Milli dövlətdən mondializmə, yaxud, “şəbəkə dövlət”ə doğru

Hazırda dünyada baş verən qlobal dəyişikliklər keyfiyyətcə yeni mərhələyə qədəm qoyub

Məlum olduğu kimi, “Yeni Azərbaycan” qəzetində daha bir rubrikanın əsası qoyulub. “Düşüncə poliqonu” adlanan bu rubrikada ölkəmizin siyasi arenasında yer alan müxtəlif partiyaların təmsilçilərinin, tanınmış ekspertlərin iştirakı ilə həftənin əsas mövzularını müzakirə edir, bir sıra maraqlı suallara cavab tapmağa çalışırıq. Hər həftənin şənbə günü işıq üzü görən rubrikamızın növbəti qonaqları isə Yeni Azərbaycan Partiyası İcra katibinin müavini, millət vəkili Mübariz Qurbanlı və Böyük Quruluş Partiyasının sədri, millət vəkili Fazil Mustafadır. “Yeni Azərbaycan” qəzetinin Baş redaktoru Hikmət Babaoğlunun moderatorluğu ilə baş tutan söhbətdə Ərəb ölkələrində və Yaxın Şərqdə baş verən hadisələr, həmçinin, transmilli medianın bu hadisələrdə oynadığı rolla bağlı geniş müzakirələr aparıldı, müxtəlif suallara aydınlıq gətirildi.

Hikmət Babaoğlu: Bu, bir həqiqətdir ki, hazırda dünyada baş verən qlobal dəyişikliklər keyfiyyətcə yeni mərhələyə qədəm qoyub. Bu kontekstdə Yaxın Şərqdə və Şimali Afrikada baş verən proseslər barədə sizin fikirlərinizi bilmək maraqlı olardı.

Mübariz Qurbanlı: Çox doğru qeyd etdiniz. Həqiqətən də dünyamız keyfiyyətcə yeni bir mərhələyə qədəm qoyub və yer üzündə istər texnoloji, istər mənəvi, istər siyasi, istərsə də iqtisadi baxımdan qlobal miqyasda çox böyük dəyişikliklər baş verməkdədir. Müasir dövrün özünəməxsus xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, hazırda bütün sahələrdə çox böyük sürətlə inkişaf gedir. İnformasiya mübadiləsinin sürəti nəticə etibarı ilə digər sahələrin də inkişafına təkan verməkdədir. Əgər 200 il əvvəl dünyanın hansısa nöqtəsində baş vermiş hadisə barədə digər ölkələr aylar sonra xəbər tuturdusa, indi bu, bir neçə dəqiqə, hətta bir neçə saniyə ərzində mümkün olur. Eyni zamanda, yeni texnologiyanın mənimsənilməsində də ciddi dəyişikliklər baş verib. Əgər əvvəllər elmi-texniki tərəqqinin ən yüksək səviyyəyə çatdığı XIX əsr-XX əsrin əvvəllərində müəyyən yeni bir texnologiyanın yaranması və ondan istifadə yalnız həmin texnologiyanı əxz edən, onu ərsəyə gətirən ölkəyə aid idisə, bu gün həmin texnologiyanı və yeniliyi artıq istənilən ölkə tətbiq edə bilir. Ona görə də, bu gün modern cəmiyyət, modernləşmə anlayışında biz üç istiqaməti görürük: Bunlardan biri ən müasir inkişaf səviyyəsinə çatmış, sənayecə yüksək səviyyədə inkişaf etmiş ölkələrdir. Digəri modern cəmiyyət quruculuğu istiqamətində fəaliyyət göstərən ölkələrdir. Üçüncüsü isə, geridə qalmış ölkələrdir. Eyni zamanda, bu gün dünyanı düşündürən və ziddiyyət yaradan bir məsələ də var. Bütün ölkələr modern cəmiyyət səviyyəsinə, yəni, sənayecə yüksək inkişaf etmiş dövlətlər səviyyəsinə gəlib çata bilərmi? Yaxud da, yerdə məskunlaşmış insanları yedirtmək, onları təmin etmək istiqamətində Yer planetinin imkanı nə qədərdir? Bu istiqamətdə geniş təhlillər aparılır. Planetimizdə ərzaq, şirin su çatışmazlığı və digər problemlərin olması açıq şəkildə etiraf edilir. Yəni, qloballaşma ilə paralel surətdə sürətli inkişaf, eyni zamanda, özü ilə yeni ziddiyyətlər gətirir. Məsələn, hesablamalar göstərir ki, əgər bütün ölkələr sənayecə inkişaf səviyyəsinə görə ABŞ-a çatmaq istəsələr o zaman bizim planetimiz bütövlükdə yaşayış üçün əlverişsiz bir yer olan. Yəni, ətraf mühitin çirklənməsi, ekoloji tarazlığın pozulması nəticəsində dünyada elə bir proses baş verə bilər ki, planetimiz yaşamaq üçün yararsız bir yerə çevrilər. Bu baxımdan da hazırda modern cəmiyyət quruculuğu və postmodern cəmiyyət quruculuğu ilə kontrmodern ideyası ortadadır. Ona görə də, bu gün əsas məsələ o deyil ki, məsələn, Misirdəki siyasi hakimiyyət Qərb dövlətlərini və ABŞ-ın qane edirdi, yaxud da qane etmirdi. Əsas məsələ budur ki, qlobal miqyasda Yer planeti uğrunda, bu planet üzərində hegemon olmaq uğrunda mübarizə gedir. Ona görə də, baş verən proseslərin arxasında yalnız siyasi maraqlar dayanmır. Burada qlobal miqyasda gedən yarışı görməkdəyik. Məsələn, Qərb özü üçün bir çətir qurub. Bu, NATO çətiridir. Həmin çətir Liviya kampaniyasında özünü büruzə verdi. Baxmayaraq ki, Liviyanın hərbi imkanları vardı, amma bu ölkə ona qarşı koalisiyada iştirak edən heç bir dövlətə bomba ata bilmədi. Bu müstəmləkəçiliyin başladığı XVII-XVIII əsrlərdə Avropadan Afrikaya gələn ordu ilə Afrikada olan yerli əhalinin üz-üzə durması səviyyəsində idi. Bu arada bir məqamı vurğulamaq istəyirəm. II Dünya müharibəsi zamanı antihitler koalisiyasına daxil olan ölkələr gələcəkdə qlobal miqyasda müharibələrin baş verməməsi üçün beynəlxalq bir təşkilatın yaradılması ideyasını ortaya qoydular. I Birinci Dünya müharibəsindən sonra Birləşmiş Millətlər Liqası adlı bir qurum vardı və həmin qurum təcavüzkarlığın qarşısını ala bilmədi. Buna görə də, II Dünya müharibəsinin gedişində razılaşma nəticəsində yaranan BMT dünyada sülhün və təhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün başlıca məsuliyyət daşıyan qurumdur. Amma çox təəssüf ki, yarandığı vaxtdan elə ilk mərhələdə daxilindəki ziddiyyətlər nəticəsində bu qurum ikili standartı özünün fəaliyyətinin əsas qayəsinə çevirdi.

