Ulu öndər Heydər Əliyev Azərbaycan dilini siyasi elitanın dilinə çevirdi...

Məlum olduğu kimi, 1 avqust Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili günüdür. 2001-ci il avqustun 1-dən ölkəmizdə kiril qrafikasından latın qrafikasına keçilib. Bu tarix Ümummilli lider Heydər Əliyevin “Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis edilməsi haqqında” 2001-ci il 9 avqust tarixli Fərmanına əsasən hər il qeyd olunur.

Dil təkcə insanlar arasında ünsiyyət vasitəsi deyil. Hər nə qədər bu fikir yayğın olsa belə, amma reallıqda dilin çoxsaylı funksiyası və cəhətləri vardır. Əlbəttə ki, dilin başlıca xüsusiyyəti insanlar arasında ünsiyyəti saxlamaqdır. Lakin dilin ən az bunun qədər əhəmiyyətli olan millətin millət kimi, xalqın xalq kimi formalaşmasını təmin etmək, insanların fikirlərini ifadə etməsi ilə təkamülü şərtləndirmək, eyni zamanda, dövlətin formalaşmasını, cəmiyyətin sosial-siyasi strukturunu, həmçinin, sosial-siyasi institutların funksionallağını təmin etmək və s. kimi çoxsaylı funksiyaları vardır. Bu mənada hər bir xalqın dili o xalqı birləşdirən başlıca faktor, dəyər kimi çıxış etməklə bərabər, eyni zamanda, xalqın təşkilatlanmasını təmin edərək, dövlət qurmasına qədər gətirib çıxaran, bu sosial-siyasi hadisəni təmin edən başlıca faktordur. Ona görə də, uzun əsrlərdən bəri ayrı-ayrı hegemon güclər hər hansı bir xalqı məhv etmək, assimilyasiya etmək istədikdə həmin xalqın dilini əlindən almağa cəhd etmişlər. Dilini itirən xalq artıq xalq deyil. Tarixdə biz çoxsaylı hadisələrin şahidiyik ki, məhz xalq dilini itirdikdən sonra sürətlə milli kimliyini də itirmişdir. Məsələn, latınlar, hetlər, lidiyalılar, britlər, qallar və digər çoxsaylı müxtəlif xalqlar var ki, onlar dilini itirdikdən sonra xalq kimi də tarixin səhnəsindən silinmişlər.

Lidiyalıların acı taleyi

Bunun ən bariz nümunəsini Herodot “Tarix” əsərində verir. Əsərdə deyilir ki, Əhəməni hökmdarı Kir Lidiya çarı Krezi əsir götürdükdən sonra onun həyatını bir şərtlə bağışlayır: - Çar Krez Lidiya xalqını elə bir şəkildə idarə etməlidir ki, lidiyalılar farslara qarşı üsyan etməsin. Ancaq bir qədər sonra lidiyalılar fars hegemoniyasına qarşı üsyan edirlər. Bu cür üsyanlar bir neçə dəfə təkrar olunduqdan sonra Kir Krezi çağıraraq “əgər bu üsyan bir daha təkrar olunsa, o zaman həyatınla vidalaşmalı olacaqsan” deyir. Krez isə cavabında Kirə məsləhət verir: Sən mənim xalqıma “lira” (qədim musiqi alətidir) çalmaq, axşamlar rəqs etmək, hündürdaban ayaqqabı geyinmək və kiçik alış-verişlə məşğul olmaq haqqında göstəriş ver. Əgər Lidiya xalqını bu şeylərə alışdırsan, onlar bir daha üsyan etməyəcəklər. Doğrudan da, Lidiya xalqı ilk baxışdan cəlbedici və əyləncəli görünən bu vərdişləri mənimsədikdən sonra artıq onların həm dili, həm də xalq kimi özləri tarixin səhnəsindən silinmişdir. Tarixdə olan bu faktlar dilin bir xalqın, millətin taleyində nə qədər böyük rola sahib olduğunun sübutudur.

