sulu rayonlarımızdan hesab olunur. Qafqaz regionunun ən böyük çayı olan
Kür çayı öz orta axımında 38 km məsafədə
Tovuz rayonu ərazisindən keçir. Tovuzçay,
Axıncaçay, Zəyəmçay, Əsrikçay həm
rayonun kənd təsərrüfatı ilə məşğul
olan sakinlərinin işini asanlaşdırır, həm də
çayətrafı bölgələrdə
yaradılmış turizm obyektləri ilə qonaqlara
maraqlı istirahət keçirmək imkanı verir. Həmçinin, bu çaylar
balıqçılıqla məşğul olanlar
üçün də yaxşı məkan sayıla bilər.
Amma Tovuzun əsas
turizm mərkəzi onun dağlıq ərazisidir. Kiçik
Qafqazın şimal yamacları məhz Tovuz rayonunun ərazisinə
düşür. Əsrik, Qoşa,
Fındıqlı, Çataq, Böyük Qışlaq, Kirən
kəndləri ilboyu ən çox turist qarşılayan kəndlərdir.
Dağların hətta ən hündür zirvələrinə
belə yorğan tutan sıx meşələr, buz kimi bulaqlar
(maral bulağı, atan bulaq, fındıqlı bulağı,
turşsu, böyrək suyu bulağı və s.),
bütün yamaclar boyu hətta ən sərt havalarda belə
öz mövcudluğunu itirməyən yaşıllıqlar
ağır iş qrafikindən yorulmuş və istirahət
etmək üçün təbiətin qoynuna üz
tutanların “göydə axtarıb yerdə
tapdığı” əsil sərvətlərdir. Kəndlərin adları yazılan plakatları
bir-bir arxada qoyduqca yüksək zövqlə tikilmiş
restoranlar, istirahət mərkəzləri qonaqlarına xidmət
edir. Restoran şəraitinə ehtiyac duymayıb,
“özüm bişirib, özüm yeyəcəyəm” deyib
yamaclarda məskən quraraq, samovar yandıran, manqal qalayan
insanlar da az deyil. Mübaliğəyə
yol vermədən demək olar ki, hətta istirahət günləri
bu ərazilərdə dincəlmək üçün boş
yer tapanlar özlərini bəxtəvər hesab edə bilərlər.
Təbii ki, rayonda salınan yüksək keyfiyyətli
yeni yollar istirahət üçün bu əraziləri
seçənlərin işini daha da asanlaşdırır.
Qısacası, Tovuzda turizmin inkişafı üçün hər
şey - dağlar, çaylar, meşələr, təmiz hava,
bulaqlar, rahat yollar və s. var - indi iş qalır, sadəcə,
bu imkanlardan daha yaxşı yararlanılması
üçün mövcud olan infrastrukturu daha da inkişaf
etdirməyə. Bu isə təbii ki, bu sahədən pul
qazanmaq istəyən iş adamlarının üzərinə
düşəcək...
Sazlı, sözlü məmləkət
Tovuz rayonuna
gedib onun məşhur söz ustadlarını, ustad
aşıqlarını yad etməmək mümkün deyil. Bu rayonun havasından,
suyundandırmı, bilmək olmur, amma niyəsə Tovuzun hətta
məktəblə yenicə tanış olmuş
uşaqlarında da bir “aşıqlıq” ruhu var. Məclislərdə
saz çalınar, ustadlardan sözlər deyilər. Təbii
ki, bu da Hüseyn Bozalqanlı, Mikayıl Azaflı, Əkbər
Cəfərov, İmran Həsənov, Xəyyat Mirzə kimi
ustadların ənənələrinin hələ də
yaşamasından, nəsildən-nəslə
ötürülməsindən xəbər verir. Mən də
fürsətdən istifadə edib, Hüseyn
Bozalqanlının ev muzeyinə baş
çəkdim və bu ustad aşığın
yazıb-yaratdığı bu ocaqda onun yolunu davam etdirən gənc
sənətkarların ifasında Hüseyn Bozalqanlının
şeirlərini, aşıq havalarını dinləmək
xoşbəxtliyini də yaşadım.
3-cü günün zəngin təəssüratları...