H.B: Doğrudan da, həmin dövrdə müxtəlif nəzəriyyələr ortaya çıxdı. İdealistlər, realistlər, neorealistlər, liberalistlər və s. İdealistlərin məqsədi o idi ki, ideal insan yetişdirməklə müharibələrin qarşısını almaq olar. Sonra bəlli oldu ki, bu kifayət qədər utopik bir nəzəriyyədir və belə bir şey mümkün deyil. Sonra Hans Margentaunun rəhbərliyi altında və onun irəli sürdüyü nəzəriyyə əsasında yeni bir realizm nəzəriyyəsi meydana çıxdı. Beynəlxalq münasibətlərdə bunu daha fəal şəkildə müzakirə etməyə başladılar. Bundan sonra neorealistlər və bu kimi siyasi cərəyanlar ortaya çıxdı. Amma sonda bəlli oldu ki, dünyada qlobal inkişaf tendensiyası o səviyyəyə gəlib çıxıb ki, çoxəsrlik tarixdə formalaşmış beynəlxalq münasibətlərin aktorları olan milli dövlətlərin səlahiyyətləri məhdudlaşır. Və çox hallarda bu proses təbii, öz-özünə baş vermir. Belə ki, milli dövlətlər öz səlahiyyətlərini hansısa beynəlxalq təşkilatın xeyrinə güzəştə gedir, yaxud da hansısa digər böyük millətin maraqlarının təmin olunması fonunda öz milli maraqlarından imtina etmək məcburiyyətində qalırlar. Beləliklə, beynəlxalq münasibətlərin aktoru kimi milli dövlətlər sıradan çıxarılır. Sonda isə bu, Qərb nəzəriyyəçilərinin dedikləri mondializm və yaxud şəbəkə dövlət, qlobal dövlət ideyasının reallaşması istiqamətində addımların atılmasına səbəb olur. Ərəb ölkələrində və Yaxın Şərqdə baş verən hadisələri bu kontekstdə qiymətləndirmək olarmı?

F.M: Sualın qoyuluşundan belə anlaşılır ki, ümumiyyətlə bugünkü dünyada mütərəqqi ideya olaraq götürülən qloballaşma ilə ulus (milli) dövlətçiliyin mühafizəkar formada qorunmasının qarşılaşdırılması prosesin hansının xeyrinə həll olunmasını müəyyən etməklə yekunlaşmalıdır. Amma məncə bu məsələdə qarşıqoymaqla nəyəsə nail olmaq mümkün deyil. Çünki hər bir ulus dövlət artıq qlobal bir şəbəkənin içərisindədir. Hər bir ulus dövlət sərhədini bu və ya digər cəhətdən açmağa məcburdur. Çünki dünyada texnologiyanı kim daha çox inkişaf etdirə bilirsə o qazanır və başqaları, sadəcə, bu inkişaf etmiş texnologiyanın istifadəedicisidir. Bu gün ən mühafizəkar ölkələrdən biri sayılan İran belə Qərbin bütün texnologiyasından ən yüksək səviyyədə istifadə edən ölkədir. Yəni, bu baxımdan hesab edirəm ki, bunları qarşı-qarşıya qoymağın nəticə əldə etməyə gətirib çıxarmayacağı, artıq əvvəlcədən bəllidir. Lakin burada problemi daha da bəsitləşdirmək lazımdır. Ərəb dünyasında baş verənlər ona görə məhz o zolaqda cərəyan edir ki, bu, birmənalı olaraq daha çox ABŞ-ın dövlət maraqlarına daxil olan ərazidir və ABŞ orada müəyyən eksperimentləri həyata keçirmək imkanlarına malikdir. Tutaq ki, Qafqazı götürsək, burada ABŞ hansısa addım ata bilər, lakin Rusiyasız bu addımın heç bir perspektivi yoxdur. Necə ki, biz bunun nəticəsini Cənubi Qafqazda mövcud olan milli münaqişələrin həll edilə bilməməsində görürük. Buna görə də, bizim regionda ABŞ-ın Rusiya ilə uzlaşdırmadan hər hansı bir addım atacağı ağlabatan deyil. Bu baxımdan, bəzən siyasi cəhətdən yetkinliyi az olanlar Azərbaycanı ərəb ölkələri ilə müqayisə etməyə başlayırlar. Bu isə, tamamilə yanlış bir yanaşmadır. Digər tərəfdən, onu da vurğulamaq yerinə düşər ki, ərəb ölkələrinin özündə baş verən proseslər bir-birindən cüzi də olsa fərqlənir. Məsələn, əgər Misirdə sosial problemlər qabarırdısa, Liviya haqqında qəti şəkildə bunu demək mümkün deyil. Nəticədə də beynəlxalq güclər Liviyaya müdaxilə etdilər. Liviyada müxalifətin silahlı qarşıdurmaya getməsi aydındır ki, birbaşa xaricin dəstəyi ilə mümkünləşdi. Çünki əks halda, Liviya müxalifəti hər hansı bir revanş götürmək gücünə və imkanına malik deyildi. Hətta indinin özündə belə NATO-nun havadan dəstəyi olsa da, Liviya müxalifəti lazımi gücü və davranışı sərgiləyə bilmir. Bu isə ondan xəbər verir ki, Liviya müxalifəti buna hazır olmayıb. Deməli, dünyadakı mövcud reallıqlar daha çox başqalarının rifahını qaldırmaq deyil, başqalarını daha rahat şəkildə yönləndirməyə xidmət edir. Əslində, mədəniyyətlərin toqquşması burada özünü açıq şəkildə büruzə verir demək daha doğru olardı.