Azərbaycan dilinin keşməkeşli tarixi

Azərbaycan dili də bu mənada istisna deyil. Azərbaycan xalqını yaşadan, onun ortaq dəyərlərini formalaşdıran, onun sosial-siyasi institutlaşmasını təmin edən, onu xalqlararası mübarizədə önə çəkən və varlığını qoruyub saxlamasını təmin edən başlıca ünsür dildir. Bu mənada biz millət olaraq, xalq olaraq inkişafımızın bütün mərhələlərində dilimiz və onun inkişafına borcluyuq. Dil inkişaf etdikcə xalq da inkişaf edir. Hansı xalqın dili zəngindirsə, demək o xalqın mədəniyyəti, musiqisi, mənəviyyatı, söz ehtiyatı, ən nəhayət, fikir və təxəyyül dünyası da zəngindir. Bütün bunlardan çıxış edərək dilin nə qədər əhəmiyyətli olduğunu biz özümüz üçün aydınlaşdırmış oluruq.

Azərbaycan dili zaman-zaman böyük bir etnocoğrafiyada hegemon dil olaraq öz varlığını sürdürmüş, başqa dillərlə ünsiyyətdə olaraq, o dillərdən müxtəlif sözlər qəbul etmiş, eyni zamanda, fərqli-fərqli dillərə, necə deyərlər öz potensialına uyğun olaraq söz ixrac etmişdir. Bütün bu prosesdə Azərbaycan dili mükəmməl, axıcı, insana bütün düşündüklərini və duyğularını ifadə edəcək qədər imkan verən zəngin bir dilə çevrilmişdir. Amma dil tariximizin inkişaf mərhələlərində elə dövrlər də olmuşdur ki, Azərbaycan dili artıq arxa plana keçmişdir. Onun yerini müxtəlif dillər-fars dili, rus dili və s. bu kimi dillər tutmağa başlamışdır. Bu isə əlbəttə ki, dilin inkişafı ilə bağlı təhlükəli tendensiyaların, təhlükəli sindromların formalaşmasına gətirib çıxara bilərdi. Belə bir dövrü də əlbəttə, biz rus işğalından, 1828-ci ildən sonra yaşamağa başladıq və Azərbaycan dili rus dilinin təsiri altına düşərək, get-gedə məhəlli dil səviyyəsinə enməyə başladı. Amma buna baxmayaraq, Azərbaycan xalqının böyük zəngin potensialı və zəngin dil ənənəsi əlbəttə ki, bu dilin tamamilə küncə sıxışdırılmasına imkan vermədi.

Bu ənənə eyni ilə çar Rusiyası dövründə olduğu kimi, sovet dövründə də davam etməyə başladı. Sovet dövründə artıq Azərbaycan dilinin tam zənginliyini, gözəlliyini qoruyub saxlayan, o dildən ədəbi vasitə kimi istifadə edən, düşünən beyinlər sovet dövrünün represiya maşını tərəfindən sıradan çıxarılmağa başladı. Beləliklə, artıq Azərbaycan dilinin yenidən məhəlli dil olmasına doğru addımlar atıldı və müəyyən mənada artıq bu dilin bir növ əyalətin dilinə çevrilməsi prosesi başlandı.

Xalqımızın və dilimizin XİLASKARI

Belə bir təhlükəli dövrdə Azərbaycan dilinin tam küncə sıxışdırıldığı, məhəlli dillər qrupuna itələndiyi bir vaxtda məhz Azərbaycanın siyasi tarixində olduğu kimi, dil tarixində də böyük bir hadisə baş verdi. 1967-ci ildə Ulu öndərimiz Heydər Əliyev Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsinin sədri təyin olunduqdan sonra artıq Azərbaycan dili ilə bağlı yeni ümidlər yaranmağa başladı. Məlum olduğu kimi, 1967-ci ilə qədər Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsi Azərbaycanın daxilində olan antiazərbaycançı qüvvələrin mərkəzi idi. Və həmin tarixə qədər Azərbaycan xalqının, Azərbaycanın düşünən insanlarının, ziyalılarımızın düşməni kimi formalaşmış bir struktur olmaqla bərabər, eyni zamanda, Azərbaycan dilinin və mədəniyyətinin də düşməni rolunda çıxış edən bir qurum idi. 1967-ci ildə Ulu öndər Heydər Əliyevin bu vəzifəyə təyinatından sonra dərhal burada münasibətlər dəyişməyə başladı. Bir çox digər əhəmiyyətli məsələlərlə bərabər dilimizə qarşı mənəvi terrorun da qarşısı alındı. Bundan sonra isə Azərbaycan dilinin inkişaf mərhələsi başlandı.