Səfərimizin ilk 2
günü Tovuzun həm dağlıq, həm də aran -
Kürqırağı ərazilərində bol-bol gəzib
istirahət etdikdən sonra, növbəti gün rayonun mərkəzində
görülmüş işlərlə də tanış
olmaq imkanı qazandıq. Tovuzun mərkəzi
tikinti meydançasını xatırladır. Rayonda olduğumuz müddət ərzində demək
olar ki, bütün qəsəbə və kəndlərini əhatə
edən geniş quruculuq - abadlaşdırma işlərinin
şahidi olduq. Hazırda Olimpiya Kompleksinin, bəzi
iaşə mərkəzlərinin, yeni ticarət obyektlərinin
və bir sıra digər idarə və müəssisələrin
inzibati binalarının tikintisi davam edir, bütün yollara
asfalt döşənir. Ulu öndər Heydər
Əliyevin adını daşıyan park hələ tam
hazır olmasa da, bu yay rayon sakinlərinin ən çox üz
tutduğu məkan olub. Parkın ərazisində
fəaliyyət göstərən istirahət obyektləri isə
ən müasir standartlara tam cavab verir. Ərazidə
boy göstərən Qala kompleksi isə həm tarixi özəllikləri
daşıması və rəmzi məna ifadə etməsi, həm
də göz oxşayan görünüşü ilə
xüsusi diqqətə layiqdir. Burada bir
haşiyə çıxıb qeyd etmək yerinə
düşər ki, ümumiyyətlə, son illər rayonda
istifadəyə verilən və ya hazırda tikintisi davam edən
bütün binaların tikintisində yalnız bir şərt
əsas götürülür - müasir standartlara cavab verməli,
müasir görünüşlü olmalıdır. Elə bu səbəbdəndir ki, yeni çəkilən
yollar, yolları müşahidə edən hasarlar, yolboyu
düzülən ticarət obyektləri müasir
görünüşü ilə göz oxşayır. Tovuz həqiqətən çox səliqəli, təmiz,
nizamlı bir yaşayış məskəninə çevrilməkdədir.
Təbii ki, bütün bunların hamısı
aparılan siyasətin, görülən tədbirlərin məntiqi
nəticəsidir. Bu tədbirlər isə
təkcə Tovuzun görünüşünü dəyişdirməyib.
Rayonun iqtisadiyyatında da əsaslı
inkişaf müşahidə edilməkdədir. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin rəhbərliyi
ilə həyata keçirilən və dövlətimizin inkişafını
sürətləndirən regionların sosial-iqtisadi
inkişafına dair dövlət proqramlarından irəli gələn
məsələlərin rayon rəhbərliyi tərəfindən
yüksək səviyyədə icra edilməsi Tovuzun
inkişafını təmin edib. Təbii
ki, bu inkişafı statistik rəqəmlər daha yaxşı
ifadə edir. Odur ki, bir neçə rəqəmi
diqqətə çatdırmaqla, qısaca olaraq, bu barədə
də təsəvvürləri formalaşdırmaq istərdik.
Belə ki, Rayon İH-dən verilən məlumata görə,
2009-cu ildə rayon iqtisadiyyatının əsas sahələrində
istehsal olunmuş məhsul və xidmətlərin ümumi həcmi
216 milyon 964 min 100 manat olub. Əsas sahələr üzrə məhsul
buraxılışı sənayedə 5 milyon 311 min 200 manat, kənd
təsərrüfatında 143 milyon 638 min 100 manat, tikintidə
16 milyon 256 min 600 manat, nəqliyyatda 4 milyon 784 min 500 manat, rabitədə
934 min 100 manat, ticarətdə 46 milyon 39 min 600 manat təşkil
edib. Ümumi məhsul istehsalında
qeyri-dövlət sektorunun xüsusi çəkisi əhəmiyyətli
dərəcədə artıb ki, bu da ümumi dinamikanın
artımına əhəmiyyətli dərəcədə təsir
göstərib.
Ən ucqar kəndlər belə şam
işığından azad olub
Rayonda
mövcud olan sənaye potensialından düzgün istifadə
olunması məqsədilə müxtəlif zavodlar tikilməkdədir. Bunlardan biri də
sutkada 20 ton süd emal edən zavoddur. Artıq
tikintisi başa çatmış zavodda hazırda
avadanlıqların quraşdırılmasına
başlanılıb. Bu zavodun işə
düşməsi ilə 3 min nəfərə qədər
insanın işlə təmin olunması və ya gəlir əldə
etməsi reallaşacaq. Rayonda
sahibkarlığın inkişafı ilə əlaqədar
xeyli işlər görülüb, sahibkarlar üçün
münbit şərait yaradılması və onların
inkişaf etdirilməsi məqsədilə tədbirlər həyata
keçirilib. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin
sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi yönündə
tapşırıq və göstərişlərinə
uyğun olaraq, Tovuzda iş görmək, sərmayə qoymaq
istəyən hər bir sahibkara tam şərait yaradılıb.
Sahibkarlığın, o cümlədən,
aqrar sektorda sahibkarlığın inkişafına dövlət
qayğısı daha da artırılıb. Bunun nəticəsidir
ki, təkcə 2009-cu ildə rayonda fəaliyyət göstərən
banklar və kredit təşkilatları tərəfindən kənd
təsərrüfatının, emal sahəsinin,
sahibkarlığın, ticarətin inkişafı və sair xərclər
üçün 12 milyon 369 min 700 manat kredit verilib. Rayon
sahibkarlarına Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu xətti
ilə 6 milyon 982 min manat güzəştli kredit verilib ki, bu
da 2008-ci ilə nisbətən 6,1 dəfə çoxdur.