H.B: Bu gün Yaxın Şərqdə və Ərəb dünyasında baş verən proseslər doğrudan da ictimai tələbatdan, siyasi dünya görüşdən formalaşan və daxildə yetişən hərəkat idi, yoxsa xaricdən ixrac və idarə olunan?

F.M: Mən birmənalı şəkildə deyirəm ki, bu, xaricdən ixrac olunan hərəkat idi. Bununla bağlı bir misal çəkmək istəyirəm. Deyək ki, müəyyən bir zaman ərzində hər hansı teatr səhnəsində eyni aktyorların eyni rolları ifa etməsi tamaşaçını yorur. Bu zaman, aktyorların yenilənməsi, dəyişdirilməsi zərurəti ortaya çıxır. Bir sözlə, eyni teatr sərgilənsə də, rolları ifa edən aktyorlar dəyişdirilir. Bu baxımdan mən Misiri misal çəkirəm. Yəni, Misirdə ABŞ-ın ordu üzərində qurulan münasibətlər sistemi vardı. Bu gün həmin münasibətlər sisteminin başqa bir təbəqəyə köçürülməsinə çalışılır. Bu, Tunisdə də eyni cürdür. Qısası, Yaxın Şərqdə və Ərəb dünyasında baş verən son hadisələri bu cür dəyərləndirmək olar ki, əslində dəyişən aktyorlardır, tamaşa isə dəyişməz qalır.

H.B: Mübariz müəllim, qeyd etdiniz ki, hazırda dünyada modernizasiya prosesi gedir və konturmodern cəmiyyət qurulur. Bu proseslərdə transmilli media holdinqləri hansı rol oynayır? Ümumiyyətlə, hazırda informasiya müharibəsi özünü hansı şəkildə büruzə verir?