Azərbaycan dilinin inkişaf tarixində ən parlaq səhifələrdən, həmçinin, dilimizin ən şanslı tarixi məqamlarından biri budur ki, Ulu öndər Heydər Əliyev 1969-cu ildə Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi seçildikdən sonra məhz Azərbaycan dili siyasi elitanın dilinə çevrilməyə başladı. Çünki Sovet dövründə 1969-cu ilə qədər Azərbaycana rəhbərlik etmiş heç bir şəxs Azərbaycan dilini ictimai-siyasi lider səviyyəsinə qaldırmamışdı. Yalnız və yalnız 1969-cu il Ulu öndərin hakimiyyətə gəlişindən sonra Onun Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi kimi Azərbaycan dilində mükəmməl, zəngin nitqləri səslənməyə və beləliklə də, Azərbaycan dili artıq məhəlli dil statusundan çıxaraq siyasi elitanın, rəhbər elitanın dilinə çevrilməyə başladı. Bu isə Azərbaycan dilinin inkişafını şərtləndirən əsas məqamlardan biridir. Düzdür, əlbəttə ki, həmin vaxta qədər Azərbaycanda mükəmməl ədəbi nümunələr yaranırdı, Azərbaycan ədəbiyyatında dil problemi demək olar ki, yox idi. Yəni, dilimiz ədəbi cəhətdən zənginləşir, inkişaf edirdi. Amma təəssüf ki, ədəbi-bədii sahədə olan dil inkişafı sosial-siyasi sahəyə paralel olmurdu. Bunlar arasında proporsiya itmişdi. Bu isə yenə də dilin inkişaf potensialını məhdudlaşdıran əsas faktora çevrilmişdi. Məhz böyük dövlət xadimi Heydər Əliyevin azərbaycanca söylədiyi mükəmməl nitqlərindən sonra Azərbaycan dilinin sosial-siyasi tərəfi də, onun bədii tərəfi qədər inkişaf etməyə başladı ki, bu da Azərbaycan dili tarixində böyük hadisə idi. Maraqlı və başlıca cəhətlərdən biri də bu idi ki, Ulu öndər Heydər Əliyevin həm rusca, həm də azərbaycanca olan nitqləri və məruzələri xüsusi ali məktəblərdə nümunə olaraq öyrədilirdi.

Azərbaycan dili məhəlli dil olmaqdan çıxaraq, sözün həqiqi mənasında respublikanın rəsmi dili statusunu qazandı

Beləliklə, artıq Azərbaycanda yetişən yeni nəsil məhz anladı ki, hələ sovet dövründə, rus işğalı altında olsaq belə, Azərbaycan dilində danışaraq lider olmaq mümkündür. Bu əslində, mənəvi dəyərlərin dirçəldilməsi idi. Bu Azərbaycan dilinin dirçəldilməsi idi və bu, böyük mənada Azərbaycançılığın dirçəldilməsi idi. Ona görə də, bu tarixi hadisənin sonrakı mərhələdə inkişafı o yerə gətirib çıxardı ki, artıq paytaxt Bakı şəhərində Azərbaycan dilində nitqlər eşidildi. Eyni zamanda, Azərbaycan dilinin hüquqi status qazanması üçün də zəmin formalaşdırılmağa başlandı. Əlbəttə ki, həmin vaxt əyalətlərdə, kəndlərdə dillə bağlı problem yox idi. Ancaq Bakıya gələn hər bir gənc hiss edirdi ki, rus dili qat-qat üstün dildir və kim özünə siyasi karyera qurmaq istəyirsə, kim cəmiyyətdə bir az irəli çıxmaq istəyirsə mütləq rus dilini öyrənməlidir. Bununla yanaşı, eyni zamanda, rus dilini öyrənməklə yanaşı, Azərbaycan dilində danışarkən də qeyri-rusların vərdiş etdiyi dil üslubundan istifadə edərək, göstərməliydi ki, Azərbaycan dili bu şəxsə yad dildir. Bunlar olmasa Azərbaycan dilli bir şəxsin inkişafı olduqca çətin idi. Bu da totalitar sovet imperiyası rejiminin məhz dil basqısı olmaqla millətimizə qarşı məxsusi sosial-psixoloji aşağılama siyasəti idi.

