136 yaşlı Azərbaycan mətbuatı yeni inkişaf dövrünü yaşayır

Prezident İlham Əliyevin KİV-ə göstərdiyi xüsusi diqqət və qayğı bu sahənin sürətlə inkişaf etməsinə, mətbu orqanların fəaliyyətinin genişlənməsinə və peşəkarlıq səviyyəsinin yüksəlməsinə səbəb olub

Məlum olduğu kimi, hər il iyulun 22-si, yəni, ilk milli mətbuatımız olan “Əkinçi” qəzetinin işıq üzü gördüyü tarix Azərbaycanda Milli Mətbuat Günü kimi qeyd olunur. Bu il isə, Azərbaycan milli mətbuatının 136 illiyidir. Ölkəmiz ötən əsrdə növbəti dəfə müstəqillik əldə etdikdən, daha doğrusu, Ulu öndər Heydər Əliyevin ikinci dəfə siyasi hakimiyyətə qayıtmasından sonra Azərbaycanda bütün sahələrdə inkişaf qeydə alınıb. Təbii ki, bu inkişafdan ölkə mətbuatına da pay düşüb. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin əsasını qoyduğu və Prezident İlham Əliyev tərəfindən davam etdirilən siyasət nəticəsində mətbuatımız özünün yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoyub desək, yanılmarıq. Prezident İlham Əliyevin Fərmanı ilə yaradılan Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun (KİV DF) həyata keçirdiyi layihələr və elan etdiyi qrant müsabiqələri isə KİV-in fəaliyyətinə əsaslı stimul verir.

1969-cu ilin 14 iyul tarixindən sonra mətbuat sahəsində də canlanma baş verdi

Bu bir həqiqətdir ki, keçmiş SSRİ-nin mövcud olduğu illərdə mətbuat Kommunist Partiyasının əlində ideoloji silaha, təbliğat və təşviqat vasitəsi funksiyasını yerinə yetirən təsisata çevrilmişdi. O dövrdə işıq üzü görən mətbuat vasitələrinin demək olar ki, hamısı partiyanın orqanı idi. Təbii ki, həmin dövrün tələblərinə uyğun olaraq keçmiş SSRİ-nin tərkibindəki bir respublika kimi Azərbaycanda da mətbuat vahid Sovet ideologiyasının yayılmasında başlıca vasitə rolunu oynayırdı. Bununla belə, ötən əsrin 60-cı illərinin sonlarına kimi, Azərbaycanda bütün sahələrdə, o cümlədən, mətbuat sahəsində bir boşluq hökm sürürdü. Bu boşluq özünü əsasən mətbuata dövlət qayğısının demək olar ki, olmaması, Azərbaycanda nəşr edilən qəzet və jurnalların, sadəcə, Moskvada çapdan çıxan mətbu orqanları yamsılaması və digər bu kimi hallarla büruzə verirdi.

1969-cu ilin 14 iyul tarixindən sonra isə bu kimi mənfi hallar aradan qalxmağa başladı. Daha doğrusu, Ulu öndər Heydər Əliyevin həmin tarixdə Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi seçilməsi ilə respublikanın bütün sahələrində, o cümlədən, mətbuatda canlanma baş verdi. Həyatı boyu ziyalılara, elm və sənət adamlarına, həmçinin, qələmi ilə xalqına, millətinə xidmət edən mətbuat işçilərinə xüsusi diqqət və qayğı göstərən Ümummilli lider respublika rəhbərliyinə gəldikdən sonra Azərbaycan mətbuatı öz milli kökləri üzərində inkişaf etməyə başladı.

Eyni zamanda, hələ sovetlər dövründə Ulu öndərimizin qayğısı nəticəsində peşəkar jurnalist kadrları yetişdi. Həmin vaxt ali məktəblərdə jurnalistika ixtisası üzrə təhsilə ciddi diqqət yetirilir, milli mətbuatımızın tarixi dərindən öyrənilirdi. Bir sözlə, sovetlər dönəmində Heydər Əliyevin diqqəti və qayğısı nəticəsində mətbuatın maddi-texniki bazası möhkəmləndirildi və yeni peşəkar jurnalist nəsli formalaşdı. Bu amil isə müstəqilliyimizi qazandıqdan sonra Azərbaycan üçün çox vacib rol oynadı.

Onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, Ulu öndər həmin dövrdə təkcə mətbuata diqqət və qayğı göstərmir, eyni zamanda, qəzet yazarlarımızı, milli mənliyimizin qorunmasına çalışan mətbuat orqanlarını Sovet rejiminin təqib və təzyiqlərindən də qoruyurdu. Məsələn, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri, Xalq yazıçısı Anar “Unudulmaz görüşlər” adlı kitabında bununla bağlı maraqlı bir fakta toxunub. Onun yazdığından belə məlum olur ki, sözügedən dövrdə Azərbaycan mətbuatında, ədəbiyyatında, sənətində, ensiklopediyasında, “antisovetliyi”, “millətçiliyi”, “türkçlüyü” “taparaq” lazımi instansiyalara çuğulluq edənlər “Qobustan” jurnalını da hədəfə alıblarmış: “Yalnız onu deyə bilərəm ki, məsələ yerli çuğulçularla məhdudlaşmırdı. “Qeyrətli danosbazlarımızın” səyləriylə məsələ yoğunlayıb Moskvaya, Sov. İKP MK-ya çatdırılmışdı və “Qobustan” MK-nın katibi Kapitonovun çıxışında da millətçilik meyillərinə görə tənqid olunmuşdu. Onu da deyim ki, “Qobustan” bir növ “qanunsuz” çıxırdı, yəni, Sov. İKP MK tərəfindən təsdiq olunmuş rəsmi reyestrə düşməmişdi, toplunu o vaxt Azərbaycan KP MK-nın katibi işləyən Cəfər Cəfərovun təşəbbüsüylə kitab nəşri kimi buraxırdıq. Belə şəraitdə “Qobustan”ı bağlamaq, ya ən azı baş redaktorunu işdən çıxarmaq çətin məsələ deyildi. Amma Heydər Əliyev bunu etmədi və “Qobustan”ı dağılmağa qoymadı”.

Xalq yazıçısı qeyd edir ki, “Qobustan” nəinki bağlanmadı, əksinə, ona əlavə ştatlar və Teatr Cəmiyyətində iki iş otağı ayrıldı, Mədəniyyət Nazirliyinin nəşri kimi statusu müəyyənləşdirildi, mətbəələrdə vaxtlı-vaxtında çıxması üçün göstəriş verildi. Bunu hələ o dövrdə Heydər Əliyevin hər şeyi milli maraqlar baxımından qiymətləndirməsinin konkret örnəyi adlandıran Xalq yazıçısı daha sonra yazır ki, Ulu öndər müstəqillik dövründə bunu dəfələrlə açıq ifadə etmişdi: “1996-cı il iyulun 2-də Heydər Əliyev deyirdi: “O vaxtlar “Qobustan” jurnalı həyatımızda çox böyük rol oynayırdı. Bizim bu milli dirçəliş, milli oyanış, milli özünütanıma prosesində “Qobustan”ın rolu çox böyük olubdur. Bunu o vaxtlar bəziləri, bəlkə də dərk etmirdilər. Bəlkə indi də bəziləri o qədər də dərk edə bilmir. Amma mən bunların hamısını daim izləyirdim və hər bir belə tədbirin həyata keçirilməsi üçün lazımi şərait yaradırdım”.