M.Q: İstənilən hadisəyə iki cür yanaşmaq mümkündür. Bir tərəfdən, buna dünya vətəndaşı kimi baxa bilərsən, yəni, Yer planetinin vətəndaşı olaraq, yerin taleyini düşünərək həmin hadisəyə yanaşma sərgiləyə bilərsən. Digər tərəfdən isə, sən hər hansı bir milli dövlətin vətəndaşı kimi prosesə yanaşa bilərsən. Əgər bu gün Yer planetinə başqa planetdən hücum olsa, o zaman planetimizin bütün sakinləri, hətta bir-birinə düşmən olan xalqlar belə hər şeyi unudaraq bir məqam uğrunda, yəni, planetin qorunması üçün səfərbər olacaqlar. Bunu başqa cür də izah etmək olar. Məsələn, Azərbaycanda müxtəlif insanlar və qurumlar arasında müəyyən siyasi düşüncə fərqliliyi mövcuddur. Amma Azərbaycana təcavüz edən Ermənistan və erməni silahlı qüvvələri Xocalını işğal edəndə orada olan soydaşlarımızı qətlə yetirəndə onların siyasi mənsubiyyətini nəzərə almadı. Yəni, həmin insanlar azərbaycanlı olduqları üçün qətlə yetirildilər. Eyni zamanda, həmin vaxt, hətta iki bir-birilə düşmən olan qonşu azərbaycanlı belə ümumi düşmənə-yəni, erməniyə qarşı birgə mübarizə apardılar. Bu baxımdan mən yuxarıda hadisəyə iki cür yanaşmanın mümkün olduğunu söylədim. Daha dəqiq desək, bunu, hazırda beynəlxalq aləmdə baş verən proseslərə yanaşmaya şamil etsək, o zaman, bu hadisələrə də qlobal və milli yanaşmanın mövcud olduğunu söyləyə bilərik. Maraqlıdır ki, milli məsələlər, milli yanaşma son vaxtlar daha çox qabarıq şəkildə özünü göstərməyə başlayıb. Məsələn, Avropa İttifaqı sərhədləri götürüb, vahid valyutaya keçib, sanki vahid bir dövlət olub. Lakin bu ittifaqın iki dövləti-Fransa və Almaniya arasında gedən futbol yarışı zamanı milli hisslər özünü qabarıq şəkildə büruzə verir. Deməli, milli hiss elə bir daşıyıcıdır ki, bunu aradan qaldırmaq qeyri-mümkündür. Ona görə də, qloballaşmanın, dünya dövləti yaratmaq ideyasının daşıyıcıları nə qədər təşviq və təbliğ etsələr də, hətta burada zor və iqtisadi təzyiq rıçaqlarından istifadə olunsa da, hesab edirəm ki, bu hələ öz həllini tapan məsələ deyil. Bayaq, bir məsələyə də toxundunuz ki, Ərəb dünyasında baş verən hadisələr ixrac olunur, yoxsa daxildə yetişmiş məsələdir. Mən bu suala da aşağıdakı şəkildə cavab verərdim. Alma ağacında alma yetişir, əgər insan ona toxunmasa qışda da ağacın başında qalacaq. Yalnız o, təbii proses nəticəsində qırılıb düşə bilər. Biz o almanı dərmək istəsək isə, bunu istənilən vaxt reallaşdıra bilərik. Yəni, Ərəb dünyasında da proses elə bir vəziyyətdə idi ki, ona toxunulmasa belə, gec-tez partlayış olacaqdı. Çünki Ərəb dünyasında idarəçiliyi ələ almış hakim elita zaman-zaman islahatlar keçirmək əvəzinə mühafizəkarlıq edirdi. Bu mühafizəkarlıq isə cəmiyyətin alt qatında narazılığı getdikcə artırırdı. Həmin alt qatda yetişən narazılıq istər-istəməz üzə çıxmalıydı və bunu kimsə süni surətdə dayandıra bilməzdi. Lakin həmin prosesi sürətləndirmək lazım idi və sürətləndirildi. Transmilli medianın proseslərdə roluna gəlincə, qeyd etmək yerinə düşər ki, hələ qədimlərdən informasiya müəyyən silah rolunu oynayıb. Məsələn, Teymurləng bir yerə hücum etməmişdən öncə ora xüsusi dərviş dəstələri göndərirdi. Dərviş dəstələri hədəfdə olan yerdə Teymurun qoşununun nəhəngliyi və ona tabe olmayanlara qarşı amansız cəza tədbirləri həyata keçirdiyi barədə şayiələr yayırdılar. Bu şayiələr nəticəsində əhali Teymurun ordusu haqqında o qədər məlumat əldə edirdi ki, onun qarşısında dayana bilməyəcəklərini düşünür və psixoloji cəhətdən məğlub duruma düşürdü. Bu gün media üzərində nəzarət çox böyük rol oynayır. Məsələn, kiçik İsrail dövlətinin Ərəb dünyasına qarşı zaman-zaman dayana bilməsi və burada hegemonluğu öz əlinə almasında medianın böyük rolu olub. “İndi media nədə istifadə olunur” sualına gəlincə, onu bildirmək yerinə düşər ki, bugünkü proseslərdə media müəyyən ərazini nəzarətə götürür. Əgər bu ərazidə hansısa bir prosesə rəvac verilibsə, həmin ərazi ilə bağlı dünyanın bütün media kanallarında eyni informasiya yayılır. Və həmin informasiya vasitəsilə dünya ictimai rəyinə, eyni zamanda, həmin ölkənin öz daxilində olan vətəndaşa hadisə arzu olunduğu kimi təlqin edilir. Məsələn, Misirdə Təhrir meydanında baş verən aksiyanı nüfuzlu beynəlxalq informasiya agentlikləri və televiziya kanalları xarici maraqlı güclərin arzularına uyğun şəkildə təqdim etdilər. Həmin Təhrir meydanını mən görmüşəm. Orada ən çox halda 150-200 mindən artıq adam yığışa bilməz. Lakin transmilli media hadisələr zamanı guya Təhrir meydanında milyonlarla insanın olduğu haqda təəssürat yaradırdılar. Həmin təəssüratı yaratmaqla Hüsnü Mübarək rejiminə qarşı Misir əhalisinin böyük əksəriyyətinin ayağa qalxdığı mövqeyi formalaşdırılırdı. Eyni zamanda, yeni media texnologiyalarından istifadə olunurdu. Yəni, hadisələrin obyektivliyi fonunu yaratmaq üçün qarşı tərəfin mövqeyi elə formada verilirdi ki, həmin mövqe bumeranq rolunu oynayır, bu mövqe mövcud rejimin əleyhinə olurdu. Eyni zamanda, daxili qarşıdurmalar zamanı müxalifətin addımları sanki, əzilən tərəfin özünü müdafiə etməsi və döyülməsi kimi təqdim edilirdi. Eyni yanaşmanı biz, Liviyadakı olaylara yanaşmada da müşahidə edirik. Bunları xatırlatmaqla demək istəyirəm ki, bu gün keyfiyyətcə yeni mərhələyə daxil olan dünyada informasiya da yeniləşib. İnternet isə dünya hörümçəyini xatırladır. Bu hörümçəyin torundan kənarda qalmaq qeyri-mümkündür.