Ancaq Ulu öndər Heydər Əliyevin hakimiyyətə gəlişindən sonra demək olar ki, bu buxovların hamısı qırıldı. Azərbaycan dili sosial-siyasi çevrələrdə məhəlli dil kimi qəbul olunmaqdan çıxaraq, siyasi elitanın dilinə çevrilməyə başladı. Lakin Ümummilli liderimizin vaxtı ilə qeyd etdiyi kimi bütün bunlara heç də asanlıqla nail olunmadı. Ulu öndərimiz bu yolda çoxsaylı maneələrlə, təzyiqlərlə baş-başa qaldı. Ancaq usta siyasətçi özünəməxsus məharət və siyasi manevrlərlə bütün bu təzyiq və maneələri dəf edərək, prosesi uğurla başa çatdırdı. Belə ki, 1978-ci ildə Azərbaycan SSR Konstitusiyasına dəyişikliklər edildi və bu zaman Azərbaycan dilinin Konstitusiyaya dövlət dili kimi salınması ilə bağlı gərgin mücadiləyə start verildi. Ulu öndər buna nail olmaq üçün həmin dövrdə mövcud və məqbul olan bütün metodlardan istifadə etdi.

Doğrudan da, özünün şəxsi siyasi nüfuzundan istifadə edərək Ulu öndər Heydər Əliyev Azərbaycan SSR Konstitusiyasında Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi təsbit olunmasına nail oldu. Bundan sonrakı mərhələdə artıq Azərbaycan dili ədəbi-bədii dil olmaqdan çıxaraq, eyni zamanda, sözün həqiqi mənasında respublikanın rəsmi dili statusunu qazandı. Bu, əlbəttə ki, tarixi bir hadisə idi. Sonrakı dövrlərdə dilin inkişafını şərtləndirən elmi-texniki tərəqqi baş verdikcə, ədəbiyyatda yeni cərəyanlar, yeni üslublar yarandıqca, Azərbaycan dili də bu prosesə qoşularaq möhkəmlənməyə və inkişaf etməyə başladı.

Onu da vurğulamaq yerinə düşər ki, ötən əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində Azərbaycan yenidən müstəqillik əldə etdikdən sonra da ölkəmizdə dil və əlifba problemi yaşanmağa başladı. Çünki həmin dövrdə müzakirə olunan başlıca məsələlərdən biri əlifbanın dəyişdirilməsi məsələsi idi. O zaman baxmayaraq ki, bunu arzu edənlər vardı, amma bunu necə həyata keçirmək, buna necə nail olmaq məsələsi ciddi bir sual kimi həmin şəxslərin qarşısında durmuşdu.

Məlum olduğu kimi, 1991-1992-ci illərdə Azərbaycanın siyasi elitası və Azərbaycana rəhbərlik edən şəxslər Azərbaycan dilini bilmirdilər. Bilməməklə yanaşı onlar hətta bu dilə nifrət edirdilər. Çünki Azərbaycan dilində danışarkən xalq tərəfindən gülünc hədəfinə çevrilirdilər. Belə insanlardan dil vətənpərvərliyi, mənəvi vətənpərvərlik gözləmək, millət və xalq vətənpərvərliyi gözləmək əlbəttə ki, doğru deyildi. Və biz bunun şahidi olduq ki, Ə.Vəzirov Azərbaycan dilində necə danışırdı. Onun hər kəlməsi insanlarda gülüş doğurur, Azərbaycan xalqının ironiyasına səbəb olurdu.

Amma bir də bunun tərsi gəldikdə, yəni, AXC-Müsavat cütlüyü hakimiyyətə gəldikdə də real addımlar atılmadı. Azərbaycan dili onlara yaxın dil olmasına baxmayaraq, həmin iqtidar bu dilin inkişafını təmin edəcək siyasətə malik deyildi. Çarəsiz idilər. Çünki həmin iqtidar o qədər iqtidarsız bir iqtidar idi ki, verilən sərəncamlar və fərmanlar belə icra olunmurdu. Bununla da, Azərbaycan dili yenidən iki od arasında qalmışdı. Ya kiril qrafikalı əlifbaya söykənərək, bu istiqamətdə inkişafı davam etdirməli, ya da yeni əlifbaya keçməklə yenidən türk dilləri ailəsində öz yerini tutmalı. Yəni, o dövrün iqtidarı olan AXC-Müsavat cütlüyü bu keçidi reallaşdıra bilmədi. Buna görə də, dilin əlifbamızın necə olacağı həm dilçilərdə, həm ədəbiyyatçılarda, həm də gənc nəsildə çox böyük narahatçılıq yaradırdı.