Müstəqilliyimizin ilk illərində mətbuatımızın üzləşdiyi problemlər

Azərbaycan mətbuatının inkişaf tarixi barədə danışarkən SSRİ-nin dağılması və müstəqilliyimizin ilk illərində cərəyan edən proseslərə də toxunmaq vacibdir. Məsələ burasındadır ki, Mixail Qorbaçovun hakimiyyətə gəlişindən sonra SSRİ məkanında baş verən anormal proseslər, o cümlədən, Azərbaycana, xalqımıza qarşı həyata keçirilən çirkin planlar millətimizin öz haqları uğrunda mübarizəyə qalxmasına təkan verdi. Həmçinin, ümumilikdə inzibati-amirlik sisteminin zəifləməsi və demokratikləşmə dalğası yeni qəzet və jurnalların meydana çıxmasına şərait yaratdı. Bu da təbii idi. Çünki əvvəlki illərdə yaradılan və ötən əsrin 80-ci illərinin sonlarında da işini davam etdirən, həmçinin, mərkəzi hakimiyyətin tapşırıqlarından kənara çıxmağa özündə cəsarət tapa bilməyən qəzetlər ölkədə baş verənlərlə bağlı obyektiv və dəqiq informasiya verməkdən çəkinir, insanların diqqətini başqa məsələlərə yönəltməyə çalışırdılar. Bu cür mətbuat orqanlarının Azərbaycan üçün taleyüklü, prinsipial sayılan məsələlərə münasibətdə susması, təbii olaraq kənar qüvvələrin mövcud durumdan yararlanmasına gətirib çıxarırdı. Məhz bu səbəbdəndir ki, Moskvada çap olunan qəzetlər anti-Azərbaycan təbliğatı aparır, azərbaycanlıları quldur kimi qələmə verməyə çalışırdılar. Belə olan halda insanlar hadisələr haqqında vaxtında və düzgün məlumat ala bilmirdi və elə bu səbəbdən də mövcud informasiya mənbələri sadə vətəndaşları qane etmirdi.

Məhz buna görə də, ötən əsrin 80-ci illərinin sonu 90-cı illərinin əvvəllərində işıq üzü görən yeni, müstəqil qəzet və jurnallar Azərbaycanda dövrün mətbuat mühitinin formalaşmasında mühüm rol oynadı. Bu cür mətbu orqanların yaranması, əslində, dövrün, zamanın tələbi idi. Bu mətbuat orqanları elə bir vaxtda meydana çıxmışdılar ki, artıq kommunist ideologiyasına xidmət edən, Kommunist Partiyasının təbliğatçısı rolunu oynayan mətbuat cəmiyyətə lazım deyildi. Yaranmış tarixi vəziyyət həm də mətbuatın xalqın gerçək arzu və istəklərinin ifadəçisinə, Azərbaycanın müstəqilliyi ideyasının carçısına çevrilməyi tələb edirdi.

Lakin müstəqilliyin ilk illərində cəmiyyətin tədricən ideoloji buxovlardan azad olması ilə yaranan və yeni cəmiyyətin qurulması arzularından doğan müsbət meyillərin hakimiyyət dairələri tərəfindən düzgün qiymətləndirilməməsi mətbuatın yeni şəraitin üstünlüklərindən tam yararlanmasına, eləcə də, söz və mətbuat azadlığının inkişafına mane oldu. Beləliklə, ayrı-ayrı qüvvələrin təsiri altına düşən mətbuat obyektivlik, qərəzsizlik, dəqiqlik prinsiplərinə zidd fəaliyyət göstərməyə başladı. Müstəqilliyin ilkin dövrlərində respublikada baş qaldıran hərc-mərclik, siyasi-iqtisadi böhran və çaşqınlıq bütün sahələrdə olduğu kimi, mətbuatda da özünü göstərdi. O zamankı iqtidarın siyasi iradəsizliyi, mövqesizliyi, xalqın taleyinə biganəliyi və düzgün informasiyanı, həqiqəti xalqdan gizlətmək cəhdləri insanların bir çox məsələlərdən gec xəbər tutmasına və proseslərə vaxtında reaksiya verə bilməməsinə səbəb olurdu. Azərbaycanlılar erməni millətçiləri tərəfindən təzyiqlərə məruz qaldığı, qovulduğu, öldürüldüyü bir vaxtda mətbuat, eləcə də, radio və televiziya xalqımızın olanlardan xəbər tutmasını təmin etmək əvəzinə “xalqlar dostluğu”, “millətlərin qardaşlığı” ideyalarına “sadiq qalaraq” guya hər şeyin qaydasında olduğu barədə optimist əhval-ruhiyyədə məlumatlar yayırdılar. Əslində, bu məsələdə məsuliyyət mətbuatdan daha çox ölkə rəhbərliyinin üzərinə düşürdü. İstər, 1992-ci ilin fevralında ermənilərin Xocalıda törətdiyi və yüzlərlə günahsız insanın ölümünə səbəb olan soyqırımı hadisəsi, istərsə də ümumiyyətlə, 1990-cı illərin əvvəllərində Ermənistanda azərbaycanlıların yaşadıqları kəndlərdə, Qarabağda baş verən kütləvi deportasiya və qətllər Azərbaycan KİV-ində çox zaman ya kiçik insident kimi təsvir olunur, ya da, ümumiyyətlə, öz əksini tapmırdı. Bu, mətbuatın müstəqil olmamasından irəli gəlirdi.