H.B: Fazil müəllim, transmilli media belə qələmə verirdi ki, bu əməliyyatların hamısı Ərəb dünyasına demokratiya gətirəcək. Bu gün də həmin media israrlıdır ki, baş verənlər demokratiyaya xidmət edir. Amma biz gördük ki, transmilli medianın təbliğatına baxmayaraq, həmin ölkələrin milli sərvətləri mənimsənilir, beynəlxalq banklarda olan pullar bu və ya digər şəkildə yox edilir, yaxud da, beynəlxalq banklar həmin pulları kirli pullar adı ilə digər “humanitar” məqsədlər üçün istifadə ediləcəyinə qərar verirlər. Məlumatlara görə, beynəlxalq banklarda Misir, Tunis və Liviyanın rəhbər şəxslərinə məxsus üst-üstə 300 milyarddan çox pul kütləsi var. Nəyə görə, beynəlxalq banklar bəyanat vermirlər ki, həmin pulu Misirdə, Tunisdə və ya Liviyada demokratiyanın inkişafına xərcləyəcəklər? Yəni, burada həmin ölkələrə demokratiyanın ixrac edilməsindən, yoxsa, bir milli sərvətin talanmasından söhbət gedir?

F.M: Bəhs etdiyiniz ölkələrdə, klassik mənada dövlət yaranmayıb. Həmin ölkələrdə müəyyən xarici müdaxilə nəticəsində hakimiyyət dəyişikliyi baş verdi. Bundan sonra isə həmin hakimiyyətlə xalq arasında kifayət qədər ciddi məsafə yaranıb. Bu ölkələrdə təbəqələşmənin səviyyəsi də yüksək həddə çatıb. Yəni, bu cür təzadlı ölkələrdə cəmiyyətdaxili inkişaf bütün təbəqələri əhatə etmədiyi üçün həmin cəmiyyətlərdə demokratiyadan danışmaq yersizdir. Bu cür ölkələrdə, təkcə iqtisadi deyil, eyni zamanda, mənəvi-mədəni problemlər də mövcuddur. Onu qeyd etmək istəyirəm ki, baş verən son hadisələr Ərəb dünyasında demokratiyanın inkişafına gətirib çıxarmayacaq. Çünki baş verən qiyamlar daxili istəklə deyil, xarici sifarişlə meydana çıxdı. O baxımdan da, inqilablar, dəyişikliklər o vaxt mütərəqqi olur ki, cəmiyyətin seçkin təbəqəsi həmin proseslərin önündə olur. Bu yerdə bir haşiyə çıxım. Məlumatlara görə, Liviyada müxaliflər ilk neft tankerini Qətərə göndəriblər və bununla nəzarət etdikləri ərazidə neft satışını həyata keçirməyə başladılar. Bu isə yuxarıda dediyim məqamı bir daha təsdiqləyir, yəni, Liviyada da dəyişən aktyorlardır, tamaşa isə dəyişməyib.

H.B: Deməli, imperialist güclər və transmilli media demokratiya çağırışında, yaxud da demokratiya ixracında o qədər də səmimi deyillər, əslində, bunların maraqları başqadır.

F.M: Ümumiyyətlə, müasir dünya düzənində səmimiyyəti gözləmək sadəlövhlük olardı. Burada maraqlar var, maraqların toqquşması var. Sadəcə, dünyada belə bir sistem mövcuddur ki, bir qədər humanist fəlsəfə bu maraqların toqquşmasının üstündə durur. Buna görə də, inqilablar və müharibələr daha çox baş verməyə başlayır. Bizim düşüncəmiz budur ki, süni surətdə dibçək güllərinin yetişdirilməsi ilə gülüstanlıq yaratmaq olmaz.

M.Q: Mən burada replika şəklində bir məsələni qeyd etmək istəyirəm. Biz bu gün bir az keçmişə baxıb, sonra müasirliyə gəlməliyik. Yəni, zaman dəyişsə də, dünya həmin dünyadır. Hər bir ərazidə məskunlaşan insanların həyat tərzi var, onların həyat tərzi tarixən formalaşır. Qədimdə ən güclü dövlətlərdən biri qədim Roma imperiyası idi. Romanın özündə qədim dövrə aid demokratiya vardı. Amma işğal etdiyi ərazilərdə Roma imperiyası nə qədər çalışsa da, özünə oxşar idarəçilik metodları tətbiq edə bilmədi. Müasir dünyada dövlət idarəçiliyinin ən optimal formalarından biri ABŞ-da yaradılıb. Amerika dövləti ictimai razılıq əsasında yaradılıb. Sanki amerikalılar bu dövləti yaradarkən kazino oyun qaydalarını ümumən razılaşdırıblar. Məsələn, ABŞ-da bütün əhali silah gəzdirə bilər və s. ABŞ-da dövlət idarəçiliyində elə bir tərəzi yaranıb ki, nə prezident parlamenti üstələyə bilir, nə də konqres prezidenti. Eyni zamanda, məhkəmə sistemi də bunları üstələyə bilmir. Lakin bu modelin Latın Amerikası ölkələrində tətbiqi uğurla nəticələnmədi. ABŞ-dakı demokratiyaya oxşar demokratiyanın Latın Amerikası ölkələrində tətbiq edilməsi nəticəsində heç bir dövlət təcrübəsi olmayan hansısa klana söykənən qüvvə idarəçiliyi ələ keçirdi və s. Yəni, demokratiyanın özü ideal deyil. Demokratiya bəzən cəmiyyətdə böyük anarxiyaya gətirib çıxarır. Bu baxımdan demokratiyanın ixracı məsələsi mümkün deyil. Bunun, müasir dövrümüzdə də istər İraqın, istərsə də Əfqanıstanın timsalında hansı fəsadlara gətirib çıxardığının şahidi olmuşuq.