Azərbaycanın dilinin inkişafında yeni mərhələ

Nəhayət, 2001-ci il avqust ayının 1-də Ulu öndər Heydər Əliyev tərəfindən Azərbaycanda latın qrafikalı əlifbaya keçməklə bağlı Sərəncam imzalandı. Bu isə Azərbaycanın dil tarixində yeni bir hadisə idi. Bundan sonra Azərbaycanda istər dövlət müəssisələrində, istər icra hakimiyyəti orqanları arasında, istərsə də ali təhsil müəssisələrində latın qrafikalı Azərbaycan əlifbası sürətlə tətbiq olunmağa başladı. Dövlət tərəfindən rəsmi şəkildə latın qrafikalı əlifbanın qəbul olunması Azərbaycan dilinin inkişafında keyfiyyətcə yeni mərhələ açmış oldu. Ancaq bununla bərabər əlbəttə ki, bütün ziyalılarımızı düşündürən bir sual vardı: Bəs, görəsən 70 ildə kiril qrafikalı əlifba ilə çap olunan Azərbaycan ədəbiyyatının, elmi kitabların, bədii kitabların və s. taleyi necə olacaq? Məlum olduğu kimi, bunlar da Ulu öndərin uzaqgörən siyasəti nəticəsində öz həllini tapmağa başladı və sonrakı mərhələdə artıq Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, cənab İlham Əliyev tərəfindən bütün klassiklərimizin, demək olar ki, bütün ədəbi və elmi-kütləvi məhsullarımızın hamısının dövlət hesabına latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasında çap olunmasına dair Fərman imzalandı. Beləliklə, Azərbaycan dili sürətlə inkişaf etməyə başladı.

Eyni zamanda, bu dövrdə, postmodernist cəmiyyət qurulduqca bu cəmiyyətin dil tələblərinə uyğun olaraq ayrı-ayrı istiqamətlərdən leksikonumuza müxtəlif səpkili yeni sözlər gəlirdi. Bütün bunların hamısının dilimizə qəbul olunması və yaxud onun tərcümə olunaraq Azərbaycanın leksik fondunda öz əksini tapması maraqlı bir proses kimi bu gün də davam etməkdədir.

Amma bu proses artıq daha rahat gedir. Ona görə ki, latın qrafikalı əlifbanın verdiyi imkanlar həm bizə Avropadan, Qərbdən gələn sözlərin orijinalını oxumağa və həmin sözü orijinala daha yaxın şəkildə səsləndirməyə imkan verir, eyni zamanda onu yazılış formasında ifadə etməyimizi də asanlaşdırır. Həmçinin, latın qrafikalı əlifba Azərbaycan dilinin yenidən formalaşdırılması Türkiyə-Azərbaycan münasibətlərinin də bugünkü səviyyəyə çatmasında böyük rol oynayıb. Biz latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasına keçdikdən sonra Türkiyədə yaranan ədəbi məhsulları çox rahat şəkildə oxuya bilirik. Eyni zamanda, Türkiyə Cümhuriyyəti vətəndaşları da Azərbaycan ədəbiyyatını maneəsiz oxuya bilirlər. Yəni, dolayısı ilə burada dilin inteqrasiya prosesi başladı. Azərbaycan və Türkiyə arasında olan bu inteqrasiya isə özlüyündə digər türkdilli dövlətlər arasındakı inteqrasiyanı da şərtləndirməyə rəvac verdi.

Əlbəttə, bütün bunlar üçün biz digər başqa sahələrdə olduğu kimi, dil sahəsində də Ulu öndərimizin fəaliyyətini qiymətləndirməklə, Ona şükran borcumuzun olduğunu ifadə etməliyik.

Hikmət BABAOĞLU,

Əməkdar jurnalist

Yeni Azərbaycan.- 2011.- 4 avqust.- S. 3.