Eyni zamanda, rəsmən mətbuat üzərində hərbi və ciddi siyasi senzura hökm sürürdü ki, bu da azad mətbuatın formalaşmasına maneə törədirdi. Söz, fikir və məlumat azadlığının təmin edilməsinə əngəl olan amillər sırasında həm də kütləvi informasiya vasitələrinin maddi-texniki bazasının zəifliyi, jurnalistlərin peşə hazırlığı səviyyəsinin və məsuliyyət hissinin dövrün tələblərindən geri qalması kimi cəhətlər də özünü göstərirdi.

Qeyd etmək lazımdır ki, həmin dövr Azərbaycan mətbuatının milli mənafelərə lazımınca xidmət göstərə bilməməsinin əsas səbəblərindən biri də yaranmış ideoloji boşluq idi. Daha doğrusu, Sovet hakimiyyəti illərindən bütün mətbu orqanlar Kommunist Partiyasının siyasi nüfuzunun möhkəmləndirilməsi məqsədinə xidmət etsələr də, bütövlükdə vahid mövqedən çıxış edirdilər. Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra isə ölkədə yaranan xaos, hakimiyyətdaxili parçalanmalar, tez-tez baş verən hakimiyyət dəyişiklikləri vəziyyəti daha da çətinləşdirir, mətbuatın ümummilli mənafelərə xidmət edən davamlı mövqe tutmasına əngəl törədirdi. 1990-cı illərin əvvəllərində mətbuat sahəsində tez-tez müşahidə olunan hallardan biri də jurnalistlərə, mətbuat işçilərinə qarşı hörmət hissinin olmaması, jurnalistlərin hüquqlarının kobudcasına pozulması, onlara qarşı zorakılıq hallarına yol verilməsi idi. Bütün bu qarışıqlığın, qanunsuzluğun qarşısının alınmasının yeganə yolu möhkəm iradəli, xalqı ümummilli məqsəd ətrafında birləşdirməyi bacaran və demokratik mühit şəraitində mətbuatı xalqın mənafelərinin ifadəçisinə çevirə biləcək bir liderin dövlətin idarəçiliyini öz üzərinə götürməsindən ibarət idi.

Bunu nəzərə alan ölkə ziyalıları və xalqımız Naxçıvana, Ulu öndər Heydər Əliyevə üz tutdu. Beləliklə, xalqın təkidli tələbi ilə Ümummilli liderimizin 1993-cü ilin iyununda ikinci dəfə siyasi hakimiyyətə gəlişindən sonra ölkənin bütün sahələrində olduğu kimi, Azərbaycan mətbuatının inkişafı istiqamətində də mühüm addımlar atıldı. Ulu öndər mətbuat və bütövlükdə KİV sahəsinin maneəsiz inkişafı üçün lazım olan qanunvericilik bazasının yaradılması və icrası məqsədilə çox böyük əhəmiyyət daşıyan islahatlar həyata keçirdi.