H.B: Transmilli media və milli media. Biz bilirik ki, milli medianın başlıca funksiyası vətəndaşları və ya mənsub olduğu cəmiyyəti obyektiv, qərəzsiz informasiya ilə təmin etməkdir. Lakin bəzi hallarda milli media həmin transmilli mediaların hegemoniyasından, təsirindən xilas ola bilmir. Nəticədə də hadisələri, dünyada baş verən prosesləri məhz transmilli mediada təqdim olunan kimi cəmiyyətə çatdırır. Bu isə nəticə etibarı ilə bəzi hallarda milli medianın milli maraqlara zidd fəaliyyət göstərməsi ilə nəticələnir. Bu mənada son dövrlərdə Ərəb dünyasında baş verən hadisələri Azərbaycanın bəzi media orqanları çox əcaib və milli maraqlara zidd şəkildə təqdim etməyə başlayıblar. Sizcə, milli media belə məsələlərdə özünü necə aparmalıdır?

M.Q: Bu, çox geniş izahat tələb edən sualdır. Lakin mən istəyirəm ki, buna qısa cavab verim. Baxın, okeana çoxsaylı şirin sular axıdılsa da, okean suyu şirinləşmir. Çünki okeanın suyu kənardan gələn sulardan qat-qat çoxdur. Bizim milli mediamız dünya media okeanında damladır və bizim milli mediamız istəsə də dünya informasiya okeanının əleyhinə gedə bilməz. Çünki buna gücü çatmaz. Məsələn, sizin “Yeni Azərbaycan” qəzetinin Benqazidə, Tripolidə, Misratda, yaxud da Qahirədə müxbir postları yoxdur. Ona görə bizim milli medianın yaydığı məlumatlar istər-istəməz həmin xarici medianın yaydığı məlumatların təsirini daşıyacaq. Çünki sizin başqa mənbəniz yoxdur. Sizin sadəcə bunları alaraq, təhlil süzgəcindən keçirərək oxucuya, tamaşaçıya necə təqdim etmək ustalığınız ola bilər. Bəli, siz bu təqdimatda da obyektiv və subyektiv amillərlə üz-üzə qalacaqsınız. Həmin informasiyaları təqdim edəndə istər-istəməz siyasi mənsubiyyət, dünyagörüşü, baxışlar və emosiyalar, həmçinin, milli mənsubiyyət öz rolunu oynayacaq. İnformasiyanı yayan tərəfin siyasi mənsubiyyəti olduqda bəziləri Ərəb dünyasında baş verənlərdən “ruhlanaraq” onu da Azərbaycanda tətbiq etmək barədə düşünərək informasiyanı daha qara rəngdə təsvir etmək, həmçinin, Azərbaycanla müqayisələr aparmaq istəyəcək. “Yeni Azərbaycan” qəzeti isə dövlətçilik maraqlarını nəzərə alaraq bu mövqenin əleyhinə çıxanda belə təəssüratlar yaradılmağa cəhd göstəriləcək ki, guya bu qəzet avtoritar rejimlərin tərəfindədir. Əslində isə, siz bunları verməklə qeyd edirsiniz ki, ərəb dünyası ilə Azərbaycan arasında sözügedən məsələyə dair müqayisə aparmaq doğru deyil. Bu baxımdan milli mediada da subyektivizm olacaq və xüsusilə radikal müxalifətin nəzarətində olan mətbuatda şişirtmələr, həmçinin, özlərinin maraqlarına uyğun yanlışlıqlar və yanlış təhlillər olacaq.

F.M: Məncə, milli media adı şərti addır. Amma korporativ media anlayışı var. Bu da hansısa bir siyasi qüvvəni, hansısa bir təbəqənin maraqlarını təmsil edən media deməkdir. Son proseslərə yanaşmada da korporativ maraqlar var və bu maraqlardan hadisə şərh olunur. Eyni zamanda, həmin şərhin cəmiyyətə necə təqdim olunması maraqlıdır. Məsələn, iqtidar tərəfi bunu təqdim edə bilər ki, bu cür hallar, bu formada hakimiyyət dəyişikliyi bütövlükdə cəmiyyətin, xalqın və dövlətin xeyrinə deyil. Lakin cəmiyyətdə müəyyən qruplar var ki, məhz sabitliyin pozulması hesabına ölkədə dəyişikliklərin baş verməsini istəyir. Biz də ona görə belə bölgü aparırıq ki, ölkədə məsuliyyətli və məsuliyyətsiz müxalifət var. Biz də cəmiyyətdə dəyişikliklərin olmasını istəyirk. Lakin bunun təkamül yol ilə baş verməsinin tərəfdarıyıq. Yəni, cəmiyyətdə əsas amilin məhz sabitlik olduğunu qəbul edirik. Ölkəni qaydasız döyüşə sürükləmək olmaz.

H.B: Ümumiyyətlə, dünyada baş verən qlobal dəyişikliklərin fonunda biz onu müşahidə edirik ki, regional və beynəlxalq təşkilatlar beynəlxalq münasibətlərin aktoru kimi bu dəyişikliklərə ayaq uydura bilmir, proseslərin arxasınca sürünürlər. Bu, BMT-yə də, ATƏT-ə də, həmçinin, digər təşkilatlara da aiddir. Sadəcə, NATO hərbi-siyasi blok kimi son dövrlər bu proseslərin içərisində olmağı bacardı. Bu mənada əlbəttə ki, beynəlxalq təşkilatlar tənqidə layiqdirlər. Amma BMT Təhlükəsizlik Şurasının, qəbul etdiyi qərarlar bəzi hallarda, müxtəlif bəhanələrlə yerinə yetirilmir. Bəzən isə dərhal (biz bunu Liviyanın timsalında gördük) yerinə yetirilir. BMT Təhlükəsizlik Şurasının Azərbaycanın torpaqlarının işğal edilməsi ilə bağlı 4 qətnaməsi var ki, onlar hələ də icra olunmayıb...