Diqqətdən
yayınmayan başqa bir məqam isə rayonun bütün
yaşayış məntəqələrinin elektrik enerjisi ilə
tam və fasiləsiz şəkildə təmin
olunmasıdır. Rayon sakinləri deyirlər ki, hətta
Sovet dövründə belə, gecələrini şam
işığı ilə aydınladan bəzi kəndlərin
sakinləri bu gün artıq elektrik enerjisindən istifadə
edir. Elə əhalinin qazla təminatı
məsələsi də gündən-günə
yaxşılaşmaqdadır. Sadəcə
bir neçə ucqar kəndlərə qaz verilmir ki,
onların da yaxın zamanlarda evlərini qazla
qızdıracaqlarını söyləmək olar.
Torpaq çəkilən zəhməti
mükafatlandırır
Azərbaycanın
kənd rayonları üçün spesifik olan durum Tovuz
rayonunda da müşahidə edilir. Tovuz şəhərində
yaşayan əhali çalışmaq üçün əsasən
dövlət işinə, təhsil, səhiyyə, bank sahəsinə,
xırda biznesə üz tutduğu halda, kəndlərdə məskunlaşmış
sakinlər öz çörəklərini “torpaqdan
çıxarırlar”. Ta qədimdən olduğu kimi, bu
gün də Tovuzda geniş əkinçilik, kənd təsərrüfatı
ənənələri var. Son dövrlər isə bu ənənələr
daha da inkişaf etdirilərək yüksək nəticələrin
əldə olunmasına şərait yaradıb. Tovuz rayonunda həyata keçirilən aqrar islahatlar
öz iqtisadi səmərəsini müvəffəqiyyətlə
verib. Bu sahənin başlıca bölmələrindən
olan heyvandarlıq məhsulları istehsalında irəliləyişlər
əldə edilib. 2009-cu ildə rayonda 4792 ton ət, 25839
ton süd, 15 milyon 310 min ədəd yumurta, 344 ton yun istehsal
edilib.
Təbii ki,
uğurların əldə edilməsində kənd təsərrüfatı
məhsulları istehsalçılarına dövlət tərəfindən
maliyyə dəstəyinin yeni mexanizminin tətbiq
olunmasının rolu böyük olub. Ölkə
başçısının “Kənd təsərrüfatı
məhsulları istehsalçılarına dövlət dəstəyi
haqqında” 2007-ci il 23 yanvar tarixli 1907 saylı Sərəncamına
əsasən dövlət büdcəsindən müvafiq məbləğdə
vəsaitin ayrılması hesabına ötən il Tovuz
rayonunda 17154 nəfər fiziki şəxsə əkin sahəsinin
becərilməsində istifadə edilmiş yanacaq və motor
yağlarına, mineral gübrələrin güzəştlə
satılmasına, buğda istehsalçılarına səpilən
hər hektar sahəyə görə yardımın verilməsi
təmin edilib, bu məqsədlə 899 min 74 manat 80 qəpik vəsait
sərf olunub. Hesabat dövründə rayon
fermerləri 221197 ton kartof, 29911 ton tərəvəz istehsal
ediblər.
Bir vaxtlar
geniş üzüm bağları və yüksək keyfiyyətli
şərabçılıq məhsulları ilə
bütün ittifaqda ad - san qazanan Tovuz rayonunda hazırda
üzüm bağlarının əvəzində geniş
kartof sahələri salınıb. Bu da rayonun bu sahə
üzrə respublikada qabaqcıl yerlərdən birini
tutmasına imkan yaradıb. Yeri gəlmişkən, qeyd
edək ki, tovuzlular bu sahədə məhsuldarlığı
285,6 sentnerə çatdırıblar ki,
bu da olduqca yüksək bir göstəricidir. Bununla
belə, üzümçülüyün inkişafına da
diqqət əsirgənmir. Bu da
özünü əldə olunan yüksək nəticələrdə
bir daha büruzə verir. Əgər rayon
üzrə 2004-cü ildə cəmi 63 hektar üzüm sahəsi
var idisə, 2009-ci ildə bu rəqəm 477 hektara
çatdırılıb. Keçən il
rayonda 4842 ton üzüm istehsal olunub ki, bu da 2008-ci illə
müqayisədə 1946 ton və ya 60 faiz çoxdur. Bu il də artıq demək olar ki, məhsul
yığımı başa çatmaq üzrədir. Ümumən isə kənd əkinçiləri məhsuldarlığın
səviyyəsindən razılıqlarını ifadə edirlər.
Beləliklə,
Tovuz rayonunda bu qısamüddətli məzuniyyətimi
başa vurub, paytaxta qayıtmağa hazırlaşıram. Amma bu rayonda
gördüklərimiz və müşahidə etdiklərimiz
onu deməyə əsas verir ki, Azərbaycanın bütün
digər rayon və şəhərləri kimi, Tovuz rayonu da
intibah dövrünü yaşamaqdadır. Bu yüksək inkişaf isə rayon sakinləri tərəfindən
yüksək qiymətləndirilir, daim Vətənə və
dövlətçiliyimizə sədaqət göstərən
tovuzlular dövlətimizin bu diqqət və
qayğısından razılıqlarını ifadə edirlər.
Aqşin ŞAHİNOĞLU
Yeni Azərbaycan.- 2010.- 4 sentyabr.- S.9.