Mətbuat senzura buxovundan azad oldu

Azərbaycanda hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu prosesinin tərkib hissəsi kimi söz və mətbuat azadlığı, insan haqlarının qorunması məsələsi təbii olaraq ölkə Konstitusiyasında öz əksini tapmalı idi və tapdı. Daha doğrusu, Ulu öndərin rəhbərliyi ilə hazırlanan və 1995-ci ildə ümumxalq səsverməsi ilə qəbul olunan Konstitusiyanın 47-ci maddəsi vətəndaşların söz və fikir azadlığını təsbit edir. Hər bir kəsə məlumat azadlığı verən 50-ci maddə KİV-də, o cümlədən, mətbuatda dövlət senzurasını qadağan edir. Beləliklə, ölkənin Ali Qanununun qəbulu bütün sahələrdə olduğu kimi, mətbuat sahəsində də əsaslı inkişafa təkan verdi. Eyni zamanda, Azərbaycan Konstitusiyasını əsas götürən Ümummilli liderimiz mətbuatın inkişafına mane olan amillərin aradan qaldırılması və milli mətbuatımızın cəmiyyətdə gedən demokratikləşmə prosesinin tələblərinə uyğun şəkildə inkişaf edə bilməsi üçün mühüm qərarlar qəbul etdi. Ulu öndərin “Azərbaycan Respublikasında söz, fikir və məlumat azadlığının təmin edilməsi sahəsində əlavə tədbirlər” haqqında 6 avqust 1998-ci il tarixli Fərmanı kütləvi informasiya vasitələrinin sərbəst inkişafında çox böyük təsirə malik oldu. Çünki bu Fərmanla Nazirlər Kabineti yanında Mətbuatda və digər Kütləvi İnformasiya Vasitələrində Dövlət Sirlərini Mühafizə edən Baş İdarə ləğv edildi, hərbi senzuranın yaradılması haqqında 16 aprel 1992-ci il tarixli fərman və bütün informasiya yayımı üzərində nəzarət tətbiq edilməsi ilə bağlı 15 aprel 1993-cü il tarixli sərəncam qüvvədən düşmüş hesab edildi. Sözügedən Fərmanla həm də kütləvi informasiya vasitələrinin maddi-texniki vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasını, onlara dövlət qayğısının artırılmasını nəzərdə tutan, söz, fikir və məlumat azadlığının qorunmasını, siyasi plüralizm prinsiplərinin həyata keçirilməsini təmin edən tədbirlər proqramı layihəsinin hazırlanması Nazirlər Kabinetinə həvalə edildi.

6 avqust Fərmanı, eyni zamanda, Prezidentin İcra Aparatı (Administrasiyası) və Nazirlər Kabineti qarşısında söz, fikir və məlumat azadlığının qorunması, KİV-də dövlət sirlərinin mühafizəsi, hüquqi və etik normaların gözlənməsi ilə bağlı beynəlxalq standartlara və Azərbaycan Respublikasının qanunlarına uyğun mexanizm yaradılması haqqında ciddi vəzifələr qoydu. Fərman, həmçinin, söz, fikir və məlumat azadlığının təmin edilməsini tənzimləyən normativ hüquqi aktların beynəlxalq standartlara uyğunluğunun təmin edilməsini, bu sahədə fəaliyyət göstərən müvafiq beynəlxalq qurumlarla və qeyri-hökumət, ictimai təşkilatlarla qarşılıqlı əlaqələrin və əməkdaşlığın daha da inkişaf etdirilməsini, kütləvi informasiya vasitələri əməkdaşlarının beynəlxalq mərkəzlərin tədqiqat və təhsil proqramlarında, beynəlxalq konfrans, seminar və digər tədbirlərində iştirakı üçün şəraitin yaradılmasını təmin edən tədbirlərin görülməsini nəzərdə tutur. Bu Fərmanla söz və mətbuat azadlığının təmin olunması, KİV-in inkişafı və cəmiyyət həyatındakı rolunun artırılması yönündə çox ciddi addım atılmış oldu.

Məlum olduğu kimi, müstəqilliyimizin ilk illərində mətbuatın üzləşdiyi ən böyük çətinliklərdən biri də maddi-texniki bazanın zəifliyi, vəsait çatışmazlığı idi. İdarəçilik sahəsində hər bir xırda detalı belə nəzərdən qaçırmayan Ulu öndər bu istiqamətdə də KİV-ə əsaslı dəstək olan bir addım atdı. Daha dəqiq desək, KİV-in maddi-texniki vəziyyətini yaxşılaşdırmaq məqsədilə 1998-ci ilin sonundan bütün mətbuat və informasiya vasitələri əlavə dəyər vergisindən (ƏDV) azad olundular. Lakin bu, KİV-in sosial durumunun yaxşılaşdırılması istiqamətində atılan heç də yeganə addım deyildi. Belə ki, sözügedən dövrdə Ulu öndər Heydər Əliyev tərəfindən qəzetlərin “Azərbaycan” Nəşriyyatına olan borcu donduruldu.