M.Q: Bəzən BMT-yə dünya dövləti kimi baxırlar. BMT dövlətlərin birləşdiyi bir qurumdur və bu qurum öz daxili nizamnaməsinə uyğun surətdə fəaliyyət göstərir. Yuxarıda da qeyd etdiyim kimi, BMT doğrudan da çox xeyirxah məqsədlə yaradıldı. Bu qurum gələcəkdə qlobal miqyasda böyük müharibələrin qarşısını almaq üçün yaradıldı və onun nizamnaməsində təcavüzkar və təcavüzkarın tərifi deyilən bir anlayış da özünə yer tapıb. Yəni, hansı ölkə təcavüzkar hesab olunur və təcavüzkara qarşı hansı addımlar atıla bilər. BMT-nin əsas qurumu Təhlükəsizlik Şurasıdır. Məlum olduğu kimi, TŞ-nin 5 daimi və 10 keçici üzvü var. Həmin 5 daimi üzvün hər birinin bu və ya digər qətnamənin, qərarın qəbul edilməsinə razılıq verməməsi isə həmin qərarın keçməməsi, qəbul edilməməsi deməkdir. Liviya ilə bağlı qətnamənin qəbulu zamanı əgər 5 daimi üzvdən biri əleyhinə səs versəydi, bu qərar keçməyəcəkdi. Lakin həmin 5 daimi üzvdən ikisi bitərəf qaldığına görə qərar qəbul olundu. Onu da deyim ki, BMT-nin strukturunda çox maraqlı bir proses də var. Əgər hər hansı bir qətnamə BMT TŞ-nin 5 daimi üzvü arasında konsensus yolu ilə qəbul edilməsə, o zaman həmin sənədi Baş Məclisə çıxarıb, orada qəbul edib, həyata keçirmək mümkündür. Azərbaycanla bağlı qəbul edilən qətnamələrin yerinə yetirilməməsinin əsas səbəbi isə odur ki, BMT TŞ-nin qəbul etdiyi bu qətnamələrin həyata keçirilməsi üçün təşəbbüs göstərən ölkə yoxdur. Yəni, həmin ölkə bunu üzərinə götürsün və bunu həyata keçirmək üçün bu, yaxud digər maliyyə mənbələrini ortaya qoymaq üçün iddia irəli sürsün. Məsələn, Koreya müharibəsi zamanında ABŞ BMT-nin Baş Məclisində bunu həll edərək, həmçinin, öz ətrafına koalisiya yığaraq BMT bayrağı altında orada müharibə aparırdı. Bu kimi faktları çox göstərmək olar. Yəni, Ermənistanın bir təcavüzkar dövlət kimi tanınmasına dair həmin qətnamələrin yerinə yetirilməsi üçün BMT TŞ-nin 5 daimi üzv arasında konsensus olmalıdır. Təbii ki, bu məqamda da ikili standart məsələsi ortaya çıxır. Daha doğrusu, bu 5 daimi üzvün maraqları hansısa bir məsələdə uzlaşdıqda dərhal həmin məsələ həyata keçir. Uzlaşmadıqda isə keçmir. Məsələn, İsrail 1967-ci ildə hücum edərək ərəb torpaqlarını tutduqda, yaxud da 1948-1949-cu illər müharibələrində və ya 1956-cı ildə Süveyş kanalına müdaxilə etdikdə bunlarla bağlı BMT TŞ qətnamə qəbul edəndə ABŞ mane olaraq həmin qətnamələrin həyata keçməsinə imkan vermirdi. Bu gün görünən odur ki, Liviya məsələsində uzlaşma var və maraqlar üst-üstə düşür. Amma Cənubi Qafqazda maraqlar üst-üstə düşmədiyinə görə həmin qətnamələr yalnız deklorativ, yəni, bəyanat xarakteri daşıyır və onlar həyata keçmir.

H.B: Amma hər halda BMT buna cəhd göstərməlidir. Əks halda bu qurumun nüfuzu aşağı düşmüş olar...

M.Q: BMT-nin nüfuzunun aşağı düşüb-düşməməsi heç də bizim məsələ ilə bağlı deyil. Bu qurumun nüfuzu BMT-yə üzv ölkələrin özlərinin istəkləri və siyasi maraqları ilə bağlıdır. Bu təşkilatın büdcə xərclərinin 25 faizini ABŞ ödəyir. Necə deyərlər, pulu kim verirsə, musiqini də o sifariş edir. Digər tərəfdən, BMT-nin özündə islahatlara ehtiyac var. Hesab edirəm ki, BMT Təhlükəsizlik Şurasında daimi üzv statusu ləğv olunmalıdır. Yox, əgər ləğv olunmursa, o zaman TŞ-də daimi üzv olan və veto hüququna malik ölkələrin sayı artırılmalı, bura Almaniya, Türkiyə, Yaponiya daxil edilməlidir. Yəni, burada hansısa bir tarazlıq yaradılmalıdır. Əks təqdirdə burada anqlosakslar üstünlük təşkil edir və onların üstünlüyü də hər zaman özünü nümayiş etdirir.

H.B: Bəs, çıxış yolu nədədir?