Ulu öndər hər zaman mətbuat işçilərinə diqqət və qayğı göstərirdi

Ulu öndərin hakimiyyəti dövründə KİV-lə bağlı həyata keçirilən islahatlardan danışarkən 1999-cu il dekabrın 7-də “Kütləvi informasiya vasitələri haqqında” yeni Qanunun qəbulunu xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır. KİV-in, o cümlədən, mətbuatın sərbəst fəaliyyətinə hər cür şəraitin yaradılması və qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi üçün qəbul edilən bu qanunda jurnalistlərin daşıdığı hüquq və vəzifələr, eləcə də, dövlətlə KİV-in qarşılıqlı münasibətləri, KİV-in fəaliyyətinin iqtisadi əsasları, vergi, gömrük güzəştləri müəyyənləşdirildi. Qanunda da göstərildiyi kimi, kütləvi informasiya vasitələrinin təsis olunması, onlara sahiblik, onlardan istifadə, məlumatın əldə edilməsi və yayımı qanunda nəzərdə tutulan bəzi hallardan başqa, heç bir halda məhdudlaşdırıla bilməz. Yəni, bu qanunun qəbulundan sonra artıq mətbu nəşr təsis etmək üçün dövlət orqanlarından icazə tələb olunmur. Bunun üçün yalnız mətbu nəşr təsis etmək istəyən hüquqi və ya fiziki şəxsin nəşrin çapından 7 gün əvvəl müvafiq İcra Hakimiyyəti orqanına (Ədliyyə Nazirliyinə) rəsmi müraciət etməsi kifayətdir. Beləliklə, bu qanun beynəlxalq hüququn prinsipləri ilə tam uyğunluq təşkil edən mükəmməl hüquqi sənəd kimi dəyərləndirildi. KİV-in maddi-texniki bazasının yaxşılaşdırılması üçün yeni proqram 2000-ci il martın 6-da Ümummilli lider Heydər Əliyevin Sərəncamı ilə təsdiqlənən “2000-2001-ci illərdə kütləvi informasiya vasitələrinin maddi-texniki şəraitinin yaxşılaşdırılması üzrə tədbirlər Proqramı” mövcud problemlərin aradan qaldırılması və mətbuatın inkişafının stimullaşdırılması istiqamətində atılacaq vacib addımları müəyyənləşdirdi.

Proqramda, həmçinin, jurnalist kadrları hazırlayan təhsil müəssisələrinin maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi, kütləvi informasiya vasitələrinin istehsalı və yayımı ilə bağlı problemlərin həlli məqsədilə Əlaqələndirmə Şurasının yaradılması və digər praktik məsələlər öz əksini tapdı. Proqramın uğurla həyata keçirilməsi mətbuatın inkişafında mühüm təkan rolunu oynadı. Ölkə mətbuatının maddi durumuna müsbət təsir göstərən qərarlardan biri isə Milli Məclis tərəfindən 2001-ci il martın 13-də “Gömrük tarifi haqqında” Qanuna edilən dəyişiklik oldu. Dəyişikliyə əsasən media orqanları KİV məhsullarının ixracına, habelə, fəaliyyətinin təşkili üçün idxal etdikləri avadanlıq, zəruri xammal və digər vasitələrə görə gömrük rüsumundan azad edildi.

Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, Ulu öndər Heydər Əliyevin KİV-lərə dövlət qayğısının artırılması məqsədilə, 2001-ci ildə imzaladığı daha bir mühüm sənəd qəzetlərin “Azərbaycan” nəşriyyatına olan borclarının dondurulması idi. Bu addım maddi çətinliklərlə üzləşən mətbuat orqanlarının fəaliyyətlərini sərbəst şəkildə davam etdirməsinə imkan verdi.

(ardı növbəti sayımızda)

Nadir AZƏRİ

Yeni Azərbaycan.- 2011.- 20 iyul.- S.4.