M.Q: Bizim qələbəmizin yeganə rəhni iqtisadiyyatdır. Eyni zamanda, Azərbaycanda vətəndaş sülhü, milli həmrəylik və sabitlik olmalıdır. Azərbaycanda kim vətənini sevirsə, o, sabitliyi göz bəbəyi kimi qorumalıdır. Biz Ermənistanı iqtisadi cəhətdən taqətdən salmaq yolu ilə bu ölkəni sülhə məcbur etməliyik. Və Ermənistanı himayə edən dairələr də iqtisadi yarışda öz güclərini ortaya qoymamaq həddinə gəlib çatmalıdır. Bunu zaman tələb edir. Amma buna getmək üçün də sabitlik, həmrəylik və eyni zamanda, ədalətlilik olmalıdır.

F.M: Mən hesab edirəm ki, BMT bilərəkdən nüfuzdan salınır. Yəni, ABŞ üçün sərf edir ki, onun önündə hansısa bir kompromisə gedəcəyi, uzlaşacağı bir ümumdünya birliyi mövcud olmasın. Çünki ABŞ kifayət qədər güclənib. BMT ABŞ üçün sadəcə özünü hədəfə almamaq, öz siyasətini bu beynəlxalq qurumun bayrağı altında həyata keçirmək vasitəsinə çevrilib. Amma dünya inkişaf edib və hər kəs hansı prosesdə hansı ölkənin marağının olduğunu çox yaxşı bilir. Konkret olaraq Azərbaycana gəlincə, bu məsələyə Mübariz müəllim çox doğru qiymət verdi. Mən sadəcə əlavə etmək istəyirəm ki, bu qətnamələrin həyata keçirilməsinə açıq şəkildə mane olduğunu bildirən qüvvə var. Bu da Rusiyadır. Rusiya bildirir ki, Ermənistan onun müttəfiqidir və yüzlərlə bəhanə ilə bu işğalçı ölkəni hansısa hücumlardan qoruyur. Ona görə də bizim yeganə yolumuz iqtisadi cəhətdən güclənərək, xalqın rifahını daha da yüksəldərək özümüzə müttəfiqlər arayışını genişləndirməkdir. Yəni, bu balanslı xarici siyasət davam etməklə daha çox müttəfiq əldə etməli, verdiyimiz iqtisadi sərvətlərin müqabilində bizə daha yaxın tərəfdaşların sayını artırmalıyıq.

H.B: Dəvətimizi qəbul edərək, redaksiyamıza gəldiyiniz, öz dəyərli fikirlərinizi bizimlə və oxucularımızla bölüşdüyünüz üçün sizlərə təşəkkür edirəm.

M.Q: Biz bu cür diskussiyalarda iştirak edərkən iqtidarla müxalifət arasında dialoqu bir nümunə olaraq ortaya qoyuruq. Bu gün müxalifət partiyasının sədri ilə YAP-ın funksioneri arasında dialoqun özü göstərdi ki, bir çox məsələlərdə, xüsusilə, ümummilli məsələlərdə biz ortaq məxrəcə gələ bilirik. Biz dəfələrlə demişik ki, cəmiyyətdə dialoq mühiti var və özünü bu dialoq mühitindən kənarda qoyan, həmçinin, azlıqda qalan qruplar var ki, həmin qruplar bütövlükdə qisasçılıq, revanşist hisslərlə yaşayırlar. Nəticə etibarı ilə onlar ümummilli maraqlarımıza zidd əməllərə yol verirlər. Məsələn, bu gün konstruktiv müxalifətin sosial dayağı daha çoxdur və getdikcə artmaqdadır. Konstruktiv müxalifətin də hakimiyyətlə dialoqu müəyyən qəzet səhifələrində özünə yer tapmalıdır. Bu baxımdan “Yeni Azərbaycan” qəzetinin bu rubrikasına çox böyük qiymət verirəm. Sizin qəzetin səhifələrində zaman-zaman ümummilli məsələlərlə bağlı bu cür diskussiyaların aparılması “Yeni Azərbaycan” qəzetinin oxucu auditoriyasının daha da artmasına, eyni zamanda, cəmiyyətə bizim fikirlərimizin çatdırılmasına müsbət təsir göstərir.

F.M: Mən də hesab edirəm ki, “Yeni Azərbaycan” qəzetinin bu ənənəsi davam etməlidir. Bu ənənəni biz çox vaxt bəzi müxalifət qəzetlərində görmürük. Məsələn, mənim hansısa bir sözümün, fikrimin tutaq ki, “Azadlıq” qəzetində dərc edilməsi qadağandır. Orada ancaq məni söyə, təhqir edə bilərlər. Amma digər məsələlər barədə həmin qəzetdə mənim fikirlərim verilmir. Əgər sən cəmiyyətdə fəaliyyət göstərirsənsə, informasiya subyektlərinə münasibətdə obyektiv olmağa məhkumsan. Çünki müəyyən dərəcədə mənim də hansısa bir problemə münasibətim sizin üçün maraqlı olmalıdır. Cəmiyyətin bütün təbəqələrinə, informasiya subyektlərinə açıq olmağı bacarmaq lazımdır və “Yeni Azərbaycan” qəzeti bunu bacardığına görə, hesab edirəm ki, bu qəzetin gələcək uğurlarının başlanğıcı da buradan götürüləcək. Mən də işinizdə uğurlar arzulayıram.

Söhbəti qələmə aldı:

Nadir AZƏRİ

Yeni Azərbaycan.- 2011.- 16 aprel.- S.6-7.